Bezprym. Okrutny i zapomniany pierwszy zdrajca Polski

Bezprym był pierworodnym synem Bolesława Chrobrego. Jednakże pierwszy król na swojego następcę wybrał Mieszka. Ten po objęciu rządów wygnał Bezpryma, który znalazł się na Rusi. Tam rozpoczął antypolskie działania zakończone sojuszem niemiecko-ruskim, który doprowadził do pierwszego rozbioru Polski, a Bezprymowi zapewnił miano narodowego zdrajcy.

Bolesław Chrobry i jego synowie

Bolesław I Chrobry

Ze swoich czterech małżeństw Bolesław Chrobry doczekał się trójki synów. Najstarszym z nich był Bezprym. Urodził się prawdopodobnie w 986/987 r. Jego matką była Węgierka, którą wkrótce po narodzinach syna polski władca odprawił. Kolejną dwójkę synów urodziła Chrobremu Emnilda, poślubiona w niedługim czasie od pozbycia się przez niego drugiej żony. Z tego związku Chrobry doczekał się synów: Mieszka II (990 r.) oraz Otto (1000 r.). Z Emnildą Chrobry przeżył długie 28 lat i było to zgodne małżeństwo. Gdy zmarła w 1016 r. książę pojął za żonę Odę (1018 r.), ale ta nie urodziła Chrobremu żadnego dziecka.

Czytaj także → Koronacja Bolesława Chrobrego na pierwszego króla Polski

Wydziedziczenie Bezpryma

Mieszko II

Generalną zasadą panującą w ówczesnej kulturze było przekazanie władzy pierworodnemu synowi. Zatem schedę po Chrobrym winien otrzymać Bezprym. Co więc takiego stało się, że nie Bezprym, a Mieszko II stał się następcą Chrobrego? Na to pytanie spory toczą historycy, ale dwie z hipotez wydają się najbardziej prawdopodobne.

Pierwsza z nich koncentruje się wokół Emnildy. Miała ona mieć spory wpływ na polskiego władcę, na co zwrócił uwagę niemiecki kronikarz Thietmar:

„Trzecią (żoną) [Bolesława] była Emnilda, córa czcigodnego księcia Dobromira, która – Chrystusowi wierna – niestateczny umysł swego męża ku dobremu zawsze kierowała i nie ustawała w zabiegach, by przez wielką szczodrobliwość w jałmużnach i umartwienia odpokutować za grzechy ich obojga.”

Stąd budowana jest teoria, iż ze względu na namowy żony, Chrobry zdecydował się na wysłanie Bezpryma do Włoch, do klasztoru, by nie zagrażać sukcesji faworyzowanego Mieszka.

Bezprym eremita

Święty Romuald

Druga z teorii wskazuje, że decyzja o wstąpieniu do wspólnoty zakonnej była samodzielną decyzją Bezpryma, który w ten sposób niejako porzucił Polskę. Brak bowiem informacji o jakimkolwiek konflikcie Bezpryma z ojcem. Pierworodny towarzyszył mu podczas zjazdu gnieźnieńskiego, następnie brał udział w wyprawie cesarza1 Ottona III do Włoch (1001 r.). Podczas niej zetknął się z eremitą (pustelnikiem) Romualdem, który nota bene po swojej śmierci został ogłoszony świętem. Pod wpływem nauki Romualda, Bezprym postanowił przyłączyć się do niego. Tutaj należy wskazać, że był to początek XI w., gdzie podobne religijne objawienia, tudzież decyzje o prowadzeniu pustelniczego żywota, nie były niczym szokującym. Niemniej Chrobry, wedle tej hipotezy, został taką decyzją syna zaskoczony.

Przez to postanowił, za pośrednictwem cesarza, odzyskać syna i zmusić go do powrotu do kraju. Dlatego wyprawił poselstwo do Ottona III z prośbą o przysłanie pustelników do Polski. Rzecz jasna chciał w ten sposób sprowadzić syna do siebie. Prawdopodobnie tylko część eremitów zdecydowała się na dobrowolnie udanie się do Polski, wśród tej grupy był m.in. Brunon z Kwerfurtu. Natomiast Bezprym został, decyzją cesarza, przeniesiony do innego klasztoru, by następnie towarzyszyć cesarzowi w powrocie do Niemiec, skąd być może zostałby odebrany przez ojca.

Bezprym kastratem?

Otton III

Plany te zostały przerwane w 1002 r., gdy zmarł Otton III. We Włoszech rozpoczął się wtedy okres buntu wymierzony w sojuszników cesarstwa. Na to nałożył się także spór Chrobrego z następcą Ottona, Henrykiem II. Mimo to orszak z księciem wyruszył w kierunku Polski. Gdy dotarł do Czech, Bezprym miał zostać poznany i pojmany przez walczącego o praski tron, księcia Jaromira.

Ten wedle jednej z teorii miał wykastrować Bezpryma. Była to zemsta na Chrobrym, bowiem Jaromir także został wykastrowany na zlecenie swojego starszego brata, Bolesława Rudego, którego popierał polski władca. Za swoją krzywdę postanowił się odpłacić w taki sam sposób. Toteż Bezprym został również wykastrowany.  Przyjęcie tezy o kastracji Bezpryma oznacza jednocześnie zaprzeczenie, że takowemu zabiegowi został poddany Mieszko II2.

Jednoczesne założenie, że Bezprym został pozbawiony możliwości płodzenia dzieci, w prosty sposób tłumaczy, dlaczego jego ojciec pozbawił go sukcesji. Po prostu następca kastrat zagrażałby dalszemu przetrwaniu rodu-dynastii. Dlatego to Mieszko II, a nie Bezprym, po śmierci ojca został królem Polski.

Sukcesja po Chrobrym

Nie znamy szczegółów z życia Bezpryma z lat 1003-1025 r., ale niewątpliwie, gdy w czerwcu 1025 r. umierał Chrobry, wszyscy jego synowie byli w Polsce. Mieszko II już w grudniu 1025 r. koronował się na króla Polski. To spotkało się ze szczególnym niezadowoleniem cesarza, który rościł sobie prawo do zatwierdzania królewskich koronacji w Polsce.

Sukcesja przebiegała bezproblemowo. Nikt, zdaje się, nie negował prawa Mieszka II do korony, gdyż już na lata przed śmiercią, Chrobry wyznaczył na następcę swojego średniego syna. Niezależnie od przyczyn, czy to związanych z subiektywną decyzją Chrobrego (być może pod wpływem żony), czy z przyczyn obiektywnych wynikłych z kastracji Bezpryma, to pierworodny został pozbawiony władzy. To rzecz jasna mogło w nim wywołać nie tylko niezadowolenie, ale także rządzę rewanżu, odebrania tego, co mu należne. Te czynniki zapewne pchnęły go do zdrady brata i sprowadzenia nieszczęścia na Polskę.

Sytuacja międzynarodowa

Mapa Polski za Bolesława Chrobrego, 1025 r. Wówczas do Polski należała jeszcze Miśnia, Łużyce, Morawy i Grody Czerwieńskie

Mieszko II obejmując rządy otrzymał ogromne państwo, do którego Chrobry przyłączył nowe ziemie. Na zachodzie Miśnię i Łużyce, na wschodzie Grody Czerwieńskie, a na południu Morawy. Te nabytki zdobyto ogromnym wysiłkiem militarnym i ekonomicznym, co młode państwo z trudem udźwignęło. Zatem Mieszko II nie tylko nie mógł liczyć na przychylność sąsiadów, ale także musiał zmierzyć się z ich wrogim nastawieniem.

Problemem była sytuacja wewnętrzna w postaci dwóch potencjalnych rywali do tronu, czyli Bezpryma i najmłodszego z braci, Otto. W pierwszych latach panowania Mieszko zapewne przepędził obu braci. Zabrakło mu zdecydowania ojca, który nie miał skrupułów i z dużym prawdopodobieństwem albo okaleczyłby, albo zamordowałby obu rywali. Tym bardziej, że zapewne zaczęli domagać się większego udziału w władzy i spiskować z wrogami Polski.

Pierwsze lata panowania przebiegały jednak spokojnie. Katastrofę spowodował błąd Mieszka II, który w 1028 r. zaatakował i złupił Saksonię. Zrobił to w najmniej odpowiednim momencie. Oto cesarz Konrad II, po objęciu w 1024 r. władzy, musiał uporać się z buntem części niemieckiego możnowładztwa. Nielojalni wobec Konrada poddani zwracali się także o pomoc do Mieszka II. Ten jednak zaatakował włości cesarskie, gdy Konrad II już rozprawił się z buntownikami. Zatem wyprawa polskiego króla była spóźniona i nie mogła już zmienić biegu wydarzeń wewnątrz Niemiec. Oczywiście taki atak Mieszka II musiał spowodować niemiecki odwet.

Pierwszy zdrajca Polski

Bezprym na rycinie z XVII w.

Po polskim ataku na Saksonię Bezprym, przy pomocy Otto, zaczął szukać wsparcia dla swoich planów przejęcia władzy. Byli już wtedy wygnani, z czym się nie pogodzili. Kluczowa była tutaj jednak rola Bezpryma. To on nadawał ton antypolskiemu spiskowi. Jego działania w efekcie doprowadziły do pierwszego rozbioru Polski, co jednocześnie pozwoliło uznać go za pierwszego narodowego zdrajcę.

Cesarz ruszył na Polskę w 1029 r., ale wówczas Mieszko II zatrzymał jego armię pod Budziszynem. Wtedy polski król mierzył się z jednym przeciwnikiem i mógł całą swoją armię zaangażować na zachodnim froncie. Jednak sytuację wykorzystał czeski książę Udalryk, który odzyskał dla swojego państwa Morawy. Następny okres to czasy, gdy Bezprym i Otto przebywający na Rusi u Jarosława I Mądrego, przekonywali go do najazdu na Polskę, a także próbowali zmontować antypolski niemiecko-ruski sojusz.

W 1030 r. Jarosław I uderza od wschodu i zdobywa gród Bełz. Katastrofa nadciągnęła rok później. Wtedy to, z inspiracji i za sprawą Bezpryma, doszło do zawiązania sojuszu cesarza Konrada II z Jarosławem I. Niemcy mieli uderzyć od zachodu jednocześnie z atakiem Rusinów od wschodu. Historia pokaże, że także w przyszłości, sojusz niemiecko-ruski będzie najbardziej groźny dla istnienia państwa polskiego.

Najpierw uderzył cesarz, który dość szybko zmusił Mieszka II do rokowań pokojowych. W ich wyniku polski król zwrócił Niemcom Milsko i Łużyce. Tak naprawdę brak wiedzy o większych walkach. Co może sugerować, że polski król mógł wtedy wiedzieć, że od wschodu nadciągają Rusini. Wówczas za cenę rezygnacji z nabytków ojca, mógł uratować sytuację na wschodzie. Jednakże pod naporem Jarosława I, któremu towarzyszył Bezprym, załamała się także obrona na wschodzie. W wyniku klęski na dwóch frontach, Mieszko II uciekł z kraju do Czech (gdzie został uwięziony), za czym równocześnie mogły także stać zamieszki wewnętrzne, związane z niezadowoleniem polskiego społeczeństwa. Na skutek ataku, Jarosław I odebrał Polsce Grody Czerwieńskie, a jego armia dotarła aż do Wielkopolski. Tym samym w kilka lat syn Chrobrego utracił wszystkie nabytki terytorialne ojca. Gdyby nie koordynacja i zabiegi Bezpryma, prawdopodobnie nie doszłoby do wyniszczającego ataku na Polskę przez dwóch sąsiadów.

Katastrofę za panowania Mieszka II trafnie podsumował Gall Anonim:

„Nienawistny dla wszystkich sąsiadów, z powodu zawiści przez tychże dla ojca jeszcze uczuwanej, nie dorównał przecież wzorowi ojca ani trybem życia, ani obyczajami, ani na koniec dostatków zamożnością.”

Bezprym okrutnym władcą Polski

Bezprym

Miejsce Mieszka II zajął Bezprym. Miał bowiem poparcie zarówno ze strony cesarza, jak i księcia ruskiego. To gwarantowało mu względny spokój, gdyż zarówno Niemcy i Rusinie odzyskali utracone ziemie i raczej nie przejawiali tendencji do dalszego uszczuplania polskiego terytorium.

Po objęciu rządów Bezprym postanowił oprzeć się przede wszystkim na cesarzu. Zdawał sobie sprawę, że z dwojga atakujących, to Konrad II jest tym silniejszym mimo, iż faktycznie atak Jarosława I wyniósł go do władzy. Jedną z pierwszych decyzji Bezpryma było haniebne wywiezienie do Niemiec polskich insygniów koronacyjnych. W ten sposób Bezprym chciał się cesarzowi przypodobać. Pokazując, że bez jego wiedzy i zgody żadnej koronacji w Polsce nie będzie. Do przewiezienia insygniów Bezprym wykorzystał Rychezę, żonę Mieszka II. Bezprym ze względu na konflikt żony z Mieszkiem, a także jej niemieckie pochodzenie, nie miał powodów, by ją więzić. Dlatego odesłał ją do cesarza właśnie z insygniami monarszej władzy.

Rycheza Lotaryńska

Po załatwieniu sprawy z Rychezą, nowy władca rozpoczął proces wymiany elit społecznych. Składały się one z ludzi zaufanych Chrobremu oraz Mieszkowi II, który wciąż stanowił zagrożenie dla Bezpryma. Toteż rozpoczął on krwawe rozliczenie z możnymi rodami, by stare elity zastąpić ludźmi, którzy jemu będą zawdzięczać godności i urzędy. Zrobił to w bardzo szybki i radykalny sposób, w okresie od listopada 1030 r. do marca 1031 r. Biorąc pod uwagę ówczesne standardy, rozprawa z przeciwnikami była zapewne krwawa i okrutna. Stąd Bezprym zasłużył od ówczesnych na miano tyrana.

Na okres zdobycia władzy przez najstarszego syna Chrobrego nałożyły się także kwestie niepokojów społecznych. Od 1028 r. państwo było w permanentnej wojnie. To z kolei powodowało wyzysk ludności zaangażowanej w naprawę grodów, transport zaopatrzenia, czy produkcję towarów na rzecz wojska. Dodatkowo atak Jarosława I z pewnością spowodował ograbienie lokalnej ludności nie tylko z dóbr materialnych, ale także z produktów rolnych. To z kolei zimą 1031/1032 r. musiało wywołać problem z dostępnością żywności. Zatem bunt ludności był tylko kwestią czasu.

Czytaj także → Mieszko II i kryzys monarchii wczesnopiastowskiej

Wobec tego Bezprym nie tylko musiał walczyć ze starymi elitami, ale także z masami ludności. To nie przysparzało mu popularności wobec radykalności jego działań. Przy tym Bezprym zrobił sobie także wroga z Otto, nie wydzielając mu żadnej ziemi. Bezprym przejął pełnię władzy, a wtedy młodszy brat nie był mu już potrzebny.

Wszystkie te powyższe okoliczności, czyli sytuacja wewnętrzna oraz sposób sprawowania władzy spowodowały, że Bezprym został zamordowany już na wiosnę 1032 r. Niezależnie od tego, czy mieli w tym udział Mieszko i Otto, to na pewno cios został zadany przez osobę z najbliższego otoczenia księcia.

Powrót Mieszka II

Powrót Kazimierza I Odnowiciela do Polski, obraz Wojciecha Gersona

Bezpośrednio po śmierci Bezpryma Polska pozostała bez władcy, bowiem zamordowany książę nie miał żadnego następcy. Natomiast obalony przez niego Mieszko II przebywał w niewoli w Czechach. Został z niej zwolniony w 1032 r. Następnie udał się na cesarski dwór, do Konrada II. Cesarz łaskawie przyjął Mieszka w Merseburgu. Przybyli tam także inni pretendenci do władzy. Warunkiem powrotu Mieszka II do Polski było zrzeczenie się przez niego królewskiej korony. Dodatkowo cesarz podzielił polskie państwo na kilka dzielnic. Mieszko II otrzymał Małopolskę i Mazowsze, Otto Śląsk, a Dytryk (prawdopodobny bratanek Chrobrego) Wielkopolskę z Gnieznem. Już w 1033 r. Otto zmarł, a jego część od razu przejął Mieszko II. Jednocześnie wypędził Dytryka. To spowodowało, że polskie ziemie na powrót zyskały jednego władcę. Jednak były król nie panował długo, zmarł już w 1034 r. Następny okres to czas dalszego kryzysu monarchii wczesnopiastowskiej, najazdu księcia Brzetysława na Polskę oraz dzieła odbudowy państwa dokonanego przez Kazimierza Odnowiciela.

Czytaj także → Kazimierz Odnowiciel i odbudowa zrujnowanego państwa polskiego

Bibliografia:

1. Gall Anonim, Kronika Marcina Galla, Warszawa 1873.
2. J. Długosz, Roczniki czyli kroniki przesławnego Królestwa Polskiego, Księga II, Warszawa 2009.
3. A. Garlicki (pod red.), Poczet królów i książąt polskich, Warszawa 1998.
4. S. Szczur, Historia Polski. Średniowiecze, Kraków 2002.
5. T. Manteuffel (pod red.), Polska pierwszych Piastów, Warszawa 1974.
6. B. Śliwiński, Bezprym. Pierworodny syn pierwszego króla Polski, Kraków 2014.
7. J. Wyrozumski, Dzieje Polski piastowskiej, Kraków 1999.
8. J. Wyrozumski, Historia Polski do 1505, Warszawa 1982.

1. Święty Cesarz Rzymski. [↩]
2. Taką tezę stawia prof. Błażej Śliwiński. Uważając, że historycy błędnie przyjmują, iż wykastrowany został Mieszko II. Jego zdaniem kastratem był właśnie Bezprym. [↩]