Edykt z Alhambry, czyli wypędzenie Żydów z Hiszpanii

Edykt wydany przez Izabelę I Kastylijską i Ferdynanda II Aragońskiego, nakazywał opuszczenie Królestwa Hiszpanii przez zamieszkujących w nim Żydów. Szacuje się, że na jego skutek Hiszpanię opuściło nawet 200 tys. Żydów. Podobne zarządzenie wydano także w Portugalii.

Rekonkwista i zdobycie Grenady

La Rendición de Granada, obraz z 1882 ukazujący kapitulację Grenady, malarz: Francisco Pradilla y Ortiz

Z upadkiem Cesarstwa Zachodniorzymskiego związane są wędrówki ludów, gdy barbarzyńskie plemiona z północy i wschodu ruszyły na tereny stanowiące rzymskie prowincje. Jednymi z nich byli germańscy Wizygoci, którzy ostatecznie osiedli na Półwyspie Iberyjskiem. Do końca VII w. udało im się opanować całe terytorium współczesnej Hiszpanii1 i Portugalii, a także część południowo-wschodniej Francji.

Czytaj także → Wizygoci i ich wędrówka. Od zdobycia Rzymu po Królestwo Wizygotów w Hiszpanii

Jednak na początku VIII w. Arabowie, wykorzystując kryzys w państwie Wizygotów, podbili ich państwo. Właściwie poza centralną częścią północnej Hiszpanii, panowali nad całym Półwyspem Iberyjskim.

Czytaj także → Arabski podbój Hiszpanii. Al-Andalus na Półwyspie Iberyjskim

Reakcją na sukces Arabów była rekonkwista, to proces 780 lat, gdy chrześcijańscy królowie Hiszpanii odzyskiwali swoje ziemie. W międzyczasie powstały kolejne królestwa hiszpańskich władców, które rywalizowały między sobą, prowadząc jednocześnie rekonkwistę. W połowie XII w. z hiszpańskich królestw wydzieliła się także Portugalia, która do dziś zachowała swoją odrębność. Ostatnim akordem rekonkwisty było zdobycie 2 stycznia 1492 r. Grenady, ostatniego arabskiego królestwa-twierdzy na Półwyspie Iberyjskim. Wówczas w zjednoczonej Hiszpanii panowali Izabela I Kastylijska oraz Ferdynand II Aragoński, którzy w 1493 r. od papieża Aleksandra VI otrzymali tytuł Królów Katolickich. Rozpoczęli proces konsolidacji państwa.

Izabela I i Ferdynand II

Czytaj także → Rekonkwista w Hiszpanii. 780 lat walk chrześcijan z Arabami na Półwyspie Iberyjskim

Żydzi sefardyjscy

Żydzi byli obecni w Hiszpanii co najmniej już od czasów rzymskich. Ich los cieszył się zmiennym szczęściem. Okresy niechęci czy prześladowań przeplatały się z okresami, gdy cieszyli się uznaniem panujących władców. Przykładem może być Król Kastylii i Leonu, Pedro I Okrutny, który nie tylko wziął pod swoją opiekę mniejszość żydowską, ale także wielu Żydów objęło urzędy na jego dworze.

Hiszpańscy Żydzi nazywani są Sefardyjczykami. Kwestią sporną jest, czy są spokrewnieni z wspólnotami żydowskimi z Bliskiego Wschodu. Od Żydów aszkenazyjskich, którzy zamieszkiwali Europę Środkową, Wschodnią i w części Zachodnią, różni ich język i rytuał. Sefardyjczycy prawdopodobnie to potomkowie Arabów i Berberów zamieszkujących Afrykę Północną, którzy przeszli na judaizm. To właśnie ta grupa Żydów swój dom znalazła na Półwyspie Iberyjskim.

Nastroje antyżydowskie

Wygnanie Sefardyjczyków na obrazie Emilio Sali

Decyzja o wypędzeniu Żydów bynajmniej nie miała podłoża wyłącznie religijnego. Jak często w tego typu zdarzeniach, w historii rzeczywiście chodziło o rywalizację ekonomiczną i polityczną, a religia była jedynie pretekstem. Prawdopodobnie bezpośrednim powodem do wydania edyktu była podróż Izabeli I do Andaluzji, gdzie zetknęła się z niepokojami społecznymi, które koncentrowały się wokół Żydów. Tamtejsi chrześcijanie byli niezadowoleni, iż nawróceni na chrześcijaństwo Żydzi w rzeczywistości praktykują starą wiarę.

Jednak antyżydowskie nastroje w Hiszpanii nie obejmowały wszystkich ziem i nie były powszechne. Zmieniło się to na skutek rytualnego zamordowania chrześcijańskiego dziecka w La Guardia. Ofiarą był Krzysztof, 4-letnii chrześcijański chłopiec, który zginął z rąk kilku żydów i konwertytów. Osiem osób skazano na śmierć. Historycy uważają, że nie była to prowokacja, czy wymyślona historia, ale dzieło prawdopodobnie niezrównoważonych sprawców2. Historia została jednak szybko rozdmuchana i wywołała masową niechęć do Żydów. Wykorzystując te nastroje lub ulegając im, katoliccy królowie wydali dekret stawiający Żydów przed wyborem: chrzest lub wygnanie.

Zatem przyczyny wygnania Żydów z Hiszpanii były wielorakie. Po pierwsze było to dążenie Królów Katolickich do stworzenia jednolitego państwa, zarówno pod względem etnicznym, jak i kulturowym. To chrześcijaństwo miało być spoiwem całej Hiszpanii, w której obecne były odrębności między połączonymi królestwami. Po drugie była to presja wywierana przez chrześcijańskie klasy społeczne, które w Żydach widziały konkurencję gospodarczą. Trzecim powodem były nastroje społeczne wywołane obwinianiem Żydów za wszelkie nieszczęścia i zarazy, jakie spotykały miejscową ludność.

Edykt z Alhambry

Kopia edyktu z pieczęcią

Wszystkie powyższe czynniki spowodowały, że wkrótce po zdobyciu Grenady, 31 marca 1492 r. Królowie Katoliccy wydali Edykt z Alhambry. Siłą sprawczą była Izabela I, ale jej mąż nie sprzeciwił się jej zamiarom. W treści edyktu podano informacje o rzekomych żydowskich zamiarach obalenia wiary katolickiej i próbach odciągnięcia katolików od ich wyznania. Podobne oskarżenia nie były niczym nowym w ówczesnej Europie.

Żydzi mieli opuścić Królestwo Hiszpanii w przeciągu czterech miesięcy, do 31 lipca 1492 r. Przez ten czas mogli sprzedać lub wymienić swoją własność, ale bez prawa wywozu srebrnych i złotych monet, co sprowadzało się do faktycznego przepadku większości ich mienia. Edykt stanowił także, iż Żydzi nie mieli także prawa powrotu do Hiszpanii. Alternatywnie mogli przyjąć chrzest i wyzbyć się swojej wiary, co pozwoliłoby im na pozostanie w Hiszpanii. Jednak tak uczyniło niewielu Żydów. Na tych, którzy nie opuścili Hiszpanii lub nie przeszli na chrześcijaństwo, czekała śmierć.

Małżeństwo albo Żydzi. Wypędzenie Sefardyjczyków z Portugalii

Wydalenie Żydów z Portugalii, obraz Alfredo Roque Gameiro, 1917 r.

Żydzi w Portugalii tylko kilka lat dłużej cieszyli się spokojem. W 1495 r. na tronie zasiadł Manuel I Szczęśliwy. Jako władca aktywnie wspierał rozwój portugalskiego kolonializmu. Sfinansował wyprawę Vasco da Gamy, za jago panowania została odkryta morska droga do Indii. Był także mecenasem sztuki i promotorem rozbudowy stolicy. Jednak ze względu na swoje plany matrymonialne stanął przed wyborem: albo ślub, albo Żydzi. Taki warunek stawiali Królowie Katoliccy Manuelowi I, który chciał poślubić ich córkę, Izabelę z Asturii. Król przedłożył plany polityczne ponad Żydów i nakazał im opuścić królestwo do października 1497 r.

Czytaj także → Manuel I Szczęśliwy. Król, który za rękę księżniczki obiecał wypędzić Żydów z Portugalii

Szacuje się, że na skutek tego prawa z Hiszpanii wyemigrowało do 40 do 200 tys. Żydów. Uciekali głównie do Afryki Północnej, Niderlandów oraz Włoch, a także na Bałkany, część z nich trafiła także do Polski, gdzie swój nowy dom znaleźli w okolicach Zamościa.

Zadośćuczynienie

Hiszpański rząd, chcąc zadośćuczynić postanowieniom z Alhambry, w 2015 r. umożliwił potomkom Żydów sefardyjskich odzyskanie obywatelstwa. Skorzystało z tego kilka tysięcy Sefardyjczyków3, bowiem  sporym ograniczeniem jest obowiązek zdania egzaminu z języka hiszpańskiego i stawiennictwo u hiszpańskiego notariusza.

Bibliografia:

1. T. Miłkowski, P. Machcewicz, Historia Hiszpanii, Wrocław 1998.
2. A.H. de Oliveira Marques, Historia Portugalii, Warszawa 1987.
3. J. Wyszyńska, Powrót Sefardyjczyków. O Żydach we współczesnej Hiszpanii, „Pogranicze. Studia Społeczne”, Tom XXIX, 2017.

1. Hiszpanii rozumianej jako Królestwa Kastylii i Aragonii połączone unią personalną Królów Katolickich. [↩]
2. Tak twierdzi Julian Caro Baroja, wybitny badacz dziejów hiszpańskich Żydów [↩]
3. Szacuje się, że społeczność Sefardyjczyków liczy ok. 2 miliony osób, zamieszkujących kilkadziesiąt państw świata. [↩]