Król Polski Władysław Łokietek i jego droga do koronacji w Krakowie

Władysław Łokietek to pierwszy król Polski koronowany w Krakowie. Do historii przeszedł jako władca, który doprowadził do zjednoczenia i odrodzenia Królestwa Polskiego. Droga do tronu w Krakowie była dla niego długa i wyboista, sprzyjał mu jednak los, który eliminował kolejnych konkurentów Łokietka do władzy w Polsce.

Wacław II i czeskie panowanie w Polsce

Król Wacław II, Codex Manesse fol. 10r

W 1300 r. arcybiskup gnieźnieński, Jakub Świnka, koronował w Gnieźnie na króla Polski Wacława II. Tym samym nie Piast, a Czech z rodu Przemyślidów, nałożył polską koronę. Po koronacji Wacław II skupiał w swoim ręku władzę zarówno w Małopolsce jak i Wielkopolsce. W skład jego monarchii wchodziło także Pomorze Gdańskie. Oznaczało to porażkę Władysława Łokietka, który właśnie na rzecz Czecha utracił te terytoria. W efekcie pokonany musiał udać się na wygnanie.

Jeśli chodzi o sytuację na Śląsku, to rywalem Wacława II był Henryk III głogowski. W 1301 r. zmarł książę Bolko I jaworski, który sprawował rządy opiekuńcze we Wrocławiu. Doszło wówczas do walki między Wacławem II, a Henrykiem III o to miasto. Zwycięsko z niej wyszedł Wacław II, który wydał swoją córkę za Bolesława III Rozrzutnego. Dzięki temu uzależnił od siebie młodego księcia i przejął rządy we Wrocławiu. Dodatkowo zawarł układy z Marchią Brandenburską, co wprost godziło w interesy Henryka III.

Natomiast na Kujawach rządzili książęta będący krewnymi Łokietka. Bowiem w księstwie dobrzyńskim panował brat Łokietka, Siemowit. W pozostałej części Kujaw panowali bratankowie Łokietka, którzy byli skonfliktowani z Siemowitem. Przez co sprzyjali Wacławowi II i złożyli mu hołd lenny. Leszek rządził w Inowrocławiu, Przemysł w Bydgoszczy, a Kazimierz w Gniewkowie.

Na Mazowszu rządził Bolesław II mazowiecki, którego żoną była Kunegunda Czeska, siostra króla czeskiego Wacława II. Zatem z tych oczywistych przyczyn Bolesław II z początku sprzyjał szwagrowi, a nie Łokietkowi. Zmiana nastąpiła w 1294 r., po śmierci Konrada II1. Wówczas Bolesław II wzmocniony dziedzictwem brata, zaczął popierać Łokietka, co spowodowało czeską wyprawę na Mazowsze w roku 1300. Mimo złupienia ziem przez Czechów, Bolesław II nie uznał koronacji Wacława II i wspierał Łokietka.

Ziemie zjednoczone pod panowaniem Wacława II (Królestwo Czech i Polski) oraz Wacława III (Węgry) w roku 1301 / fot. Mozzan, CC-BY-SA 3.0

Swoją władzę w Polsce Wacław II oparł przede wszystkim na Czechach i Niemcach, którzy zaczęli dopuszczać się wielu nieprawości. Rządy Wacława II charakteryzowała twarda ręka wobec poddanych. Przez to grono jego zwolenników z czasem topniało, zwłaszcza wśród polskiego rycerstwa.

W 1301 r. zmarł król Węgier, Andrzej III. Wacław II postanowił wykorzystać tę okazję do przejęcia tronu w Budzie. Zrobił to poprzez obsadzenie na nim swojego syna Wacława III. Jeszcze tego samego roku, 27 sierpnia w Białogrodzie Królewskim, odbyła się koronacja Wacława III na króla Węgier, który przyjął imię Władysław V. Zatem rządzący w Czechach i Polsce Przemyślidzi do swojego władztwa, przynajmniej formalnie, dołączyli także Węgry. Czyniło to z nich najpotężniejszych władców w Europie Środkowej. Jednak najbliższe lata pokażą kruchość ich państwa.

Sukcesy Wacławów wywołały negatywną reakcję w wielu sąsiednich stolicach. Koronacji Wacława III na króla Węgier sprzeciwiał się król Niemiec Albrecht I Habsburg i papież Bonifacy VIII. Popierali węgierską opozycję, która widziała na tronie Karola Roberta z dynastii Andegawenów. Papież 31 maja 1303 r. wydał dokumenty, w których ogłosił detronizację Władysława V, co równało się zwolnieniem jego lenników z przysięgi wierności. Za prawowitego króla uznawał Karola Roberta. Do koalicji antyczeskiej, obok Albrechta I, dołączył także Łokietek.

Dwuwładza wywołała podziały zarówno wśród Węgrów, jak i europejskich władców. Najsilniejszym sojusznikiem Wacława II był król Francji Filip IV Piękny, który miał zatarg z papieżem. Po śmierci Bonifacego VIII porzucił swojego czeskiego sojusznika. To spowodowało, że osamotnionego Wacława II zaatakowali Habsburgowie, którzy mieli poparcie papiestwa. Albrecht I zażądał od Czechów Miśni i Polski. Wacław II zmarł jednak nagle w 1305 r. nie doczekawszy końca sporu, a państwo, które zostawiał swojemu synowi, chyliło się ku upadkowi.

Wacław III

Wacław III

Nowym władcą Czech został zaledwie szesnastoletni Wacław III, który musiał od razu zmierzyć się z niekorzystną sytuacją polityczną oraz pustym skarbem. Sojusz niemiecko-węgierski wspierany był przez papiestwo oraz Łokietka, który tylko czekał, by kryzys Przemyślidów wykorzystać do ponownego przejęcia władzy. Wobec takiej niekorzystnej sytuacji Wacław III został zmuszony do szukania pokoju. Zawarł go z Habsburgami. Zrzekł się także korony węgierskiej na rzecz Ottona III Bawarskiego. Porozumiał się również z Marchią Brandenburską. W zamian za utrzymanie Miśni, 8 sierpnia 1305 r., zrzekł się Pomorza. Z kolei Brandenburgia zobowiązała się pomóc mu w walkach z Polakami. To właśnie Polska stała się dla niego największym problemem po wygaszeniu konfliktów z Niemcami i Węgrami.

W 1306 r., ze względu na zajmowanie Małopolski przez Łokietka oraz opanowanie Wielkopolski przez Henryka III, wyprawił się do Polski. W trakcie wyprawy Wacław III został zamordowany 4 sierpnia 1306 r. w Ołomuńcu. Do dziś nie jest wiadome, na czyje zlecenie został zamordowany. Wśród podejrzanych najczęściej stawiani są Albrecht I, Łokietek oraz niezadowoleni z rządów Wacława III, panowie czescy. Tym samym Wacław III był królem Polski, który nigdy do niej nie przybył.

Śmierć Wacława III spowodowała, że zarówno w Czechach, jak i w Polsce, rozpoczęła się walka o dziedzictwo po zamordowanym władcy. Jeśli chodzi o sytuację w Polsce to liczyło się dwóch graczy, w Małopolsce Łokietek, a w Wielkopolsce Henryk III.

Łokietek władcą w Krakowie

Polska za Władysława Łokietka w latach 1275–1300 / fot. Ulamm, CC-BY-SA 3.0

W czasie, gdy obaj Wacławowie prowadzili wojny, Łokietek prawdopodobnie szukał poparcia dla swoich planów zarówno u Habsburgów, jak i na dworze węgierskim. Szukał także poparcia w Małopolsce, gdyż  liczył, że lokalni panowie będą chcieli przenieść ciężar państwa z Wielkopolski do Krakowa.

Dodatkowo zbrojnego wsparcia Łokietkowi udzielił Karol Robert. Przez następne lata sojusz polsko-węgierski będzie jednym z głównych fundamentów polskiej polityki zagranicznej. W 1304 r. Łokietek ruszył na czele wyprawy, która wiodła szlakiem rzek Poprad i Dunajec. Łokietkowi najpierw udało się opanować ziemię sandomierską, od niej rozpoczyna dzieło zjednoczenia państwa polskiego. Kolejno zajął ziemię łęczycką i sieradzką. Perłą w koronie tego etapu było w 1306 r. objęcie rządów w Krakowie, co wywindowało go na głównego aktora rozgrywki o polski tron. By zjednać sobie przychylności mieszkańców, nadał miastu liczne przywileje. Zwolennicy Łokietka opanowali także Kujawy, za wyjątkiem miast Brześć i Radziejowa. Czesi największe wpływy zachowali w Wielkopolsce. Wówczas właśnie wyprawę do Polski zaplanował Wacław III, podczas której został zamordowany. Tym samym odsunięty został potężny najazd czeski na Małopolskę.

Tuż po śmierci Wacława III pretensje do tronu zgłosił Bolesław III, książę wrocławski. Jednak nie miał większego poparcia wśród innych władców i książąt. Najmocniej wzmocniony został Łokietek, którego w Małopolsce obrano na władcę. Co prawda, w latach 1311-1313 musiał zmierzyć się z buntem niemieckiego patrycjatu Krakowa, ale ostatecznie udało mu się uspokoić sytuację. Duża w tym była zasługa rycerstwa i kleru, które stały przy Łokietku.

Łokietek a Pomorze

Pieczęć książęca Władysława Łokietka

W grudniu 1306 r. Pomorze Gdańskie zostało bez większych problemów zajęte przez Łokietka. Natychmiast obsadził kluczowe miasta oddanymi sobie ludźmi. W Gdańsku kasztelanem został Bogusza, w Tczewie Kazimierza III gniewkowski, a w Świeciu Przemysław inowrocławski.

Tam popadł w konflikt z rodem Święców, którzy wypowiedzieli w 1307 r. lenne posłuszeństwo Łokietkowi i zwrócili się do Marchii Brandenburskiej. Następnie wezwali margrabiów brandenburskich do zajęcia Pomorza, którzy w 1308 r. najechali Gdańsk, zdobywając miasto. Ostał się jedynie gród. Jego załoga prosiła Łokietka o pomoc. Ten popełnił gigantyczny błąd i o pomoc poprosił Krzyżaków. Ci nie tylko rozprawili się z brandenburczykami, ale także wyparli z Gdańska polską załogę. W ten sposób w 1308 r. Łokietek utracił Pomorze. Co prawda doszło do prób polubownego rozwiązania konfliktu, ale Łokietek nie chciał wykupić Pomorza za wygórowaną cenę, jaką przedstawili bracia zakonni.

Zajęcie Wielkopolski

Henryk III

Dziedzicem króla Polski, Przemysła II, który został zamordowany 8 lutego 1296 r. w Rogoźnie, był Henryk III. Próbował zaraz po jego śmierci opanować Wielkopolskę, ale uprzedził go wówczas Łokietek. Książęta porozumieli się w Krzywiniu. Na mocy tego układu Henryk III utrzymał władztwo nad południowo-zachodnią Wielkopolską, uznając zwierzchnictwo Łokietka nad resztą kraju. Jednocześnie otrzymał obietnicę dziedziczenia po Łokietku, gdyby ten umarł nie pozostawiając potomka. Henryk III jednak nie dotrzymał postanowień układu i nie tylko rozszerzał swoje imperium, ale jeszcze zaczął tytułować się jako „książę Królestwa Polskiego”. Przygotowywał się także do ewentualnej koronacji. Gdy Łokietek popadł w konflikt z rycerstwem wielkopolskim, sytuację wykorzystał Wacław II, koronując się na króla Polski. Henryk III został z niczym.

Po śmierci Wacława III zdaje się, że ponownie Henryk próbował powrócić do zarzuconej koncepcji koronacji. Niezależnie od oceny szans takiego rozwiązania, to śmierć Henryka III w 1309 r. przyniosła kres jego planom. Po śmierci księcia władzę po nim podzielili jego synowie. Henryk, Jan i Przemko dostali Poznań, a Bolesław i Konrad otrzymali Kalisz i Gniezno. Henryk III do rządów w dzielnicy dopuścił przybyszów ze Śląska i Niemiec. Nie podobało się to lokalnemu rycerstwu, które widziało zagrożenie w silnych i niezależnych ośrodkach miejskich. W tej skomplikowanej układance wielkopolscy rycerze uznali, że najlepszym protektorem ich interesów będzie Łokietek. W latach 1313-1314 r. objął władzę w Wielkopolsce, zaczął się także tytułować księciem Królestwa Polskiego. Wówczas tylko krok dzielił Łokietka od koronacji, ale na jego postawienie musiał poczekać jeszcze sześć lat.

Król Polski Władysław Łokietek

Polska za Władysława Łokietka w latach 1304–1333 / fot. Zuber & MariuszR, CC-BY-SA 3.0

Oficjalnie zabiegi o koronę dla Łokietka rozpoczęły się w 1318 r., gdy po wiecu w Sulejowie wystosowano prośbę do papieża Jana XXII. W koronie widziano ratunek dla sytuacji w jakiej znalazło się państwo Łokietka. Było ono złożone, co do zasady z dwóch wielkich dzielnic i kilku mniejszych ziemi. Wokół byli sami przeciwnicy, jedynie Węgrzy byli przychylni Łokietkowi. Korona miała wzmocnić państwo Łokietka i zapobiec utratom terytorialnym. Z misją do papieża został wysłany biskup kujawski Gerward. Król jako kartę przetargową składał obietnicę chrystianizacji ziem wschodnich.

Opactwo w Sulejowie, w którym odbył się wiec rycerstwa, na którym zdecydowano o wysłaniu do papieża prośby o koronację Łokietka / fot. Autostopowicz, CC-BY-SA 3.0

Polski biskup musiał nie tylko przekonać Jana XXII, ale także zwalczyć opozycję Luksemburgów, którzy przejęli władzę w Czechach i rościli swoje pretensje do polskiej korony. Papież ostatecznie znalazł istnie salomonowe rozwiązanie. Z jednej strony nie zanegował pretensji Jana Luksemburga do Wielkopolski, z drugiej podobnych zarzutów nie miał do władzy Łokietka nad Małopolską. Stąd prawdopodobnie zrodził się pomysł, by Łokietek nie koronował się w Gnieźnie, a właśnie w Krakowie. Brak jednoznacznego sprzeciwu papieża, tudzież jego cichą zgodę, postanowiono od razu wykorzystać. W ten sposób 20 stycznia 1320 r. Łokietek został koronowany na króla Polski. Tego wzniosłego aktu w katedrze wawelskiej dokonał arcybiskup gnieźnieński Janisław. Podczas uroczystości wykorzystano nowe insygnia koronacyjne. Po raz pierwszy wykorzystano także Szczerbiec2, bowiem te dotąd używane, po koronacji Wacława II, zostały wywiezione do Czech, gdzie zaginęły.

Władysław I Łokietek

Tak koronację Łokietka opisał sam Długosz:

„Kiedy więc nadeszła niedziela, uroczystość św. Fabiana i Sebastiana, wszystkie stany i warstwy, prałaci i panowie polscy udali się do Krakowa. Arcybiskup gnieźnieński Janisław w czasie uroczystej mszy o Duchu św. odprawianej w katedrze krakowskiej, w asyście biskupa krakowskiego Muskaty i poznańskiego Domarata oraz opatów z Tyńca, Moglina, Jędrzejowa i z Brzeska w kapach i infułach i wielkiego tłumu możnych panów i szlachty namaszcza księcia Władysława Łokietka na króla, jego zaś żonę Jadwigę, córkę księcia poznańskiego Bolesława na królową. Koronuje ich koronami królewskimi, które z jabłkiem, berłem i innymi insygniami królewskimi przeniesiono również z Gniezna do Krakowa. Dzień ten minął niezwykle uroczyście wśród ogólnej radości. Nazajutrz zaś po koronacji król Władysław odziany po królewsku zeszedł z prałatami i panami do miasta Krakowa, by zająć przygotowany dla niego tron, a okrążywszy przedtem miasto, przyjął hołd i przysięgę wierności dobrowolnie złożoną przez mieszczan krakowskich.”

Katedra na Wawelu widziana z Baszty Sandomierskiej / fot. Wojtek Duch

Jednakże trzeba mieć na względzie, że tak naprawdę Łokietek na arenie międzynarodowej był przez niektórych władców uznawany wyłącznie za króla Krakowa. Bowiem ciągle nieuregulowana była kwestia czeskich pretensji do Wielkopolski (oraz tytułu „król Polski”). Jednak dla Polaków Łokietek stał się oczywistym symbolem odrodzonego Królestwa Polskiego.

Ostatnie lata król poświęcił na walkę z Zakonem Krzyżackim, jednak nie odnotował większych sukcesów. Do końca swoich dni walczył nie tylko o jedność terytorialną kraju, ale także o niezależność od wrogo nastawionych sąsiadów. Zmarł 2 marca 1333 r., a rządy po nim objął jego jedyny syn, Kazimierz zwany Wielkim.

Bibliografia:

1. J. Długosz, Roczniki czyli kroniki przesławnego Królestwa Polskiego, księga 9, Warszawa 1975.
2. A. Garlicki (pod red.), Poczet królów i książąt polskich, Warszawa 1998.
3. R. Grodecki, S. Zachorowski, J. Dąbrowski (oprac. J. Wyrozumski), Dzieje Polski średniowiecznej w dwu tomach, Kraków 1995.
4. S. Szczur, Historia Polski. Średniowiecze, Kraków 2002.
5. J. Wyrozumski, Historia Polski do 1505, Warszawa 1982.

1. Brat Bolesława II. [↩]
2. Miecz koronacyjny polskich królów. [↩]