Kazimierz Odnowiciel i odbudowa zrujnowanego państwa polskiego

Kazimierz I Odnowiciel zastał Polskę zrujnowaną przez kryzys monarchii, powstały po śmierci jego ojca, Mieszka II. Mimo beznadziejnej sytuacji, udało mu się skutecznie odbudować nie tylko jedność terytorialną kraju, ale także przywrócić w nim struktury administracji państwowej i kościelnej, dzięki czemu w pełni zasłużył na swój przydomek.

Kryzys monarchii wczesnopiastowskiej

Księżna Matylda wręcza księgę liturgiczną Mieszkowi II

Bolesław Chrobry pozostawiał państwo powiększone o nowe nabytki terytorialne w postaci Milska, Łużyc, Moraw i Grodów Czerwieńskich. Jednak prowadzone przez niego wojny doprowadziły państwo do kresu gospodarczej wytrzymałości. Jednocześnie spowodowały, że Polska pozostała bez sojuszników, otoczona zewsząd wrogami żądnymi zemsty. Tego ciężaru nie udźwignął jego syn, Mieszko II. W kilkanaście lat utracił wszystkie nabytki ojca. Dodatkowo państwem zaczęły targać separatyzmy i bunty ludowe, co wywołało poważny kryzys monarchii wczesnopiastowskiej. Po śmierci Mieszka II w 1034 r. Polska do 1039 r. faktycznie pozostawiona była władzy zwierzchniej, państwo było w rozkładzie.

Czytaj także → Mieszko II i kryzys monarchii wczesnopiastowskiej

Wygnanie Kazimierza z kraju

W 1034 r. władza w kraju na krótko trafiła do jego syna, Kazimierza. Tak naprawdę nie ma pewnych informacji o okresie jego panowania. Wiadomo, że musiał uciekać z kraju, na co wpływ miały czynniki zarówno zewnętrzne, jak i wewnętrzne. Bezpośrednią przyczyną, przez którą musiał opuścić Polskę, były bunty możnowładztwa. Nie znamy powodów, dla których postanowili pozbyć się księcia zwierzchniego. Można jedynie przypuszczać, że wobec załamania polityki Chrobrego podczas panowania Mieszka II, lokalni przywódcy uznali, że nie potrzebują już nad sobą zwierzchnika. Ten bowiem wymuszał na nich nie tylko udział w kampaniach wojennych, ale także wymagał płacenia pokaźnych danin.

Książę Brzetysław

To wszystko spowodowało, że w 1037 r. lub 1038 r. Kazimierz udał się na Węgry. Tam znalazł się w niewoli u króla Stefana I Świętego. Ten bowiem sprzyjał Brzetysławowi, więc zapewne na życzenie czeskiego księcia uwięził Kazimierza w areszcie domowym. Jednakże Stefan I zmarł już 15 sierpnia 1038 r. Natomiast jego następca, Piotr Orseolo już nie chciał być strażnikiem na usługi Brzetysława i uwolnił polskiego księcia. Wówczas Kazimierz udał się do Niemiec.

W tym okresie doszło także  do wybuchu powstania ludowego oraz niezwykle wyniszczającego najazdu księcia Brzetysława na Polskę. W wyniku czeskiego ataku Polska utraciła Śląsk, co tylko dopełniało katastrofę rozkładu monarchii.

Czytaj także → Najazd Brzetysława, czyli jeden z najbardziej wyniszczających w historii ataków na Polskę

Powrót Kazimierza do Polski

Powrót Kazimierza I Odnowiciela do Polski, obraz Wojciecha Gersona

W czasie, gdy Kazimierz przebywał na Węgrzech, jego matka Rycheza była już w Niemczech.  Uzyskała tam schronienie dzięki swojemu urodzeniu i koneksjom. Była bowiem wnuczką cesarza Ottona II. W 1039 r. cesarz Konrad II zaczął przychylniej patrzeć na Polskę i Kazimierza. Sprzyjała temu także sytuacja międzynarodowa. Konrad II zaczął obawiać się zbytniego wzrostu potęgi Brzetysława, dla którego państwa Polska miała być przeciwwagą. Na szczęście dla Kazimierza tę politykę, po śmierci cesarza w 1039 r., kontynuował także jego syn, Henryk III.

Kazimierz otrzymał wsparcie od cesarza w postaci pieniędzy oraz kilkuset (ok. 500) zbrojnych rycerzy oddanych pod jego komendę. Zapewne przy ich pomocy udało mu się rozpocząć dzieło odbudowy zrujnowanego państwa. Pierwszym zajętym przez niego grodem był Kraków, który nie ucierpiał podczas najazdu Brzetysława. Natomiast Poznań i Gniezno były zniszczone. Toteż przez pewien czas funkcję stołeczną pełnił właśnie nadwiślański Kraków. Niemniej, u progu swojego panowania, Kazimierz władał zaledwie Małopolską i Wielkopolską.

Henryk III Salicki

Tak Gall Anonim opisywał ten etap z panowania Kazimierza:

„A wziąwszy z sobą 500 rycerstwa, w granicę Polski wkroczył, i posunąwszy się dalej, zamek pewien, przez obrońców sobie poddany, zajął, z którego zwolna całą Polskę, od Pomorzan i Czechów zajechaną, od innych też narodów pogranicznych oswobodził, i panowanie swe w niej założył.”

Wojna o jedność terytorialną państwa

Kazimierz dotarłszy do Krakowa zapewne zdawał sobie sprawę z wyzwań jakie na niego czekają. Nie tylko musiał uspokoić sytuację wewnętrzną i odbudować autorytet władzy, ale także doprowadzić do powrotu Pomorza (uniezależnionego od Polski w okresie kryzysu monarchii), Mazowsza i Śląska do macierzy. O Miśni, Łużycach i Grodach Czerwieńskich nie miał co nawet marzyć wobec potęgi Niemiec i Rusi.

Kazimierz wiedział, że nie może sobie pozwolić na wojnę na dwa fronty, gdyż kluczem do odzyskania władzy na stałe był sojusz lub przynajmniej przychylna neutralność ze strony zachodniego i wschodniego sąsiada.

Odzyskanie Śląska

Mapa Polski za Bolesława Chrobrego, 1025 r. Wówczas do Polski należała jeszcze Miśnia, Łużyce, Morawy i Grody Czerwieńskie

W 1040 r. doszło do ataku polskiego księcia, wspomaganego cesarskimi posiłkami, na Śląsk. Taka zmiana sojuszy spowodowała, że Brzetysław znalazł się w niewygodniej sytuacji, zagrażającej tym razem jego panowaniu. Dlatego zgodził się na zawarcie porozumienia. W 1041 r. doszło do zawarcia układu w Ratyzbonie. Na jego mocy Śląsk, w zamian za hołd i daninę, pozostawał przy Czechach.

To jednak nie wystarczyło Kazimierzowi. Dlatego w 1046 r. ponownie zaatakował Śląsk, co sprowokowało cesarza do kolejnej mediacji między zwaśnionymi książątkami. Do spotkania doszło w Merseburgu, gdzie podpisano pokój, który jednak nie rozwiązywał kwestii Śląska.

Ostatecznie dopiero w 1054 r. doszło do zawarcia trwałego porozumienia. W Kwedlinburgu Brzetysław I decyzją cesarza musiał zrzec się Śląska, który ponownie powracał pod polskie panowanie, ale jednocześnie Kazimierz zobowiązał się płacić Czechom trybut wynoszący 500 grzywien srebra i 300 grzywien złota rocznie. Ten Kazimierz płacił regularnie.

Odzyskanie Mazowsza

Kolejną dzielnicą, o której ponowne przyłączenie do Polski starał się Kazimierz było Mazowsze, które po śmierci Mieszka II uniezależniło się. W 1037 r. władzę nad Mazowszem zdobył Miecław, dawny cześnik Mieszka II, którego w ten sposób opisał Gall Anonim:

„Był bowiem pewien człowiek, imieniem Miecław, cześnik i sługa jego ojca Mieszka, a po śmierci tegoż we własnym przekonaniu książę i naczelnik Mazowszan. W tym czasie mianowicie Mazowsze było tak gęsto zaludnione przez Polaków, którzy, jak powiedziano, uciekali tam poprzednio, iż pola roiły się od oraczy, pastwiska od bydła, a miejscowości od mieszkańców.”

Miecław musiał być zdolnym organizatorem, skoro w chaosie upadku państwa Mieszka II, udało mu się założyć nowe państwo, którego ogłosił się księciem. To nie było ani na rękę Kazimierzowi, ani władcy Rusi, Jarosławowi I Mądremu, z którym państwo Miecława podjęło rywalizację. Jarosław I postanowił pomóc Kazimierzowi. Zawarto sojusz, który został przypieczętowany małżeństwem polskiego księcia z siostrą księcia ruskiego w 1041 r. Ostatecznie w 1047 r., przy ruskiej pomocy, Kazimierz odzyskał Mazowsze.

Polska za panowania Kazimierza I Odnowiciela. Na mapie Pomorze oznaczono jak terytorium niezależne, gdyż jego odzyskanie przez Kazimierza nie jest pewne / fot. Poznaniak, CC-BY-SA 3.0

Wówczas w trakcie bitwy śmierć poniósł Miecław, a wraz z nim poległ miraż o niezależnym państwie na Mazowszu, co w swojej kronice opisał Gall Anonim:

„Kazimierz atoli tém oburzony, iż sługa ojcowski i jego własny, kusił się o dopięcie gwałtem, co z ciężką jego byłoby szkodą i niebezpieczeństwem, gdyby temu wczas nie zapobiegł skutecznie; zebrawszy wprawdzie liczebnie szczupłą garstkę wojowników, ale do bojów nawykłą, wystąpił przeciw niemu zaczepnie, przy zwarciu się orężném, trupem na pobojowisku go położył, a przez to walne zwycięztwo nad Masławem, pokojem odtąd ojczyznę całą obdarzył. W pamięci bowiem ludzkiej dotrwało, iż taką naówczas rzeź sprawił między Mazowszanami, jaka się nie dała słyszeć oddawna; wreszcie zaświadczają o niej dotychczas miejsca, na których toczyła się walka, i urwiste rzeki pobrzeża.”

Nie są znane jednak losy Pomorza. Być może w 1047 r. Kazimierzowi udało się przywrócić zwierzchnictwo nad tą dzielnicą. Wskazywałby na to sojusz Miecława z Pomorzanami. Skoro padło Mazowsze, to z dużym prawdopodobieństwem oznaczało to także kres niezależności Pomorza. Ostrożnie można przyjąć, że przynajmniej zachodnia część Pomorza znajdowała się pod kontrolą Piastów.

Odnowa biskupstw i reforma armii

Odbudowa państwa przez Kazimierza była także związana z odnową biskupstw. Wszak podczas okresu chaosu, po śmierci Mieszka II, doszło do rozkładu struktur kościelnych. W 1046 r. polski książę doprowadził do odnowy biskupstwa krakowskiego, a w 1051 r. biskupstwa wrocławskiego. Kazimierzowi przypisywana jest także fundacja klasztoru benedyktynów w Tyńcu.

Jedną z przyczyn rozkładu państwa Mieszka II była kwestia systemu militarnego opartego na kosztownej drużynie utrzymywanej przez samego władcę. Kazimierz ten drogi sposób utrzymywania armii zastąpił systemem nadawania wojom ziemi, w zamian za świadczenie służby wojskowej. To z jednej strony osłabiało wpływy do skarbca władcy, z drugiej strony ograniczało ciągłe nakłady na armię.

Kazimierz Odnowiciel i jego dzieło odbudowy państwa polskiego

Kazimierz I Odnowiciel

Za podsumowanie panowania Kazimierza niech posłużą słowa Jana Długosza:

„Królestwo polskie doszczętnie wyczerpane i doprowadzone prawie do upadku po śmierci króla Mieczysława [Mieszka] pod kierunkiem i rządami znakomitego króla polskiego Kazimierza I osiągnęło już niemal pełnię rozwoju.”

Co prawda, kronikarz nieco przesadził, mianując księcia królem i mówiąc o pełni rozwoju państwa. Jednak niewątpliwie Kazimierz zasłużył na przydomek Odnowiciela. Podczas swojego panowania, mimo trudnych początków i beznadziejnej sytuacji, udało mu się odbudować państwo. Stało się to za sprawą skutecznej polityki wobec wrogów jego ojca i dziadka. Uległość wobec cesarstwa i sojusz z Rusią stał się podstawą jego rewindykacji ziem polskich.

Czytaj także → Bolesław Śmiały (Szczodry). Król, który powrócił do mocarstwowej polityki Chrobrego 

Umierając w 1058 r. pozostawiał Polskę z przywróconą integralnością terytorialną. Ponownie Małopolska, Wielkopolska, Śląsk, Mazowsze i najpewniej Pomorze Gdańskie, znajdowały się pod władzą polskiego księcia. Dodatkowo jego zasługą była odnowa prestiżu władzy centralnej oraz odbudowanie struktury aparatu administracyjnego, jak i struktury kościoła w Polsce. Zapisał się także jako odnowiciel polskich biskupstw. Wreszcie przeprowadził reformy systemu militarnego, którego słabości uwidoczniły się po śmierci Chrobrego.

Bibliografia:

1. Gall Anonim, Kronika Marcina Galla, Warszawa 1873.
2. J. Długosz, Roczniki czyli kroniki przesławnego Królestwa Polskiego, Księga II, Warszawa 2009.
3. A. Garlicki (pod red.), Poczet królów i książąt polskich, Warszawa 1998.
4. S. Szczur, Historia Polski. Średniowiecze, Kraków 2002.
5. T. Manteuffel (pod red.), Polska pierwszych Piastów, Warszawa 1974.
6. J. Wyrozumski, Dzieje Polski piastowskiej, Kraków 1999.
7. J. Wyrozumski, Historia Polski do 1505, Warszawa 1982.