Sędziowie pokoju w II RP. Historia i charakterystyka instytucji sądów pokoju |
Sądy pokoju to instytucja obecna w polskim prawie okresu II RP. Wówczas społeczeństwo wybierał sędziów pokoju na pięcioletnie kadencje. Jednak w 1938 roku sądy pokoju zostały zlikwidowane i dotąd nie pojawiły się w polskim sądownictwie.
Początki sądów pokoju w II RP
Sala rozpraw w sądzie okresu II RP
Sądownictwo sędziów pokoju zostało odziedziczone po ustrojach prawnych zaborców i utrzymane w odrodzonym państwie polskim. Początkowo sądy pokoju orzekały w składzie jednego sędziego pokoju oraz dwóch ławników. Wybierał ich prezes sądu okręgowego z osób wybranych przez zgromadzenia gminne i sądy miejskie. Jednakże od 1921 roku sędziowie pokoju orzekali już bez ławników. Do zakresu ich orzekania należały sprawy zagrożone grzywną do 6 tys. marek.
Powołanie sędziów pokoju przewidywała także Konstytucja marcowa. Zgodnie z nią sędziowie byli mianowani przez prezydenta, ale sędziowie pokoju mogli być wybierani przez ludność.
Prawo o ustroju sądów powszechnych. Sądy pokoju
Kompleksowa i nowa regulacja sędziów pokoju, będąca elementem unifikacji prawa polskiego znalazła się w Rozporządzeniu Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 6 lutego 1928 r. Prawo o ustroju sądów powszechnych.
Wymiar sprawiedliwości w sprawach cywilnych i karnych sprawowały sądy powszechne: sądy grodzkie oraz sędziowie pokoju, sądy okręgowe, sądy apelacyjne i Sąd Najwyższy.
Kto mógł zostać sędzią pokoju?
Pałac Raczyńskich, siedziba Ministerstwa Sprawiedliwości do 1939
Sędziowie pokoju i ich zastępcy byli wybierali przez mieszkańców danego okręgu sądowego na okres pięciu lat. Tylko w przypadku braku wyboru jakiegokolwiek kandydata mógł go wskazać minister sprawiedliwości.
Warunkami by ubiegać się o mandat sędziego pokoju były:
- polskie obywatelstwo;
- korzystanie w pełni z praw cywilnych i obywatelskich;
- zamieszkiwanie przynajmniej od roku w danym okręgu;
- nieskazitelność charakteru;
- ukończenie trzydziestu lat.
Jednak nie wszyscy, mimo spełnienia tych kryteriów, mogli zostać sędziami pokoju. Nie mogli być nimi:
- posłowie i senatorowie;
- funkcjonariusze państwowi lub gminni w służbie czynnej;
- wojskowy w służbie czynnej;
- duchowny lub zakonnik;
- adwokat;
- notariusz;
- osoby przeciwko którym toczy się postępowanie sądowe o przestępstwo z chęci zysku lub o zbrodnię.
Prawo wybierania sędziów pokoju miał każdy mieszkaniec danego okręgu, który miał prawo wybierania do Sejmu. Głosowanie było tajne. Kandydat, który otrzymał najwięcej głosów zostawał sędziom pokoju, a drugi z największą ilością głosów jego zastępcą.
Sędziowie swoje obowiązki pełnili bezpłatnie. Otrzymywali jedyne wynagrodzenie za oderwanie od zwykłych zajęć. Wobec tego była to przede wszystkim funkcja honorowa.
Mimo, że sędziowie pokoju mieli silny mandat społeczny ze względu na ich wybór przez mieszkańców okręgu to istniała możliwość ich odwołania. Mógł to zrobić minister sprawiedliwości na podstawie uchwały zgromadzenia sądu okręgowego, gdzie swój okręg miał dany sąd pokoju. Takie rozwiązanie ograniczało niezależność sędziów pokoju.
Czym zajmowały się sądy pokoju?
Budynek Sądu Grodzkiego w Tarnobrzegu, 1934 r.
Sędziowie pokoju rozpoznawali spośród spraw, należących do właściwości sądu grodzkiego.
Do właściwości sędziów pokoju należały spory między mieszkańcami ich okręgów o roszczenia majątkowe, których wartość nie przewyższała 200 zł. Nie była to mała kwota jak na zarobki w okresie międzywojennej Polski. Tyle mniej więcej wynosiło miesięcznie uposażenie podporucznika. Przed sądem pokoju można było dodatkowo zawrzeć także ugodę ze skutkami ugody zawartej przed sądem do roszczeń do kwot 1000 zł.
Czytaj także → Ile zarabiano i co można było kupić za średnią płacę w przedwojennej Polsce. Pensje i ceny w II RP
Nie należały do sędziów pokoju sprawy:
- z weksli, czeków, akcji i innych papierów wartościowych;
- dotyczące praw nieruchomości;
- spory, w których pozwany jest Skarb Państwa;
Skargę przed sędziego pokoju można było wnieść tylko przeciw osobie zamieszkałej w okręgu sędziego pokoju.
Zniesienie instytucji sądów pokoju
Formalnie sędziowie pokoju nigdy nie zostali wybrani, a instytucję sędziów pokoju formalnie zniesiono w 1938 roku. Zatem nie sposób dokonać rzetelnej oceny funkcjonowania sądów pokoju w międzywojennej Polsce.
Decyzja o likwidacji sądów pokoju położyła kres możliwości udziału obywateli w sprawowaniu wymiaru sprawiedliwości w II RP. Po tym okresie, sędziowie pokoju nie pojawili się już w polskim sądownictwie.
Bibliografia:
- A. Czerwiński, Ustrój sądów powszechnych: wedle rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 6 lutego 1928 r. Dz. Ust. Nr. 12, poz 93., Lwów 1928.
- L. Krzyżanowski, Sądownictwo powszechne w II Rzeczypospolitej (1917-1939). Założenia organizacyjne, budowa struktur, funykcjowanowanie, „Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego”, Zeszyt 4, 2020.
- M. Materniak-Pawłowska, Zawód sędziego w Polsce w latach 1918-1939, „Czasopismo Prawno-Historyczne”, tom LXIII, Zeszyt 1, 2011.
- Rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 6 lutego 1928 r. Prawo o ustroju sądów powszechnych.
Zobacz także:
Te artykuły również mogą Cię zainteresować:
Znajdujące się w portalu artykuły nie zawsze prezentują opinie zgodne ze stanowiskiem całej redakcji. Zachęcamy do dyskusji nad treścią przeczytanych artykułów, by to zrobić wystarczy podać swój nick i wysłać komentarz. O naszych artykułach możesz także porozmawiać na naszym forum. Możesz także napisać własny artykuł i wysłać go na adres naszej redakcji.
Dwie rzeczy:
„Formalnie sędziowie pokoju nigdy nie zostali wybrani, a instytucję sędziów pokoju formalnie zniesiono w 1938 roku. Zatem nie sposób dokonać rzetelnej oceny funkcjonowania sądów pokoju w międzywojennej Polsce.”
Czy to oznacza, że przez 17 lat, licząc od samej konstytucji marcowej, a 19 od odzyskania niepodległości, przy której w spadku mieliśmy dostać sędziów pokoju, nigdy ich nie powołano? Jeśli tak, to dlaczego?
„Decyzja o likwidacji sądów pokoju położyła kres możliwości udziału obywateli w sprawowaniu wymiaru sprawiedliwości w II RP. Po tym okresie, sędziowie pokoju nie pojawili się już w polskim sądownictwie.”
Sprawowanie wymiaru sprawiedliwości przez obywateli to też ławnicy.
Przeszukując monografie i teksty związane z historią sądownictwa natknąłem się wyłącznie na ogólne informacje, że ostatecznie sędziowie pokoju nie zostali wybrani. Natomiast co do drugiego pytania, to sądy przysięgłych także zostały zlikwidowane, a udział ławników ograniczano.