Rekonkwista w Hiszpanii. 780 lat walk chrześcijan z Arabami na Półwyspie Iberyjskim

Rekonkwista to okres 780 lat walk chrześcijan z muzułmanami o panowanie na Półwyspie Iberyjskim. Trwała, od podboju Hiszpanii przez Arabów, do upadku ostatniego państwa muzułmańskiego w Granadzie. W okresie rekonkwisty królestwa chrześcijańskie rywalizując między sobą, knując intrygi, zmieniając sojusze, łącząc się i dzieląc, ostatecznie odniosły zwycięstwo nad najeźdźcami z południa.

Arabowie podbijają Hiszpanię

Półwysep Iberyjski ok. 750 r. Na zielono zaznaczano tereny opanowane przez Arabów, na żółto Królestwo Asturii, a na pomarańczowo Imperium Karolingów

Wojska arabskie w przeciągu kilku lat doprowadziły do upadku Królestwa Wizygotów. W 711 r. wojska Wizygotów dowodzone przez króla Roderyka poniosły sromotną klęskę w bitwie nad rzeką Guadalete1, a sam władca poległ. Arabowie następnie łatwo opanowali Sewillę, Kordobę i Toledo. Dotarli do Pirenejów i postanowili zaatakować Franków. Tam muzułmańska ekspansja zakończyła się, za przyczyną wielkiego zwycięstwa frankijskiego władcy Karola Młota, który w bitwie pod Poitiers w 732 r. pokonał armię dowodzoną przez Abd ar-Rahmana. Arabowie utrzymali jednak swoje nabytki na terenie Półwyspu Iberyjskiego, budując tam swoje państwo, będące od  756 r. niezależnym emiratem Kordoby. Arabską nazwą opanowanych terenów było Al-Andalus.

Czytaj także → Wizygoci i ich wędrówka. Od zdobycia Rzymu po Królestwo Wizygotów w Hiszpanii

Królestwo Asturii i początek rekonkwisty

Król Paleyo podczas bitwa pod Covadongą w 718/722 r.

Arabowie opanowali Półwysep Iberyjski poza północnymi terenami, gdzie znajdują się Góry Kantabryjskie. Tam Królestwo Asturii, ze stolicą w Cangas de Onís, założył Pelayo (Pelagiusz), który był synem wizygockiego księcia Fafili. Arabowie te tereny traktowali peryferyjnie. Były one zamieszkiwane przez lokalne plemiona, w dużej mierze pogańskie. Teren był górzysty, niedostępny, a miejscowości słabo skomunikowane. Dla Maurów2 tworzyło to trudne warunki do prowadzenia działań wojennych. Możliwe straty przewyższały korzyści z opanowania tego terenu.

Czytaj także → Arabski podbój Hiszpanii. Al-Andalus na Półwyspie Iberyjskim

Brak zainteresowania sytuacją na północy będzie w przyszłości katastrofalny w skutkach dla Maurów. Bowiem to Asturia rozpocznie rekonkwistę, która po kilku wiekach walk, doprowadzi do całkowitego wyparcia muzułmanów z Hiszpanii. Zanim jednak do tego dojdzie, na Półwyspie Iberyjskim zostaną utworzone nowe królestwa, które nie tylko będą walczyć z muzułmanami, ale także rywalizować między sobą. Przez wieki będą zawierać sojusze i mariaże, knuć intrygi i toczyć wojny o sporne terytoria. Ten dynastyczno-historyczny przekładaniec jest gotowym scenariuszem na nieprzewidywalny i ciekawy serial, niczym Gra o Tron.

Pelayo według średniowiecznej miniatury zachowanej w Hiszpańskiej Bibliotece Narodowej

Wracając do Pelayo, to udało mu się uciec na północ wraz z niedobitkami wizygockiej armii, która została pokonana w 711 r. w bitwie nad rzeką Guadalete. W 718 r. pokonuje on muzułmanów w bitwie pod Covadongą3. Dla Arabów nie miała ona większego znaczenia, była to raczej zbrojna potyczka, niż walna bitwa. Jednak w historii Hiszpanii urosła do rangi symbolu, który wyznacza początek rekonkwisty. Z pewnością Pelayo sprzyjał górzysty teren, który był dla jego przeciwników kompletnie nieznany. Z bitwą wiąże się także wiara w pomoc Matki Boskiej, która pomogła Hiszpanom pokonać Arabów. Matka Boża z Covadonga jest patronką Asturii, a jej wizerunek w grocie w Covadonga do dzisiaj jest popularnym miejscem pielgrzymek.

Pelagiusz ożenił się z córką lokalnego władcy, Gaudiosą. Miał z nią syna Favilę, który po śmierci ojca w 737 r. objął rządy w Królestwie Asturii. Dwa lata później zginął na polowaniu rozszarpany przez niedźwiedzia. Królem został jego szwagier, Alfons I Katolicki.

Podboje Alfonsa I Katolickiego

Alfons I Katolicki

Nowy władca zajął dolinę Duero4, którą z powodu rebelii i głodu opuścili Maurowie. Następnie Alfons I Katolicki poprowadził wyprawy, w których podporządkował sobie Galicję (740 r.) i Leon (754 r.).

Dolina Duero była zamieszkiwana przez wielu chrześcijan, którzy z czasem uciekli przed Maurami na północ do Królestwa Asturii, przez co obszar doliny stał się wyludniony. Powstała tam tzw. Pustynia Duero. Obszar stał się naturalną strefą buforową między Al-Andalus a Asturią. Wyludnienie spowodowało, że warunki aprowizacyjne dla wojska były tam bardzo trudne, co zniechęcało muzułmanów do ofensywnych działań. Alfons I przeniósł biskupstwo z Bragi do Lugo w Galicji, gdyż w Asturii do tego czasu żaden biskup nie miał swojej siedziby. Stąd też nadano mu przydomek „Katolicki”. Chrześcijaństwo miało istotny wkład w spajanie ludności Asturii.

Mapa Putynii Duero / fot. Go-Chlodio, CC-BY-SA 3.0

Rekonkwiście towarzyszyła repoblacja, czyli kolonizacja wyludnionych obszarów po ucieczce lub wyparciu muzułmańskiej ludności. Oznaczała także działania zmierzające do zwiększenia odsetku ludności chrześcijańskiej na danym terenie.

Następcą Alfonsa I w 757 r. został Fruela I Okrutny. Prowadził walki z Baskami, których próbował sobie podporządkować (z dużym powodzeniem). Porwał on baskijską szlachciankę Munię, którą poślubił. Podczas jego panowania wokół klasztoru w Oviedo zostało założone miasto. Fruela I zlecił zabójstwo brata Vimerano, który zyskując uznanie arystokracji stał się zagrożeniem. Stąd też jego przydomek. Zbrodnia Fruelii I wywołała niepokoje i zawiązanie spisku, który ostatecznie doprowadził do zabójstwa króla. Wraz z jego śmiercią proces rekonkwisty uległ zahamowaniu.

Miejsce Fruelii I zajął wybrany przez szlachtę brat Alfonsa I, Aurelio. Podczas jego panowania doszło do pierwszego antysenioralnego powstania, które zostało stłumione. Po nim z kolei królem został Silo, zięć Alfonsa I Katolickiego. Przeniósł stolicę Asturii do wioski Pravia. Kolejno tron objął Mauregato, który uzależnił Asturię od Emiratu Kordowańskiego. Jego następcą został Bermudo I Diakon. Musiał zmagać się z nasileniem ataków Maurów. W 791 r. w bitwie pod Bierzo, został przez nich pokonany, co skłoniło go to do rezygnacji i udania się do zakonu.

Alfons II Cnotliwy i Santiago de Compostela

Alfons II Cnotliwy

Miejsce Bermudo I zajął Alfons II Cnotliwy, który panował aż 51 lat (791-842). Przeniósł stolicę do Oviedo założonego za czasów Alfonsa I. W tym mieście Alfons II utworzył kolejne biskupstwo. W 798 r. udało mu się na pewien czas odbić Lizbonę. Zachowały się także dokumenty świadczące o jego kontaktach z Karolem Wielkim.

Podczas jego panowania w 813 r. biskup Oviedo, Teodomir, w Santiago de Compostela, odkrył grób, który uznał za miejsce ostatniego spoczynku apostoła Jakuba Większego. Dla uczczenia ucznia Jezusa, Alfons II zbudował tam sanktuarium, które po dziś dzień jest jednym z najważniejszych miejsc pielgrzymowania dla chrześcijan z całego świata. Jego następcami byli Nepotian oraz Ramiro I i Ordono I, którzy przeciwstawili się najazdowi Normanów.

Cesarz Hiszpanów

Część średniowiecznej miniatury, na której przedstawiono Alfonsa III Wielkiego i królową Jimenę

Król Alfons III Wielki był następcą Ordono I. W swojej ekspansji terytorialnej dotarł do linii rzeki Duero. W roku 893 zdobył Zamorę, zaludniając ją na nowo. Podczas trwającego 44 lata panowania (866-910) zaczął tytułować się cesarzem, dla podkreślenia przewodniej roli Królestwa Asturii wśród chrześcijańskich państw. W późniejszych latach wielu hiszpańskich królów osiągających najmocniejszą pozycję w danym okresie rekonkwisty, używało podobnych tytulatur, dla umocnienia swojej pozycji i zgłoszenia pretensji do rządzenia całą chrześcijańską Hiszpanią.

Najstarszym synem Alfonsa III był późniejszy król Garcia I. W 909 r. Alfons III wykrył spisek, w którym brał udział Garcia I, za co ten został ukarany więzieniem na zamku Gauzon.

Rok po tych zdarzeniach Alfons III został zmuszony do abdykacji. Swoje królestwo podzielił między synów. Najstarszy otrzymał miasto Leon, gdzie przeniósł stolicę i jako Garcia I został pierwszym Królem Leonu. Natomiast Fruela otrzymał Asturię, a Ordono Galicję. Król Garcia I nie utrzymywał najlepszych relacji z rodzeństwem. Jednak jego pozycja była na tyle silna, że sprawował faktyczną pieczę nad terytoriami braci.

W 911 r. zorganizował wyprawę przeciwko muzułmanom i kontynuował dzieło zaludniania doliny Duero. Po jego śmierci Królem Leona został Ordono II, będący Królem Galicji. Natomiast po śmierci Ordono II Królem Asturii, Leonu i Galicji został Fruela II. Tym samym każdy z trzech braci zasiadł na tronie w Leonie.

Królestwo Kastylii

Fernan Gonzales

Oprócz Królestw Asturii, Leonu i Galicji, wyodrębnieniu uległo także Królestwo Kastylii. Obejmowało terytorium, które Arabowie wybierali za pierwszy cel swoich najazdów na chrześcijańskie królestwa, omijając tym samym Pustynię Duero. Znacznie łaskawsza była dla nich dolina rzeki Ebro5, gdzie warunki do prowadzenia działań wojennych i aprowizacji wojska były łaskawsze. Na tym terenie osiedliły się plemiona Basków, którzy ze względu na ciągłe ataki, mocno się ufortyfikowali. Powstało wiele zamków, które to dały nazwę dla Królestwa Kastylii6. Teren Kastylii był też oddalony od Asturii, co sprzyjało jej autonomii, a tę uzyskała, gdy hrabią Kastylii został Fernan Gonzales (927-970). Jego potomkowie stali się dziedzicznymi władcami Kastylii.

Katalonia

Półwysep Iberyjski w 910 r., na żółto Hrabstwo Barcelony

Kolejnym terenem Półwyspu Iberyjskiego, nad którym nie panowali Arabowie, była Katalonia. Z racji swojego położenia w północno-wschodniej Hiszpanii, sąsiadowała bezpośrednio z Imperium Franków. Ci w 778 r. próbowali opanować Saragossę i Barcelonę, ale odnieśli druzgocącą klęskę w bitwie w wąwozie Roncevaux. Podczas tego starcia miał zginąć słynny rycerz Roland, o którym zachowała się słynna pieśń.

W 801 r. już z powodzeniem, Frankowie opanowali Barcelonę, włączając miasto i przyległe do niej terytoria do swojego imperium, jako Marchię Hiszpańską. Dzieliła się ona na liczne hrabstwa, w których rządziła wizygocka lub frankońska arystokracja. Dopiero Wilfred I Włochaty w latach 870-886 zjednoczył pod swoją władzą Urgell, Cerdanyi, Berclonę, Gironę, Besalu i Ausonę. Zginął w 897 r. wypełniając swoje zobowiązania wobec Franków. Pospieszył na pomoc Karolowi II Łysemu, który walczył z muzułmańską armią Ismaila Ibn Mussy. Ze śmiercią Wilfreda I wiąże się legenda dotycząca barw Katalonii. Bowiem, gdy ten umierał, miał poprosić Karola II, by nadał jego wojskom barwy, którymi mogłyby się posługiwać. Karol II bez namysłu włożył do rany Wilfreda I cztery palce i nakreślił nimi lini na złotej tarczy hrabiego Barcelony.

Śmierć Rolanda w bitwie pod Roncevaux, ilustracja z manuskryptu, ok. 1455-1460

Jego następcą został Borrell I, który w 899 r. złożył hołd lenny królowi Franków, Karolowi Prostakowi. Potwierdził tym samym zależność Barcelony od Karolingów. Jego następca, Sunyer I, prowadził długoletnie wojny z Arabami, będąc znacznie bardziej wojowniczy od poprzedników. Natomiast Borrell II musiał zmierzyć się ze słynnym Al-Mansurem Ibn Abi Aamirem zwanym Almanzorem, który w 985 r. zdobył Barcelonę. Borrell prosił króla Franków Lotara, a następnie króla Hugo Kapeta o pomoc, której nie otrzymał. Brak wsparcia miało znacznie nie tylko militarne, ale także polityczne. Wówczas pozostawiona sama sobie Barcelona zerwała zależność od Franków, stając się autonomicznym organizmem. Po śmierci Almanazora następca Borrella II, którym był Borrell III, poprowadził udane wyprawy przeciwko Arabom. W 1010 r. Kalifat Kordoby był pogrążony w wojnie domowej, co wykorzystał Borrell III, zdobywając Kordobę i łupiąc miasto. Przesunął granice hrabstwa na południe do Terragony. Po nim hrabią Barcelony w 1017 r. został Berengar Rajmund I, który panował do 1035 r.

Królestwo Nawarry

Plemiona Basków zajmowały tereny zachodnich Pirenejów. W 740 r. już po zdobyciu Półwyspu Arabskiego przez muzułmanów, udało im się zlikwidować arabski garnizon w Pampelunie. Z kolei w 778 r. miasto zdobył Karol Wielki, burząc jego mury podczas wycofania się z miasta, które trafiło w ręce wizygockiej rodziny Banu Qasi. W 799 r. Pampeluna obaliła rządy arabskie i zwróciła się o pomoc do Franków, którzy od 806 r. objęli zwierzchnictwo nad miastem i utworzyli marchie obejmujące Pampelunę oraz Aragonię. W wyniku buntu wywołanego w 824 r. obie marchie uzyskały niezależność. Pierwszym Królem Nawarry został Inigo Arista, który, by zachować niezależność, opierał się naciskom Asturii, Akwitanii i Kordoby.

Inigo Arista, pierwszy król Nawarry

Jego syn Garcia Iniguez walczył z najazdem Normanów i podejmował pierwsze próby rekonkwisty. Po w 882 r. tron objął Fortuna Garces, który utracił władzę w wyniku spisku Alfonsa III Wielkiego i hrabiego Rajmunda I. Fortun ostatnie lata życia spędził jako mnich, a w jego miejsce w 905 r. władcą został Sancho I, który zdobył Calahorrę i Viguerę. Kolejnym panem Królestwa Nawarry był Garcia I, który został podporządkowany Kalifatowi Kordoby. W 933 r. ożenił się z córką hrabiego Aragonii, co spowodowało zawiązanie unii. Natomiast w 939 r. dzięki sojuszowi z Królem Leona Ramiro II, pokonał Arabów i zrzucił narzuconą zależność. Po nim w 970 r. na tronie zasiadł Sancho II. Wiedząc, że nie jest w stanie pokonać Almanazora, wybrał się do Kordowy z cennymi darami i wydał mu swoją córkę Abdę za żonę. Tym samym zamiast mieczem, spór z wielkim Almanazorem rozwiązał w drodze politycznego układu. Jego syn w 994 r. objął po nim rząd jako Garcia II. Z kolei jego miejsce w 1000 r. zajął Sancho III Wielki, który przeprowadził z królem Leona i hrabią Kastylii kontratak, odbijając liczne terytoria. W 1027 r. Sancho III zaatakował z powodzeniem Kastylię oraz Leon (1034 r.). W jego rękach znalazła się niemal cała północna część Półwyspu Iberyjskiego. Nie bez powodu Sancho III zaczął się tytułować królem Hiszpanii, rozumianym jako król całej chrześcijańskiej Hiszpanii.

Podział królestwa

Półwysep Iberyjski w 1037 r.

W 1035 r. Sancho III umiera, wcześniej dzieląc swoje królestwo pomiędzy synów. W 1029 r. hrabstwo Kastylii otrzymał Ferdynand I Wielki, który przekształcił je w królestwo. Garcia III objął Królestwo Nawarry, z kolei Gonzalo,  jako podporządkowany Garcii III, dostał od ojca Sobrarbe i Ribargozie, a Ramiro I hrabstwo Aragonii.

Ferdynand I w bitwie pod Tamaron 4 września 1037 r. pokonał króla Leonu Bermudo III, który w 1034 r. schronił się w Galicji. Bermudo III zginął w boju, a zwycięski Ferdynand I pojął jego córkę Sanchę za żonę i tym samym został królem Leoua i Kastylii. Władca połączonych królestw chciał pod swoim przywództwem jednoczyć kolejne chrześcijańskie terytoria, co nie spodobało się jego bratu Garcii III. Doprowadziło to do konfliktu zbrojnego, w którym zwyciężył Ferdynand I, pokonując  brata w 1054 r. w bitwie pod Atapuerca. Królem Nawarry po śmierci ojca został Garcia IV, który jednak był uzależniony od Ferdynanda I. Rządził Nawarrą do 1076 r., do czasu, gdy został zamordowany. Jego królestwo zostało podzielone pomiędzy Leon i Aragonię. Władca Aragonii Ramiro I po śmierci brata Gonzalo w 1045 r. przyłączył do swojego królestwa Sobrarbe i Ribagorzę. Zaczął także tytułować siebie królem Aragonii.

Rozpad Kalifatu Kordoby

W tym czasie Kalifat Kordoby popadł w duży kryzys wewnętrzny, który doprowadził do rozpadu tego jednolitego organizmu na dziesiątki niepodległych królestw zwanych tafiami. Kryzys Maurów stał się dla chrześcijan okazją do odzyskania kolejnych ziem. Podzieleni muzułmanie byli znacznie łatwiejszym przeciwnikiem.

Odzyskanie Toledo

Ferdynand I Wielki

Do działań przystąpił Ferdynand I, atakując Arabów w dolinie Duero, a następnie przesuwając się dalej na południe. W walkach wspomagał się także muzułmanami, którzy byli wewnętrznie skłóceni. Te nieporozumienia między Maurami zręcznie będą wykorzystywane w następnych latach rekonkwisty. Na zachodzie Ferdynand I zdobył Viseu, Lamego oraz Coimbrę (1064 r.), które w przyszłości staną się zalążkiem Portugalii. Natomiast na wschodzie opanował San Esteban de Gormaz i Berlangę. Z kolei Badajoz, Toledo i Saragossy zmusił do opłacania trybutu.

Ferdynand I, podobnie jak Sancho III, podzielił królestwo pomiędzy synów. W 1065 r. najstarszy, Sancho II Mocny, otrzymał Królestwo Kastylii, Alfons VI Dzielny Królestwo Leonu, a Garcia II Królestwo Galicji. Ferdynand I obdarował także córki - Urraka otrzymała miasto Zamorę, a Elwira miasto Toro.

Toledo, dawna stolica Hiszpanii / fot. Dmitry Dzhus, CC-BY-SA 3.0

W 1068 r. Sancho II postanowił podporządkować sobie rodzeństwo, rozpoczynając wojnę. W 1072 r. w bitwie pod Golpejera pokonał Aflonsa VI, który był zmuszony opuścić Leon. Schronienie znalazł w muzułmańskim Toledo. Tym samym Sancho II stał się władcą Królestwa Kastylii i Leonu. Następnie pokonał Garcię II i zawładnął Królestwem Galicji. By dopełnić dzieła siłowego zajęcia ojcowizny, ruszył na Zamorrę, którą przy pomocy Arabów zajął Alfons VI. Podczas oblężenia miasta w 1072 r. został on zamordowany  w zamachu, który zorganizował Alfons VI lub Urraka. Władza trafiła z powrotem do Alfonsa VI, który opanował Leon, Kastylię i Galicję. Swojego brata Garcię II uwięził. Królestwo Kastylii i Leonu stało się wiodącą siłą na Półwyspie Iberyjskim. Alfons VI w 1076 r. ekspansję skierował na Królestwo Nawarry. Pokonał tamtejszego króla Sancho IV, ale nie zajął całego królestwa. Zadowolił się odebraniem od Nawarry trzech prowincji.

Alfons VI podbija Toledo 25 maja 1085 r. / fot. CarlosVdeHabsburgo, CC-BY-SA 3.0

Ogromnym sukcesem Alfonsa VI było odzyskanie Toledo, będącego dawną stolicą hiszpańskiego królestwa Wizygotów. W 1085 r. nakłonił swojego wasala Al-Cadira do oddania miasta. Ten zdecydował się na to w obliczu zagrożenia ze strony innych muzułmańskich taif. Alfons VI zobowiązał się jednak do poszanowania religii i majątku arabskich mieszkańców miasta. W mieście erygował biskupstwo i przeniósł do niego swoją stolicę. Był na tyle silny, że wymógł na władcach Grenady i Sewilli płacenie trybutów. W Walencji królem uczynił swojego sojusznika Al-Cadira.

Inwazja Almorawidów

Imperium Almorawidów ok. 1120 r.

Sukcesami Alfonsa VI zaniepokoili się Arabowie z południa. Dostrzegli, że rosnąca siła hiszpańskiego króla, który potrafi zjednać sobie także muzułmanów jest dla nich ogromnym zagrożeniem. Dlatego królowie Sewilli, Badajoz i Granady zwrócili się o pomoc do swoich pobratymców z fundamentalistycznego państwa Almorawidów z Afryki Północnej.

W 1086 r. armia Jusufa Ibn Taszfina, podobnie jak przed wiekami armia Tarika, przeprawiła się przez Cieśninę Gibraltarską i wylądowała w okolicach Algeciras. Do decydującego starcia doszło 23 października 1086 r. pod Sagrajas, gdzie Almorawidzi wraz z lokalnymi siłami Maurów rozbili wojska chrześcijańskie. Po udzieleniu wsparcia, przybysze z Afryki wycofali się z powrotem do swojego państwa. Jednak ze względu na ciągłe najazdy z północy, zdecydowali się na kolejne ekspedycje w 1088 r. i 1090 r.Podczas ostatniej z tych interwencji postanowili zdominować muzułmańskie królestwa i osadzić swoje armie na granicach. Opanowali Sewillę, Grenadę, Malagę, Kordobę i Badajoz. Podobny los spotkał Walencję, gdzie został zamordowany stronnik Alfonsa VI, Al-Cadira. Miasto w 1094 r. zostało odbite po oblężeniu dowodzonym przez Cyda, który następnie został władcą miasta do swojej śmierci w 1099 r. W 1102 r. miasto, w którym rządziła żona Cyda Jimena, zajął Alfons VI. Nie był go jednak wstanie utrzymać. Zdecydował się na spalenie Walencji i wycofanie na północ.

Po śmierci Jusufa w 1106 r. jego następcą został Ali Ibn Jusuf, który  1108 r. pod Ucles w zdecydowany sposób pokonał Alfonsa VI. W bitwie zginął jedyny syn króla Kastylii i Leonu. Kolejnym celem Aliego była hiszpańska stolica w Toledo. Próbował ją zdobyć wielokrotnie, ale ta do końca oparła się muzułmańskim atakom. W 1109 r. Alfons VI umiera, a władzę obejmuje jego córka, Urraka Kastylijska. Rok później kolejnym królestwem, które znalazło się pod władzą Almorawidów, została Saragossa.

Królestwo Aragonii

Ramiro I król Aragonii

Ramiro I był pierwszym tytularnym królem Aragonii. Królestwo otrzymał po swoim ojcu Sancho III królu Nawarry. Zginął w 1063 r. w trakcie bitwy pod Graus, w której przeciwko Aragonii wspólnie walczyli muzułmanie z posiłkami z hiszpańskiej Kastylii. Królem Aragonii został Sancho I, który otoczony przez wrogi sojusz postanowił szukać pomocy u papieża oraz u księcia Akwitanii. Do Aragonii zaczęło napływać francuskie rycerstwo wspomagające Sancho I. Podbił on Barbastro w 1064 r., Graus w 1083 r. oraz Monzon w 1089 r. Był pierwszym królem łączącym królestwa Aragonii i Nawarry. Jego następcą w 1094 r. został Piotr I, który dwa lata po objęciu władzy zdobył Huescę.

Hrabstwo Barcelony

Barcelona była dominującym hrabstwem w regionie Katalonii. Panując od 1035 r. Rajmund Berengar I rozciągnął swoje zwierzchnictwo nad Tuluzą, Carcasson i Montpellier. Jego następcami zostali synowie Berengar, Rajmund II i Rajmund Berengar II. Drugi z wymienionych władców zginął w 1082 r., prawdopodobnie na zlecenie swojego brata. W 1097 r. Berengar Rajmund II został wygnany lub uciekł przed karą, dołączając do krucjaty zmierzających do Ziemi Świętej. Zginął podczas oblężenia Jerozolimy. Jego następcą został syn zamordowanego brata, Rajmund Berengar III Wielki. Udało mu się w 1104 r. zdobyć twierdzę Balaguer, znajdującą się w rejonie Lleidy. Podbił także dolną Prowansję.

Kobieta na tronie

Urraka Kastylijska

Alfons VI, z powodu braku męskiego potomka, dziedzicem uczynił swoją córkę Urrakę, której nakazał poślubić króla Aragonii i Nawarry, Alfonsa I, syna Piotra I. Jednak małżeństwo ze względu na bliskie pokrewieństwo zostało unieważnione przez papieża. Pozostawiało to otwartą drogę do tronu dla syna z pierwszego małżeństwa Urraki, Alfonsa VII. Pretensje do tronu mogła także zgłosić Teresa, nieślubna córka Alfonsa VI, będąca żoną hrabiego Portugalii, Henryka Burgundzkiego.

Za przyczyną najpotężniejszego hrabiego w Galicji wybuchł bunt, zmierzający do obsadzenia na tronie Alfonsa VII.  W tym czasie Alfons I król Aragonii i Nawarry był zajęty walkami z Almorawidami. Dlatego nie był w stanie zdławić galicyjskiej rebelii. Na domiar złego Arabowie zaczęli łupić ziemie na północ od Toledo, co spowodowało, że miasto stało się samotną wyspą na morzu muzułmańskiej ekspansji. Alfons I, by ochronić miasto, przejął nad nim władzę i związał się sojuszem z hrabią Portugalii. Z kolei Urraka, po unieważnieniu małżeństwa, związała się z hrabią kastylijskim Gomezem, który zginął w 1111 r. podczas walk z Alfonsem I i Henrykiem Burgundzkim. Wówczas rozpoczęły się walki pomiędzy Alfonsem I królem Nawarry i Aragonii, a Alfonsem VII, królem Galicji, przerywane zawieszeniami broni.

Alfons I Waleczny, król Aragonii i Nawarry

Poza konfliktem wewnątrz chrześcijan, ich władcy toczyli równolegle wojny z muzułmanami. W 1118 r. Alfons I zdobył Saragossę, a rok później Tudelę i Tarrazonę. W 1125 r. najechał Andaluzję, zabierając w drogę powrotną wielu jeńców. Po śmierci Urraki w 1126 r. jej miejsce w Leonie i Kastylii zajął Alfons VII. Rządy rozpoczął od wojny ze swoim imiennikiem, królem Aragonii i Nawarry. Alfons VII zawarł związek z córką hrabiego Barcelony, Ramona Berenguera III. Tym samym królestwo Alfonsa I miało wrogów po obu stronach granic. W 1134 r. Alfons I umiera, do końca życia tocząc walki z Alfonsem VII i jego stronnikami oraz muzułmanami. W swoim testamencie państwo zapisał trzem zakonom rycerskim: templariuszom, szpitalnikom i zakonowi Świętego Grobu. Jednak szlachta nie uznała jego ostatniej woli i za króla obrała Ramiro II Mnicha, który dla tronu zrezygnował z biskupiej sakry.

Restytucja Nawarry

Od 1076 r. Nawarra nie była samodzielnym królestwem, gdyż została połączona z Królestwem Aragonii. Tak było do 1134 r., gdy Garcia IV Odnowiciel, wykorzystując sytuację po śmierci Alfonsa I, koronował się na niezależnego władcę Nawarry w Pampelunie. Ramiro II Mnich próbował interweniować, ale po uznaniu Ramiro II przez papieża, stracił ku temu zapał. Na mocy układu z Vadoluongo uznał samodzielność Garcii IV, który z racji restytucji Nawarry otrzymał przydomek Odnowiciel.

Zjednoczenie Nawarry i Katalonii

Katalonia w 1131 r. / fot. Nekto, CC-BY-SA 3.0

Ramiro II w 1135 r. ożenił się z córką księcia Akwitanii, Agnieszką, a ich córkę Petronelę wydał za hrabiego Barcelony Rajmunda Berengara IV Świętego, po czym w 1137 r. abdykował udając się do klasztoru. Rajmund Berengar IV został faktycznym władcą w Aragonii, gdyż na tronie zasiadła zaledwie dwuletnia Petronela. W 1150 r. po ceremonii zaślubin, został władcą Katalonii i Aragonii, jednocząc oba państwa. Było to korzystne dla Aragonii, która mogła co prawda szukać porozumienia z Leonem i Kastylią, ale jej pozycja w tym układzie byłaby słabsza, niż po zjednoczeniu z Katalonią. Państwo obejmowało swoim zasięgiem także południową Francję, tj. Roussillon, Narbonnę i Prowansję.

Następnie Rajmund Berengar IV wraz z Alfonsem VII doszedł do porozumienia co do walki z Nawarrą, którą ograniczyli do terenów wokół Pampeluny.

Powstanie Portugalii

Alfons I Zdobywca zostaje koronowany i ogłoszony pierwszym królem Portugalii

W wyniku rekonkwisty w 1064 r. Coimbra została zdobyta przez chrześcijan pod dowództwem króla Leonu i Kastylii Ferdynanda I Wielkiego. Z kolei w 1095 r. Henryk Burgundzki, jako małżonek nieślubnej córki Alfonsa VI Teresy, otrzymał w lenno hrabstwo Portucale i Coimbra. W 1119 r. związała się z Fernando Perezem z Galicji i rozpoczęła walki z siostrą Urraką i jej synem Alfonsem VII zakończone ostateczniem zawarciem pokoju. W 1128 r. wybuchł bunt przeciwko Teresie i Fernandowi Perezowi, po którym oboje zostali wygnani. Rebelią kierował syn Teresy, Alfons I Zdobywca. W latach 1128-1137 prowadził walki przeciwko Arabom. Gdy 25 lipca 1139 r. w bitwie pod Ourique pokonał przeważające siły Almorawidów, ogłosił się królem Portugalii. W tym czasie Alfons VII odzyskał ziemie utracone  na północ od Toledo.

W 1143 r. w Valladolid doszło do spotkania Rady Królestwa Leonu i Kastylii, królów Nawarry i Portugalii oraz papieskiego legata. Obrady miały na celu ustalenie wspólnych działań przeciwko muzułmanom. Alfons I próbował także uzyskać poparcie papieża i uznanie swojego królestwa przez Stolicę Apostolską. Na to musiał jednak poczekać, aż do roku 1179 r., gdy papież Aleksander III w zamian za przywileje i odpowiedni trybu uznał Alfonsa I królem.

Czytaj także → Warto być ambitnym. Alfons I Zdobywca i historia powstania Portugalii

Polska księżniczka cesarzową Hiszpanii

Po śmierci w 1149 r. Berengarii z Barcelony Alfons VII poszukiwał nowej kandydatki na żonę. Znalazł ją w Polsce. Jego wybranką została Ryksa Śląska, córka księcia seniora Polski, Władysława II Wygnańca. W wyniki tego mariażu polska księżniczka została żoną najpotężniejszego wówczas władcy na Półwyspie Iberyjskim. Z ich małżeństwa urodziła się Sancha Kastylijska. Późniejsza żona króla Aragonii, Alfonsa II. Po śmierci Alfonsa VII Ryksa wyszła po raz drugi za mąż. W 1157 r. zawarła małżeństwo z hrabią Prowansji, Rajmundem Berengarem II. Małżonkowie doczekali się córki, Douce II Prowansalskiej, która po śmierci ojca została hrabiną Prowansji.

Czytaj także → Ryksa Śląska. Polska księżniczka, która została cesarzową Hiszpanii

Kryzys Almorawidów

Półwysep Iberyjski w 1150 r.

W 1145 r. wybuchło powstanie przeciwko rządom Almorawidów, co wykorzystał Alfons VII zajmując w 1146 r. Kordobę. Rok później zdobył twierdzę Calatrava, stanowiącą klucz do zdobycia Andaluzji. Z kolei Alfons I opanował Santarem, odcinając Lizbonę od dostaw drogą lądową. Królowi Portugalii udało się namówić krzyżowców z Anglii, Holandii i Niemiec, którzy dopłynęli do wybrzeży Portugalii, by pomogli mu zdobyć Lizbonę. Miasto padło w październiku 1147 r.

Równocześnie Alfons VII i Garcia IV oraz sojusznicy z Aragonii, Montpellier i Genui spotkały się pod Almerią. Miasto zostało zdobyte. Z kolei w 1148 r. ci sami sojusznicy zdobyli Tortosę, a potem Leridę i Fragę. Zatem w ciągu kilku lat granice chrześcijańskiej Portugalii i Hiszpanii zostały mocno przesunięte na południe.

Ekspansja Almohadów

Imperium Almohadów w latach 1180–1212 / fot. Omar-Toons, CY-BY-SA 3.0

W Afryce Północnej, pochodzący z górskich plemion Masmuda Muhammad ibn Tumert, ogłosił się mahdim, czyli nauczycielem zesłanym przez Allaha w celu odnowienia islamu. Wzywał do walki z niewiernymi. Przeciwko niemu zwrócili się Almorawidzi, widząc zagrożenie w jego naukach. Jednak ich wojska nie poradziły sobie w trudnym terenie gór Atlasu. Mahdi rozpoczął proces jednoczenia górskich plemion i stworzył podwaliny pod nowe państwo. Armia Almorawidów została pokonana w jednej z dolin prowadzących do Tinmalu. Górskie plemiona, chcąc wykorzystać sukces, ruszyły na Marrakesz, rozpoczynając oblężenie miasta. Jednak obrońcy Miata przypuścili kontrofensywę i rozbili plemiona Masmuda. Wkrótce po tym w 1130 r. mahdi zmarł, a jego następca Abd al-Mumin ogłosił się kalifem i założycielem dynastii Almohadów. Po śmierc Alego ibn Jusufa 1143 r. rozpoczął się kryzys w państwie Alomrawidów, który doprowadził do upadku ich państwa zarówno w Afryce, jak i w Europie.

W latach 1143-1145 dynastia Alomrawidów utraciła panowanie nad muzułmańską Hiszpanią. Spowodowało to ponownie rozpad arabskiego państwa na mniejsze taify. Muzułmanie z Półwyspu Iberyjskiego szukając ratunku od przegranej z chrześcijanami, zwrócili o pomoc do Almohadów. Ci w 1146 r. wyprawili się do Hiszpanii, szybko podbijając Algarve, Badajoz i Sewillę. Natomiast władca Kordoby dobrowolnie uznał ich zwierzchność, woląc braci w wierze, od królów chrześcijańskich.

Jednak w kolejnych latach armia Almorawidów skupiła się na podbojach w Afryce, opanowując tereny współczesnej Algierii i Tunezji. Dopiero w 1157 r. powrócili do podbojów w Hiszpanii, zdobywając Malagę, Grenadę i Almerię. Na Półwyspie Iberyjskim jedynie w Walencji, dzięki zręcznemu władcy Zajanowi ibn Mardaniszowi, udało się zachować niezależność, a nawet prowadzić skuteczne ofensywy przeciwko Almohadom.

Podział państwa przez Alfonsa VII

Alfons VII Imperator

Król Alfons VII nie wyciągając wniosków z decyzji swoich kilku poprzedników, podzielił swoje królestwo pomiędzy dzieci. W 1157 r. Sancho III otrzymał Kastylię obejmującą wschodnią Asturię, Rioję, Kraj Basków, Starą Kastylię oraz Toledo. Natomiast Ferdynand II został królem Leonu otrzymując zachodnią Asturię, Galicję i Leon. Jednak wkrótce po wyborze Sancho III zmarł, a na tron wstąpił dwuletni Alfons VIII. Pieczę nad nim zaczął sprawować kastylijski ród Lara. Opozycją wobec niego był ród Castro, który związał się z Ferdynandem II licząc, iż ten połączy Kastylię ze swoim królestwem. Ten nie spełnił jednak pokładanych w nim nadziei. Z kolei Alfons VIII wziął za żonę córkę króla Anglii, Henryka II. Zyskując tym samym potężnego sojusznika.

Ferdynand zatem zaczął walki z nowo utworzonym królestwem Portugalii, który w 1163 r. zajął Salamankę. Spór rozwiązano nie militarnie, ale poprzez mariaż Ferdynanda II z córką Alfonsa I Zdobywcy, Urraką. Jednak to małżeństwo zostało unieważnione przez papieża ze względu na zbyt bliskie pokrewieństwo. Para zdążyła się dochować syna Alfonsa IX. Król następnie związał się z Teresą Fernandez de Traba, jednak jej nie poślubił. Drugą żoną Ferdynanda II została w 1180 r. Urraka Lopez de Haro, która urodziła władcy trzech synów. Śmierci ojca doczekał tylko jeden z nich, Sancho Fernandez. Po śmierci króla Leonu w 1188 r. rozgorzał spór o to, kto jest prawowitym następcą zmarłego władcy. W sprawy dynastyczne Leonu wmieszał się król Kastylii, Alfons VIII, który zaaranżował ślub Alfonsa IX ze swoją córką Berengarią Kastylijską. Ten związek również unieważnił papież, ale mimo to para doczekała się syna Ferdynanda III. Był to władca, który już ostatecznie w 1230 r. zjednoczył Kastylię i Leon.

Podział strefy wpływów. Traktat z Cazorla

W 1170 r. kalif Abu Jakub Jusuf z dynastii Almohadów najechał Hiszpanię, zajmując Andaluzję oraz łupiąc Walencję i Katalonię. Podjął także nieudaną próbę zdobycia Toledo. Z Sewilli uczynił swoją stolicę, znacznie rozbudowując jej infrastrukturę transportową i obronną. W 1174 r. ze względu na naglące sprawy powrócił do Afryki. Wyjazd kalifa wykorzystali król Kastylii Alfons VIII i król Aragonii Alfons II, zdobywając Cuenkę. By podzielić miedzy siebie strefy wpływów w Cazorla podpisali traktat. Na jego mocy podzielili Andaluzję na oddzielne strefy podboju, aby dzieło rekonkwisty nie było hamowane wewnętrznymi sporami. Porozumienie przewidywało ponadto, że będzie ono obowiązywać na zawsze i będzie podtrzymywane przez następców obu Alfonsów. Jednak ze względu na łamanie zapisów, konieczny był kolejny traktat, który zawarto w Almizra w 1244 r.

Gdy władca Almohadów powrócił do Hiszpanii, rozpoczął wojnę w celu odzyskania ziem zagarniętych przez chrześcijan podczas swojej nieobecności. Do Afryki już nigdy nie powrócił, gdyż  30 lipca 1184 r. zginął w bitwie pod Santarem w Portugalii. Klęskę kalifowi zadały połączone siły Ferdynanda II i Alfonsa I Zdobywcy.

Następcą na arabskim tronie został Jakub al-Mansur, który pierwsze lata spędził na walkach w Maghrebie. Gdy przybył na Półwysep Iberyjski musiał ponowie podjąć walkę o odzyskanie utraconych ziem. W 1191 r. zdobył potężną twierdzę Silves i wyparł Portugalczyków z Algarve. Następnie 18 lipca 1195 r. pod Alarcos poznał Alfonsa VIII, pozbawionego wsparcia z Leonu i Nawarry. Porażka spowodowała utratę na rzecz Almohadów południowej La Manchy, środkowej doliny Tagu oraz ziem wokół Toledo. Mimo tego inni chrześcijańscy władcy nie pospieszyli Alfonsowi VIII na ratunek. Paradoksalnie pomocną dłoń podali Almorawidzi, którzy jeszcze panowali na Balearach. Dokonując inwazji na Tunis zmusiły Jakuba al-Mansur do przerzucenia sił do Afryki.

Krucjaty w Hiszpanii i bitwa Las Navas de Tolosa

Alfons VIII prowadzi rycerstwo pod Las Navas de Tolosa, obraz F.P. van Halena, XIX wiek

Mimo prób zjednoczeniowych i różnych układów, nadal spory wewnętrzne rozsadzały rekonkwistę od środka. Wybrany w 1198 r. papież Innocenty III zaczął ingerować w sprawy hiszpańskie. Nakłonił Alfonsa VIII, króla Kastylii, do podjęcia działań zbrojnych w Andaluzji. W 1211 zaaranżował krucjatę przecieków Arabom, do której obok króla Kastylii dołączyli królowie Aragonii i Nawarry. Do Hiszpanii przybyło także rycerstwo z południa Francji. Latem 1212 r. chrześcijanie rozpoczęli atak na La Manchę. Do decydującego starcia doszło 16 lipca 1212 r. Siły króla Nawarry Sancha VII, króla Aragonii Piotra II oraz króla Portugalii Alfonsa II w bitwie pod Las Navas de Tolosa zdruzgotały muzułmanów. Byłto moment przełomowy dla rekonkwisty, który całkowicie załamał militarną potęgę Maurów. W bitwie poległo lub zostało wziętych do niewoli nawet kilkanaście tysięcy Arabów. Złamanie Almohadów wkrótce wykorzystali Portugalczycy w 1217 r., zdobywając region Algarve.

Finał rekonkwisty

Przebieg rekonkwisty w XIII w.

Kraj Almohadów pogrążył się w wewnętrznych walkach i nieporozumieniach. Spowodowało to m.in., iż namiestnicy Kordoby i Walencji zawarli sojusz z Ferdynandem III. Wkrótce namiestnik Kordoby został zamordowany, a cała muzułmańska Andaluzja pogrążyła się w jeszcze większym chaosie. Alfons IX w 1227 r. podbił Cáceres, a w 1230 r. Meridę i Badajoz. Natomiast Jakub I Zdobywca od 1213 r. król Aragonii i hrabia Barcelony zdobył w 1229 r. Majorkę, w 1234 r. Minorkę, w 1235 r.  Ibizę, a w 1238 r. królestwo Walencji.

Następca Alfonsa IX Ferdynand III  w 1233 r. zdobył Ubedę, w 1236 r. Kordobę, w 1243 r.  Murcję, w 1245 r. – Jaen, a w 1248 r. Sewillę. Sukcesem Ferdynanda było również zmuszenie w 1248 r. emira Grenady, Muhammada I, do złożenia mu hołdu lennego.

Po stronie portugalskiej ostatnim akordem rekonkwisty było zdobycie przez Alfonsa III Dzielnego Faro. Za czasów Alfonsa III w 1267 r. w Badajoz ustalono granicę pomiędzy Portugalią, a Hiszpanią na rzecze Gwadianie. Jej przebieg nie zmienił się do dziś.

Trzy królestwa

Po zakończeniu rekonkwisty, największym chrześcijańskimi królestwem na Półwyspie Iberyjskim była Kastylia i Leon licząca ok. 300 tys. km2. Królestwo Aragonii zajmowało obszar ok. 100 tys. km2. Portugalia liczyła ok. 90 tys. km2. Z kolei Nawarra liczyła ok. 10 tys. km 2.

Ostatni akord. Zdobycie Grenady

La Rendición de Granada, obraz z 1882 ukazujący kapitulację Grenady, malarz: Francisco Pradilla y Ortiz

W rękach Maurów ostała się Grenada i tereny znajdujące się wokół niej. Ten stan trwał prawie do końca XV w. W 1480 r. emir Grenady Ali Abu al-Hasan wystąpił przeciwko Kastylii i Leonowi, zajmując Zaharę. W odwecie król Kastylii i Leonu, Ferdynand II Aragoński, zajął twierdzę Al-Hamma. Drzwi do Grenady zostały otwarte.

W 1491 r. Ferdynand II zebrał liczącą ok. 10 000 wojsk armię i rozpoczął oblężenie Grenady, która była potężną twierdzą bronioną przez kilka tysięcy muzułmanów. Miasto zostało otoczone szczelnym kordonem, by uniemożliwić jakiekolwiek dostawy żywności. Po roku, obrońcy zmuszeni głodem, rozpoczęli pertraktacje. W dniu 2 stycznia 1492 r. Hiszpanie wkroczyli do Grenady, zamykając ostatni element rekonkwisty.

Bibliografia:

1. B. A. Catlos, Królestwa wiary. Nowa historia muzułmańskiej Hiszpanii, Poznań 2019.
2. T. Manteuffel, Historia powszechna. Średniowiecze, Warszawa 1996.
3. T. Miłkowski, P. Machcewicz, Historia Hiszpanii, Wrocław 1998.
4. M. Tunon de Lara, J. Valdeon Baruque, A. Dominguez Ortiz, Historia Hiszpanii, Kraków 2012.
5. B. Zientara, Historia powszechna średniowiecza, Warszawa 1973

Więcej o historii Hiszpanii przeczytasz klikając na poniższą grafikę:

1. Niedaleko miasta Jerez de la Frontera, na południu dzisiejszej Hiszpanii, w Andaluzji. [↩]
2. Maurowie to współcześni mieszkańcy Mauretanii, ale tak nazywane były także ludy z Afryki, które zamieszkiwały zdobyty przez nich Półwysep Iberyjski. [↩]
3. Miejscowość leżąca w paśmie Picos de Europa, będącym częścią Gór Kantabryjskich. [↩]
4. Dolina rzeki Duero. Druga pod względem długości rzeka na Półwyspie Iberyjskim, ujście do Oceanu Atlantyckiego ma w północnej części Portugalii. [↩]
5. Najdłuższa rzeka Hiszpanii. [↩]
6. Kastylia = ziemia zamków. [↩]