Rozejm w Dywilinie. Po nim Polska była największa w całej swojej historii

Rozejm w Dywilinie kończył wojnę polsko-rosyjską trwającą w latach 1609-1618. Na mocy jego postanowień Rzeczpospolita zyskiwała ziemię smoleńską, czernihowską i siewierską. Osiągnęła obszar około 1 000 000 km², co było największą powierzchnią, jaką Rzeczpospolita miała w swojej historii.

Wojna polsko-rosyjska 1609-1618

Atak husarii polskiej (fragment obrazu Bitwa pod Kłuszynem Szymona Boguszowicza)

Przyczyną wojny polsko-rosyjskiej (1609-1618) były: wielka smuta (kryzys państwa moskiewskiego), odrzucenie polskiej propozycji unii polsko-rosyjskiej, dymitriady oraz sojusz rosyjsko-szwedzki. Dlatego Rzeczpospolita, wobec zawarcia 28 lutego 1609 antypolskiego sojuszu przez Rosję i Szwecję, zorganizowała wyprawę wojenną na Smoleńsk. Król polski Zygmunt III Waza chciał odzyskać utracony w 1514 roku Smoleńsk. Rosjanie wspomagani przez Szwedów i liczne oddziały zaciężne wyruszyli na odsiecz obleganemu miastu.

Czytaj także → Hetman nad hetmany. Stanisław Żółkiewski - wielki wódz i zdobywca Moskwy 

Wówczas w polskim obozie zdecydowano się wysłać hetmana Stanisława Żółkiewskiego z doborowymi oddziałami husarii przeciwko nadciągającym wrogom. Żółkiewskiemu udało się 4 lipca 1610 roku pod Kłuszynem w brawurowy sposób całkowicie rozbić armię rosyjsko-szwedzką. To otworzyło hetmanowi drogę na Moskwę, do której wkroczył jeszcze tego samego roku. Jednocześnie Żółkiewski negocjował z bojarami postanowienia pokojowe. Zgodnie z ustaleniami królewicz Władysław miał zostać carem Rosji (był nim formalnie w latach 1610-1613). Na to nie godził się Zygmunt III Waza, który ten tytuł chciał zagarnąć dla siebie. Dodatkowo obawiał się o los syna, czy nie zostanie zamordowany w wyniku spisku bojarów lub buntu przeciwników zbliżenia polsko-rosyjskiego. W efekcie bojarzy rosyjscy poczuli się oszukani. Rosły nastroje antypolskie, które w 1612 roku doprowadziły do wypędzenia Polaków z moskiewskiego Kremla. Znacznie trwalsze okazało się zdobycie Smoleńska, którego dokonała polska armia w czerwcu 1611 roku.

Portret Zygmunta III Wazy na tle obleganego Smoleńska

W 1613 roku zgromadzenie rosyjskich stanów wybrało w miejsce Władysława IV nowego władcę. Został nim Michał I Romanow. Wojna trwała dalej, a Rzeczpospolita nadal zgłaszała pretensje do tronu carskiego.

Na przełomie 1615 i 1616 roku doszło do rozmów pokojowych. Rosjanie domagali się uznania Michała I, zwolnienia jeńców oraz rekompensaty za działania wojenne prowadzone na ich terytorium. Z kolei Polacy, w zamian za odstąpienie od domagania się tronu dla Władysława, żądali rekompensat terytorialnych w postaci ziem utraconych przez Rzeczpospolitą i Wielkie Księstwo Litewskie na rzecz Rosji.

Wyprawa królewicza Władysława Wazy

Portret królewicza Władysława Wazy w stroju polskim

W 1617 roku została zorganizowana wyprawa, w której wziął udział Władysław. Jej celem było odzyskanie dla królewicza carskiego tronu. Oddziałami Rzeczpospolitej dowodził hetman Jan Karol Chodkiewicz. Dodatkowego wsparcia udzielili Kozacy pod wodzą Piotra Sahajdacznego.

Początek wyprawy układał się dla Władysława pomyślnie. Oto jego zwierzchność uznał Dorohobuż, który otworzył przed nim swoje bramy. Dołączył także do niego wojewoda dorohobuski Iwan Adadurow. Po czym poddała się przed królewiczem także Wiaźma, do której wjechał 28 października 1617 roku. Następnie, już bezskutecznie, wojska Rzeczpospolitej próbowały zająć Możajsk, od którego odstąpiły i przeniosły się pod Moskwę. Rosyjską stolicę próbowano zdobyć, ale bez powodzenia.

Jan Karol Chodkiewicz

Wobec impasu w kierownictwie polskiej wyprawy zarysowała się różnica stanowisk. Jan Karol Chodkiewicz chciał wojskami obstawić zdobyte grody, a Kozaków zostawić pod Moskwą, by trzymali w szachu stołeczne miasto. Tymczasem Władysław ani myślał odstępować od Moskwy, sądząc być może, że taka decyzja pozbawi go szans na zdobycie carskiej korony. Z kolei szlachta liczyła na zawarcie układu, który zakończyłby wyprawę i zabezpieczyłby granice.

Ostatecznie Rosjanie w grudniu 1618 roku, dotąd niechętni układom, wysłali poselstwo z prośbą o wznowienie rozmów. Czynnikiem, który skłonił Rosjan do rozmów, była okoliczność wyniszczania kraju przez stacjonujące w nim oddziały polskie. Dodatkowo obecność polskiego królewicza pod Moskwą stwarzała ciągłe zagrożenie dla Michała I.

Rozejm w Dywilinie i jego postanowienia

Moskiewski Kreml w XVI wieku

Wobec takich okoliczności, po kolejnych dniach rozmów, doszło do zawarcia rozejmu w Dywilinie (lub Dieulinie), które znajduje się około 80 kilometrów od Moskwy. Akt podpisano 11 grudnia 1618 roku, a zaczął obowiązywać od 3 stycznia 1619 roku.

Rozejm z ramienia polskiej strony był negocjowany przez biskupa kamienieckiego Adama Nowodworskiego, kasztelana sochaczewskiego Konstantego Plichtę, kanclerza wielkiego litewskiego Lwa Sapiehę, referendarza wielkiego litewskiego Aleksandra Korwina Gosiewskiego oraz Jakuba Sobieskiego i Andrzeja Męczyńskiego z Kurozwęk. Stronę moskiewską reprezentowali namiestnik pskowski Fiodor Szieriemietiew, namiestnik suzdalski Daniło Miezieckij, namiestnik kałuski Artemij Izmajłow, pisarze książęcy Iwan Bołtnikow i Matwiej Somow.

Obszar Rzeczpospolitej za panowania Stefana Batorego, sprzed rozejmu w Dywilinie w Atlasie historycznym Polski (Józef Bazewicz, 1923 r.)

Wynegocjowane przez posłów Władysława warunki były dla Rzeczpospolitej korzystne. Zgodnie z postanowieniami rozejmu zawartego na 14,5 roku Wielkie Księstwo Litewskie odzyskało ziemię smoleńską, a Korona Polska uzyskała ziemię czernihowską i siewierską.

Obszar Rzeczpospolitej za panowania Zygmunta III Wazy, po rozejmie w Dywilinie w Atlasie historycznym Polski (Józef Bazewicz, 1923 r.)

Jednocześnie car zrzekł się tytułów księcia czernihowskiego, siewierskiego, smoleńskiego oraz inflanckiego. W rozejmie ustalono, że kwestia korony cesarskiej dla Władysława zostanie pozostawiona Bożemu osądowi. Tym samym królewicz nie zrzekał się swoich carskich pretensji, co było istotnym sukcesem polskiej strony. Uzgodniono także wymianę jeńców i kwestie związane z handlem. Jednakże, o ile Rosja traciła istotne terytoria, to jednak obroniła się przed polskim podbojem.

Po zakończonych negocjacjach wszyscy biorący w nich udział potwierdzili jego postanowienia poprzez ucałowanie krzyża i dwustronną wymianę podpisanych traktatów.

Największy obszar Rzeczpospolitej w historii

Rzeczpospolita po zawarciu rozejmu w Dywilinie, kolorem pomarańczowym zaznaczono terytoria oddane Rzeczypospolitej przez Carstwo Rosyjskie / fot. CC-BY-SA 3.0

Tym samym Rzeczpospolita osiągnęła największy obszar w swojej historii, liczący około 1 000 000 km². Dla porównania współczesna Polska liczy 312 696 km², a Litwa 65 300 km².

Granice Rzeczpospolitej rozciągały się od Poznania na zachodzie po Smoleńsk i Połtawę na wschodzie oraz od Gdańska i Inflant na północy po Kamieniec i Chocim na południu. Zatem swoimi granicami obejmowała obszar od Morza Bałtyckiego po prawie brzegi Morza Czarnego i Morza Azowskiego.

Współcześnie tereny zajmowane przez Rzeczpospolitą poza Polską i Litwą należą do takich państw jak: Rosja, Łotwa, Estonia, Białoruś, Mołdawia, Ukraina i Słowacja.

Szczegółowe postanowienia rozejmu w Dywilinie

Smoleńsk w XVII wieku

Strony ustaliły, że rozejm będzie obowiązywał na okres 14 lat i 6 miesięcy:

„My, wielcy posłowie z obu stron zdecydowaliśmy o pokoju między wielkimi państwami rosyjskimi wielkiego naszego monarchy, jego carskiego majestatu a również wielkimi państwami, Koroną Polską i Wielkim Księstwem Litewskim - na 14 lat i 6 miesięcy”1

Jednocześnie Rosja zrzekała się na rzecz Korony Polskiej i Wielkiego Księstwa Litewskiego takich grodów jak: gród Smoleńsk z powiatem i wołościami (podstawowa jednostka rosyjskiego systemu terytorialnego), gród Biełyj z powiatem i wołościami, gród Dorohobuż z powiatem i wołościami, gród Rosław z wołościami; grodzisko Manastyriewskojee - także i Morowsk z wołościami, gród Czernichów z wołościami, gród Starodub z wołościami, gród Popowa Góra z wołościami, gród Nowogród Siewierski z wołościami, gród Poczep z wołościami, gród Trubczewsk z wołościami, gród Sierpiejsk z wołościami, gród Newel z wołościami, gród Siebież z powiatem i wołościami, gród Krasnyj z wołościami, a także wołości wieliskie.

Michał I Romanow

Car Rosji zobowiązywał się zwrócić wskazane w rozejmie grody wraz z mieszczanami i chłopami, całym uzbrojeniem oraz zapasami amunicji. Prawo wolnego wyjazdu mieli goście i handlarze. Natomiast rosyjscy wojewodowie i urzędnicy, a także duchowni prawosławni oraz służba cerkwi, kozacy, a także wszelcy żołnierze mieli prawo do swobodnego przejazdu do Rosji z terenów zajętych przez Polskę. Dodatkowo te osoby miały prawo wyjechać wraz z całym posiadanym dobytkiem.

Natomiast zajęte przez Polaków takie grody jak: Wiaźma, Kozielsk, Mieszczowsk, Masalsk oraz wieś Borisowo wraz ze wszystkimi ich powiatami i wołościami, zgodnie z warunkami rozejmu zostały zwrócone Rosji. Dodatkowo Polacy zobowiązali się wycofać wszelkie wojska z terenów pańtwa moskiewskiego.

Jednocześnie Władysław IV Waza nie zrzekał swoich pretensji do tronu moskiewskiego.

Królewicz Władysław, wybrany na cara w wieku 15 lat

Strony rozejmu postanowiły także zaniechać jakiejkolwiek ingerencji w swoje terytoria. Rzeczpospolita i Rosja zobowiązały się również do nie toczenia przeciwko sobie wojen. Przyrzekły także nie wznosić nowych grodów w okresie zawieszenia broni. Dodatkowo ustalono, że strony umowy nie będą wspierać jakichkolwiek nieprzyjaciół nastawionych wrogo do którejkolwiek ze stron.

W kwestii handlu polscy i litewscy kupcy uzyskali prawo handlu wszelkim towarem ze wszystkimi grodami Rosji poza stołeczną Moskwą. Natomiast kupcy rosyjscy mogli bez przeszkód handlować z przygranicznymi grodami znajdującymi się w Rzeczpospolitej. Strony zobowiązały się także do nienakładania dodatkowych ceł.

Rzeczpospolita zobowiązała się do zwrotu ikony Mikołaja Cudotwórcy, a także zwolnić zakładników i jeńców. Podobnie Moskwa obiecała uwolnić wszystkich jeńców i umożliwić im bezpieczny powrót do Rzeczpospolitej. Strony zapewniły się także o nietykalności swoich przedstawicieli dyplomatycznych.

Umowa przewidywała także, w sytuacjach spornych, powoływanie sądów rozjemczych złożonych przez sędziów polskich i rosyjskich. Sędziowie mieli prowadzić wnikliwe postępowania dowodowe, by w sposób sprawiedliwi rozsądzić sporne interesy.

Termin realizacji postanowień rozejmu ustalono na dzień 15 lutego.

Bibliografia:

1. U. Augustyniak, Historia Polski 1572-1795, Warszawa 2008.
2. A. Małow, Dokumenty polsko-rosyjskiego rozejmu zawartego 11 (1) XII 1618 r. we wsi Dywilino, „Wschodni Rocznik Humanistyczny” tom XVII, 2020, s. 7-100.
3. M. Markiewicz, Historia Polski 1492-1795, Kraków 2009.
4. H. Wisner, Władysław IV Waza, Wrocław 2009.
5. H. Wisner, Zygmunt III Waza, Wrocław-Warszawa-Kraków 2006.

1. Tłumaczenie treści rozejmu pochodzi z A. Małow, Dokumenty polsko-rosyjskiego rozejmu zawartego 11 (1) XII 1618 r. we wsi Dywilino, „Wschodni Rocznik Humanistyczny” tom XVII, 2020. [↩]