Władysław Herman. Słabeusz na polskim tronie

Władysław Herman nie planował zostać polskim księciem zwierzchnim. To stało się nagle, gdy król Bolesław Śmiały został wygnany z kraju po zamordowaniu biskupa krakowskiego, Stanisława. Władysław Herman okazał się władcą nieudolnym i słabym. Faktyczną władzę nad krajem sprawował wszechmocny palatyn Sieciech.

Bolesława Śmiałego konflikt z biskupem krakowskim

Biskup Stanisław Szczepanowski rzucający klątwę na króla Bolesława Śmiałego, obraz Juliusza Knoora z ok. 1840 roku

Bolesław Śmiały przez większość historyków nazywany jest Szczodry. Aczkolwiek, patrząc na jego energię w rządach, zdecydowanie pierwszy z przydomków jest bliższy charakterowi władcy. Dodatkowo historyk Przemysław Wiszewski w swojej pracy Domus Bolezlai. W poszukiwaniu tradycji dynastycznej Piastów wskazuje, że wykorzystywany przez Galla Anonima przydomek Szczodry de facto był ironią, a nie pochwałą jego uczynków. Niemniej oba przydomki należy uznać za równoprawne. Mając za sobą kwestię królewskiego przydomka możemy przejść do jego losów.

Czytaj także → Spisek i obalenie Bolesława Szczodrego (Śmiałego)

Otóż Bolesław Śmiały popadł w konflikt z biskupem krakowskim, Stanisławem. Był to konflikt na tle politycznym. Na temat jego genezy istnieją dwie główne teorie. Pierwsza mówi o tym, że biskup związał się z antykrólewską opozycją i knował przeciwko władcy, za co został ukarany śmiercią. Druga mówi, że konflikt dotyczył immunitetów kościelnych. Niezależnie od przyczyn faktem jest, że biskup, czy to osobiście, czy na zlecenie króla, został w 1079 roku zamordowany. To sprowadziło na króla powszechny gniew, który zakończył się jego wygnaniem z kraju. W efekcie nagle władcą został jego młodszy brat Władysław.

Władysław Herman księciem zwierzchnim

Władysław Herman według Jana Matejki

Objęcie władcy musiało być dla Władysława zaskoczeniem. Nie ma bowiem jednoznacznych dowodów by brał jakikolwiek udział w obaleniu brata. Władza należała mu się, gdyż był najstarszy z rodu. Musiał zatem rozpocząć rządy w otoczeniu możnowładców i zapewne duchowieństwa, którzy doprowadzili do wygnania jego brata.

Podczas panowania swoją siedzibą uczynił Płock, gdyż przed objęciem władzy, jako lennik brata, otrzymał Mazowsze. Nie zdecydował się na przenosiny do Krakowa.

Wszechwładny Sieciech

Prawdopodobnie liderem antykrólewskiego stronnictwa był Sieciech, który od 1080 roku pełnił funkcję palatyna. Silna pozycja Sieciecha już na wstępie pokazała słabość Władysława. Po pierwsze został wyniesiony do władzy przez przeciwników swojego brata, po drugie jako władca nadał ogromną władzę liderowi tego spisku. Urząd palatyna można śmiało przyrównać do funkcji wicekróla. Palatyn bowiem nie tylko zarządzał królewskim dworem, ale podczas nieobecności króla sprawował najwyższe funkcje w państwie.

Gal Anonim pisał o nim:

„mąż wprawdzie rozumny, szlachetnego rodu i piękny, lecz zaślepiony chciwością, którą wiele popełniał czynów okrutnych i nie do zniesienia.”

Co prawda funkcjonuje także teoria, iż Sieciech był tylko wykonawcą woli księcia. Jednak sądząc po tym jak zachłannie gromadził władzę w swoich rękach należy tę tezę odrzucić. Palatyn zachowywał się całkowicie samodzielnie i w momencie kryzysu nie dał się dobrowolnie usunąć ze swojej funkcji. To świadczy o sile Sieciecha i wręcz uzależnieniu od niego Hermana.

Słabość Władysława ujawniała się także w niekoronowaniu się na króla. Przecież jego poprzednik koronował się. Zatem Władysław miał podstawy do kontynuowania tej tradycji. Jednakże zapewne trzy czynniki wpłynęły na taką postawę władcy. Po pierwsze Bolesław Śmiały do 1081 lub 1082 roku żył, więc szybka koronacja nie była wskazana. Po drugie zapewne silnego władcy nie chcieli możnowładcy, którzy obalili Bolesława. Po trzecie Władysław nie chciał narażać się na konflikt z cesarstwem.

Polityka zagraniczna Władysława Hermana

Władysław I Herman, grafika Aleksandra Lessera

W polityce zagranicznej już pierwsze posunięcia Władysława zrywały z mocarstwową polityką, jaką prowadził brat. Można domniemywać, że Władysław chciał najpierw uspokoić sytuację wewnętrzną. Nie chciał konfliktów z sąsiadami. Niemniej taka polityka świadczyła o słabości jego władzy.

Bolesław w sporze o inwestyturę, czyli o mianowanie biskupów, który toczył cesarz Henryk IV z papieżem Grzegorzem VII, stał po stronie papiestwa. Władysław zmienił sojusze i poparł Henryka IV. Dodatkowo wysłał nawet cesarzowi posiłki na wyprawę do Rzymu. Swoją drogą Henryk IV uzyskał w tym okresie zdecydowaną przewagę, więc dalsze popieranie papieża politycznie nie było korzystne. Niemniej w stosunkach z cesarzem Herman nigdy nie próbował uzyskać niezależności.

Zbigniew

Natomiast by unormować stosunki z Czechami poślubił Judytę Przemyślidkę, która wywodziła się z czeskiego rodu książęcego. Jej ojcem był władca i późniejszy pierwszy król Czech, Wratysław II. Co ciekawe Herman był wtedy związany z inną kobietą. Była nią Przecława, z którą Herman miał swojego pierworodnego syna, Zbigniewa. Przecława nie była jednak poślubiona w myśl prawa kanonicznego. Zapewne Herman nie miał takiej potrzeby, gdyż nie przewidywał, że kiedykolwiek obejmie rządy. Gdy tak się jednak stało, kwestia żony księcia zwierzchniego stała się problemem wagi państwowej. Jako, że z Przecławą nie miał ślubu kościelnego, to została oddalona, a jej dalsze losy nie są znane. Toteż Herman bez przeszkód był poślubić czeską księżniczkę.

Kolejnym pokazem uległości było wznowienie płacenia trybut ze Śląska na rzecz Wratysława II. Oznaczało to jednak uznanie zwierzchności Czech nad Śląskiem.

Polityka uległości Hermana nie przyniosła mu wzmocnienia pozycji u cesarza. Przeciwnie, w 1085 roku został niezwykle wyróżniony Wratysław II. Otrzymał dożywotnią godność króla Czech i Polski. To pokazuje, że został uznany przez cesarza nawet zwierzchnikiem polskiego księcia. Dodatkowo możliwe, że wówczas Małopolska z Krakowem znajdowała się pod czeskim zarządem (ale to jest wątpliwe), wreszcie Wratysław otrzymywał trybut ze Śląska. To wszystko pokazuje silne osłabienie znaczenia polskiego księcia w Europie Środkowej.

Sprawa następstwa tronu

Władysław Herman pasuje na rycerza młodego Bolesława Krzywoustego

Wyniesienie Wratysława do godności króla Czech i Polski stwarzała niebezpieczną sytuację dla rodu Piastów. Dawało to sposobność Wratysławowi wysuwania roszczeń wobec władzy zwierzchniej nad Polską. O ile sam tytuł króla Polski był raczej wyniesieniem symbolicznym, bo rządził w Polsce Herman, to jednak w wypadku jego śmierci sytuacja mogłaby ulec zmianie.

Co prawda Władysław miał syna Zbigniewa, ale nie był on synem Judyty, ani żony poślubionej w myśl prawa kościelnego. Dlatego łatwo możnaby kwestionować prawa Zbigniewa. To zmusiło polskie możnowładztwo do działania, gdyż obawiano się obcego panowania.

Wówczas w 1086 roku ściągnięto do Polski syna Bolesława Śmiałego, Mieszka Bolesławica, by w ten sposób zabezpieczyć władztwo Piastów. Szukano także zażegnania dawnych sporów, które wciąż musiały być obecne wśród polskich rodów. Stąd do kraju sprowadzono ciało zmarłego Bolesława i prawdopodobnie złożono je w opactwie w Tyńcu. Do kraju z Węgier powrócili także stronnicy Śmiałego.

Bolesław Krzywousty według Jana Matejki

Sytuacja jednak rozwiązała się, gdy w 1086 roku Judyta, po kilku latach małżeństwa, urodziła syna. Był nim Bolesław, później zwany Krzywoustym. To spowodowało, że ani Zbigniew, ani Mieszko nie byli już potrzebni. Dlatego jeszcze w 1086 roku Zbigniewa wysłano do szkoły katedralnej w Krakowie. Trzy lata później ojciec odesłał go do klasztora w Kwedlinburgu. Tam prawdopodobnie przyjął święcenia kapłańskie. Z kolei również w 1089 roku Mieszko został otruty. Tę zbrodnię przypisuje się Sieciechowi, który być może obawiał się zemsty ze strony syna Śmiałego. Dodatkowo z całą pewnością Sieciech chciał zabezpieczyć interesy Hermana, czyli także swoje. Tym samym w 1089 roku dwaj potencjalni rywale lub następcy do tronu książęcego zostali zneutralizowani. Niemniej ich poplecznicy zyskali wspólnego wroga w postaci Sieciecha, który robił wszystko, by utrzymać wygodny dla niego scenariusz w postaci słabej władzy książęcej. Mógł też liczyć, że uda mu się uzyskać wpływ na młodszego syna księcia, co pozwoliłoby mu zachować pozycję także po śmierci Hermana.

Kryzys wewnętrzny

Powrót stronników Śmiałego do kraju, a także śmierć Mieszka i faktyczne wygnanie Zbigniewa, musiało powodować napięcia w kraju. Dodatkowo część możnowładztwa coraz bardziej była niezadowolona z rządów Sieciecha. Palatyn bowiem coraz mocniej angażował się w sprawowanie władzy. Słaby Herman scedował na niego wiele obowiązków. Uzyskał wręcz samodzielność w swoich rządach. Brak źródeł, w których można znaleźć próby uniezależnienia się Hermana lub pozbycia z dworu potężnego palatyna. Emanacją znaczenia Sieciecha było bicie przez niego własnej monety, co z reguły jest domeną władcy.

Denar z krzyżem „kawaleryjskim” Sieciecha

Ponadto Sieciech na ważne urzędy promował swoich zwolenników, co rzecz jasna powodowało niechęć ze strony pomijanych rodów. To wszystko doprowadziło do potężnego kryzysu wewnętrznego.

Na sytuację wewnętrzną nałożyła się także niekorzystna dla Hermana sytuacja zewnętrzna. Jego polityka oparta była na uległym sojuszu z cesarstwem, co także gwarantowało pokój w stosunkach z Czechami. W 1092 roku Wratysław umarł. Natomiast Henryk IV był zaangażowany w wojny w Italii.

Upadek Sieciecha i śmierć Władysława Hermana

To od razu doprowadziło do napięcia z Czechami. Herman zaprzestał płacenia trybutu. Z kolei przeciwnicy Sieciecha z czeskimi sojusznikami w 1093 roku wywołali na Śląsku bunt. Co ciekawe, bunt był dość złożoną intrygą przeciwników polskiego księcia. Bowiem jego wybuch został przedstawiony jako głos w obronie Zbigniewa, pozbawionego przynależnych mu praw do tronu. Buntownicy nawet sprowadzili Zbigniewa z klasztoru. Sytuacja w kraju musiała naprawdę wrzeć, skoro buntownicy zyskali spore poparcie także poza Śląskiem. Z niemałym trudem bunt zdławił Sieciech, który pokonał wojska Zbigniewa w bitwie pod Gopłem. Pojmał także Zbigniewa, którego uwięził. Jednakże po raz pierwszy w Polsce w sposób jawny wystąpiono przeciwko Sieciechowi.

Władysław Herman z cyklu Wizerunki książąt i królów polskich Ksawerego Pillatiego z 1888 roku

Nie był to jednak koniec sporów. Gdy w 1097 roku Herman zbierał siły na wyprawę na Pomorze, to wojska, z inspiracji synów księcia, zażądały dopuszczenia Zbigniewa i Bolesława do współrządów. Polski książę uległ i wydzielił Zbigniewowi Wielkopolskę i Kujawy, a Bolesław otrzymał Śląsk i być może Małopolskę. Z kolei Herman zachował Mazowsze i być może Małopolskę. Jednak z pewnością Herman utrzymał przy sobie ważniejsze grody, czyli Wrocław, Kraków i Sandomierz.

Bracia i ich zwolennicy musieli nadal ze sobą współpracować, gdyż w 1099 roku zorganizowali ponownie bunt, który był jednak wymierzony w Sieciecha. Duże znaczenie w walce z palatynem miał Skarbimir, który doprowadził do porozumienia między braćmi.

Bolesław Krzywousty

Wówczas zgodnie stwierdzili, że Sieciech nastawał na ich życie. Oskarżyli go również o romansowanie z drugą żoną Hermana, którą od 1087 roku była Judyta Salicka. Juniorzy byli także niezadowoleni, że mimo formalnego otrzymania ziem ich władza była mocno ograniczona wpływami Sieciecha. Buntownicy tym razem odnieśli sukces. W 1099 roku, gdy w Żarnowcu nad Pilicą doszło do spotkania wojsk Hermana i wojsk jego synów, polski książę ustąpił i zdecydował się na odsunięcie Sieciecha od władzy. Palatyn rok później został zresztą wygnany z kraju. Wcześniej jeszcze Herman próbował ratować swojego palatyna, który schronił się w Sieciechowie. Należy to uznać za przykład naprawdę ogromnej zależności księcia od Sieciecha. Jednak przewaga Zbigniewa i Bolesława była już zbyt duża.

Jak widać ostatnia rozgrywka nie toczyła się między Hermanem, a Zbigniewem i Bolesławem. Rywalem jego synów był Sieciech, co pokazuje słabość władzy królewskiej i siłę książęcego palatyna. Herman zmarł niedługo później, bo 4 czerwca 1102 roku. Przed śmiercią nie wyznaczył jednak swojego następcy, co doprowadziło między Zbigniewem a Bolesławem do bratobójczej walki o władzę nad krajem.

Czytaj także → Zapomniany książę Zbigniew i okrutny Bolesław Krzywousty. Bratobójcza walka o panowanie nad Polską

Ocena rządów Władysława Hermana

Władysław Herman w Chronica Polonorum Macieja Miechowity

Na rządach Władysława Hermana ciąży przede wszystkim to, jaki wpływ w kraju osiągnął Sieciech. Herman wyniesiony do władzy przez bunt skierowany w stosunku do jego brata, do końca swojego panowania nie uwolnił się od zależności od Sieciecha, który prawdopodobnie był ważną personą stojącą za obaleniem Bolesława Śmiałego. Dodatkowo jego politykę charakteryzowała uległość wobec cesarstwa. Całkowicie zrezygnował z ekspansyjnej polityki, jaką prowadził jego brat. Przeciwnie, w polityce zewnętrznej, Polska, zamiast stać się równorzędnym partnerem Niemiec i Czech, stała się faktycznie ich wasalami.

Dodatkowo pod koniec swojego panowania musiał nie tylko wygnać Sieciecha, co także podzielić państwo, by dopuścić do władzy własnych synów. To posunięcie dopełniało słabość jego rządów.

Pozytywem jego rządów było zapewnienie spokoju zewnętrznego, który jednak osiągnął uległościami wobec Niemiec i Czechów. Za jego panowania Sieciech próbował podporządkować Polsce Pomorze, ale jego sukcesy były krótkotrwałe.

Czytaj także → Wszechwładny palatyn Sieciech. Przez 20 lat był nieoficjalnym władcą Polski

Bibliografia:

1. Gall Anonim, Kronika Marcina Galla, Warszawa 1873.
2. R. Grodecki, S. Zachorowski, J. Dąbrowski, Dzieje Polski średniowiecznej, J. Wyrozumski (oprac.), Kraków 1995.
3. T. Jurek, E. Kizik, Historia Polski do 1572, Warszawa 2019.
4. M. Maciorowski. B. Maciejewska, Władcy Polski. Historia na nowo opowiedziana, Warszawa 2018.
5. S. Szczur, Historia Polski. Średniowiecze, Kraków 2002.
6. J. Wyrozumski, Dzieje Polski piastowskiej, Kraków 1999.
7. A. Garlicki (pod red.), Poczet królów i książąt polskich, Warszawa 1998.