Azjatycka Norymberga, czyli Międzynarodowy Trybunał Wojskowy dla Dalekiego Wschodu

Tokijski proces przed Międzynarodowym Trybunałem Wojskowym dla Dalekiego Wschodu był azjatyckim odpowiednikiem procesu norymberskiego. Oskarżonymi było 28 japońskich oficerów wojskowych i przywódców politycznych, z czego 7 skazano na karę śmierci, a 16 na karę dożywotniego więzienia.

Międzynarodowy Trybunał Wojskowy dla Dalekiego Wschodu

Międzynarodowy Trybunał Wojskowy dla Dalekiego Wschodu

Proces przed Międzynarodowym Trybunałem Wojskowym dla Dalekiego Wschodu był odpowiednikiem procesu norymberskiego, w którym sądzeni byli niemieccy przywódcy polityczni i oficerowie. Jednakże trybunał w Tokio nie był rezultatem uzgodnień w obozie zwycięzców II wojny światowej, ale wpływ na jego powołanie miała przede wszystkim decyzja Stanów Zjednoczonych. Proces, poza osądzeniem japońskich wojskowych i polityków, miał także wymiar propagandowy. Stanom Zjednoczonym zależało na pokazaniu japońskiej agresji oraz sposobu prowadzenia przez nią wojny.

Misja Trybunału rozpoczęła się pod koniec sierpnia 1945 roku, gdy podstawy prawne jego działania określiły dokumenty opracowane przez amerykański Departament Stanu, Departament Wojny i Departament Marynarki Wojennej.

MacArthur podpisujący w imieniu sprzymierzonych akt bezwarunkowej kapitulacji Japonii

Ogromne uprawnienia do zorganizowana Trybunału otrzymał dowódca armii alianckich na południowo-zachodnim teatrze działań na Pacyfiku podczas II wojny światowej, generał Douglas MacArthur. Na mocy otrzymanych pełnomocnictw MacArthur w styczniu 1946 roku powołał Międzynarodowy Trybunał Wojskowy dla Dalekiego Wschodu. Także generał otrzymał prawo do wyznaczenia sędziów spośród kandydatów zgłoszonych przez państwa sprzymierzone.

Sędziowie

Sędziowie Trybunału

Prawo do reprezentacji w Trybunale otrzymało jedenaście państw: Stany Zjednoczone (John P. Higgins, zastąpiony przez Myron C. Cramer), Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich (Ivan Micheevich Zaryanov), Wielka Brytania (William Donald Patrick), Chiny (Mei Ju-ao), Francja (Henri Bernard), Holandia (Bert Röling), Kanada (Edward Stuart McDougall), Australia (Sir William Webb), Nowa Zelandia (Erima Harvey Northcroft), Indie (Radhabinod Pal) i Filipiny (Colonel Delfin Jaranilla). Australijski sędzia Webb był prezydentem Trybunału i przewodniczył jego obradom.

Wybór dwóch sędziów spotkał się z krytyką. Dotyczyła ona sędziego radzieckiego, któremu zarzucano udział w moskiewskich procesach pokazowych  oraz sędziego filipińskiego, który w okresie II wojny światowej był jeńcem, a więc osobą pokrzywdzoną przez sądzonych dowódców.

Akt oskarżenia

Akt oskarżenia był podzielony na trzy kategorie przestępstw:

• Klasa A” – zbrodnie przeciwko pokojowi,
• „Klasa B” – zbrodnie wojenne,
• „Klasa C” – zbrodnie przeciwko ludzkości.

Najwięcej, bo 36 z 55 zarzutów dotyczyło zbrodni przeciwko pokojowi, a głównym zarzutem wobec oskarżonych była zmowa w celu wywołania wojny. Zdaniem przede wszystkim Stanów Zjednoczonych zmowa oskarżonych swoje początki miała już w 1928 roku. W przeciwieństwie do procesu norymberskiego, w Tokio stanowisko USA, co do sposobu prowadzenia procesu i nacisku na określone zarzuty, było znacznie mniej równoważone przez postawy innych sędziów. Przez co atak na Pearl Harbor i agresja Japonii na Stany Zjednoczone były główną osią procesu. Natomiast agresja i zbrodnie wojenne w Chinach, Filipinach i innych azjatyckich krajach zostały zmarginalizowane. Widać to nawet w składzie orzekającym, który nie przewidział sędziego z Korei, Indochin czy Birmy. Dodatkowo na jedenastu sędziów zaledwie trzech było Azjatami.

Oskarżeni

Oskarżeni przed Trybunałem

Przywódcy polityczni

• Kōki Hirota - premier Japonii (1936–1937), minister spraw zagranicznych (1933–1934, 1937–1938);
• Kiichirō Hiranuma – premier, przewodniczący Tajnej Rady (1936–1939);
• Naoki Hoshino – sekretarz stanu;
• Okinori Kaya – minister finansów (1941–1944);
• Kōichi Kido – Lord Strażnik Tajnej Pieczęci Japonii;
• Yōsuke Matsuoka – minister spraw zagranicznych (1940–1941);
• Mamoru Shigemitsu – minister spraw zagranicznych (1943–45 oraz 1954–1958);
• Toshio Shiratori – ambasador Japonii we Włoszech;
• Shigenori Tōgō – minister spraw zagranicznych (1941–1942 oraz 1945).

Wojskowi

Hideki Tōjō

• generał Hideki Tōjō – premier Japonii (1941–1944), minister wojny (1940–1944), szef sztabu Armii Kwantuńskiej (1937–1938);
• generał Sadao Araki – minister wojny (1931–1934);
• generał Kenji Doihara – szef Agencji Służby Specjalnej w Mandżukuo, następnie dowódca Sił Powietrznych Imperium Japońskiego;
• pułkownik Kingorō Hashimoto – założyciel Sakurakai;
• generał Seishirō Itagaki – minister wojny (1938–1939);
• generał Heitarō Kimura – dowódca Burmańskich Sił Ekspedycyjnych;
• generał Kuniaki Koiso – premier (1944–1945), gubernator-generał Korei (1942–1944);
• generał Iwane Matsui – dowódca Szanghajskich Sił Ekspedycyjnych oraz Japońskiej Armii Centralnych Chin (1937);
• admirał Takasumi Oka – szef Biura Spraw Marynarki Wojennej;
• generał Hiroshi Ōshima – ambasador Japonii w Niemczech;
• admirał Nagano Osami – minister marynarki wojennej;
• generał Jirō Minami – minister wojny, dowódca Armii Kwantuńskiej (1934–1936), gubernator-generał Korei (1936–1942);
• generał Akira Muto – dowódca Filipińskich Sił Ekspedycyjnych;
• generał Kenryō Satō – szef Biura Spraw Wojskowych;
• generał Shigetarō Shimada – minister marynarki wojennej (1941–1944);
• marszałek polny Shunroku Hata – minister wojny (1939–1940);
• generał Teiichi Suzuki – przewodniczący Komisji Planowania w rządzie Japonii;
• generał Yoshijirō Umezu – wiceminister wojny (1936–1938).

Oskarżonym był także japoński pisarz i filozof Shūmei Ōkawa, ale sędziowie uznali, że jest chory psychicznie i odrzucili oskarżenie przeciwko niemu.

Znamienne jest także to, że wśród 28 oskarżonych znalazło się aż 19 wojskowych i zaledwie 9 polityków. Tutaj również widać rozdźwięk z procesem norymberskim, gdzie takiej dysproporcji nie było. Rola japońskiego cesarza Hirohito w okresie II wojny światowej w procesie nie była przedmiotem osądu ani nawet dyskusji. Gdy główny oskarżony, Hideki Tōjō wspomniał o swej podległości względem cesarza, natychmiast zażądano od niego odwołania tych zeznań, co bez zwłoki uczynił.

Douglas MacArthur z cesarzem Hirohito

Oczywiście decydowały tutaj względy polityczne, gdyż uznano, że mając Hirohito po swojej stronie łatwiej uda się wprowadzić w Japonii prodemokratyczne reformy. McArthur bronił Hirohito i przedstawiał go tylko i wyłącznie jako ofiarę kliki militarystów. Po wojnie generał nie pozwolił na wywóz jakichkolwiek instalacji przemysłowych z Japonii celem zapłacenia wojennych reparacji. Dodatkowo był współautorem konstytucji tego kraju i stał za jego demilitaryzacją i demokratyzacją.

W procesie nie podejmowano także tematu złamania przez Sowietów paktu o nieagresji, który zawarli w kwietniu 1941 roku. Nie dyskutowano także o zbrodniach popełnionych na japońskich jeńcach i ludności cywilnej.

Wreszcie w procesie pominięto działalność Jednostki 731, którą Japończycy wykorzystywali do badań i rozwoju broni biologicznej i chemicznej. McArthur udzielił części naukowcom immunitetu w zamian za wyniki ich badań i wiedzę.

Przebieg procesu

Widok Trybunału na posiedzeniu: z prawej strony skład sędziowski, z lewej strony oskarżonych, z tyłu prokuratorzy

Proces rozpoczął się 3 maja 1946 roku, a zakończył 12 listopada 1948 roku. Zatem trwał prawie trzy razy dłużej niż proces norymberski. Jednym z powodów tak długiego procesu była kwestia tłumaczenia, które nie było symultaniczne.

Trybunał obradował w auli cesarskiej szkoły oficerskiej, która na potrzeby procesu została przez Amerykanów starannie przygotowana. W budynku zainstalowano nawet klimatyzację, a także zadbano o miejsce dla wielu dziennikarzy. Cały proces filmowano, dbając nawet o odpowiednie oświetlenie na sali.

Joseph B. Keenan

Głównym oskarżycielem, co także zapewniało USA kontrolę nad procesem, był Amerykanin Joseph B. Keenan. W toku procesu zajmował się głównie udowodnieniem zmowy oskarżonych, kosztem innych zarzutów.

W kwestii zmowy Japończycy, wbrew twierdzeniom Stanów Zjednoczonych, uważali, że żadnej zmowy nie było, a wszelkie działania były podejmowane doraźne w zależności od sytuacji międzynarodowej. Twierdzili, że ich działania były skutkiem rosnących wpływów komunistów w Chinach oraz reakcją na protekcjonizm kolonialnych mocarstw europejskich i Stanów Zjednoczonych. Dodatkowo oskarżeni podawali, że w okresie, za który zarzuca im się zmowę w Japonii, rządy zmieniły się siedemnaście razy, a więc nie mogło być mowy o jakiekolwiek zmowie sięgającej 1928 roku.

Wyrok

Do końca procesu dotrwało 25 oskarżonych. Na karę śmierci przez powieszenie za zbrodnie klasy: „A”, „B” i „C” zostali skazani:

• generał Kenji Doihara;
• Kōki Hirota;
• generał Seishirō Itagaki;
• generał Heitarō Kimura;
• generał Akira Muto;
• generał Hideki Tōjō.

Natomiast generał Iwane Matsui został skazany na karę śmierci za zbrodnie z klasy: „B” i „C”. Pozostali oskarżeni zostali skazani na karę dożywotniego więzienia lub zmarli w trakcie procesu.

Australijski sędzia Webb (w środku) przewodniczył Międzynarodowemu Trybunałowi Wojskowemu dla Dalekiego Wschodu

Pod takim wyrokiem podpisało się dziewięciu z jedenastu sędziów. Z racji podzielenia Trybunału nad karami głosowano większością głosów. Na przykład Kōki Hirota został skazany na karę śmierci zaledwie jednym głosem. Był to jednocześnie jedyny cywil skazany na najwyższy wymiar kary.

Filipiński sędzia uważał, że wyroki są zbyt łagodne. Z kolei holenderski uznał pięciu oskarżonych za niewinnych, w tym skazanego na śmierć Hirotę. Natomiast sędziowie z Australii i Francji chcieli rozszerzenia oskarżenia także o osobę cesarza. Niektórzy sędziowie uważali także, że zmowa nie została udowodniona, co nie znaczy, że mieli wątpliwości co do zarzutów dotyczących zbrodni wojennych.

Po zakończonym procesie tylko trójka ze skazanych na karę dożywocia zmarła w więzieniu. Pozostali w latach 1954-1956 byli sukcesywnie wypuszczani. Nie odbyły się także kolejne procesy tokijskie, które zapowiadali Amerykanie. Z racji zagrożenia przez komunizm i podział świata na dwa obozy, Stany Zjednoczone zaczęły współpracować z Japonią i po cichu odbudowywać jej armię.

Bibliografia:

1. P. Machcewicz, A. Paczkowski, Wina, kara i polityka. Rozliczenia ze zbrodniami II wojny światowej, Kraków 2021.
2. Judgment International Military Tribunal for the Far East, http://www.ibiblio.org/hyperwar/PTO/IMTFE/index.html.

Więcej informacji o powojennych rozliczeniach, które zainspirowały nas do napisania tego artykułu znajduje się w książce Pawła Machcewicza i Andrzeja Paczkowskiego Wina, kara i polityka. Rozliczenia ze zbrodniami II wojny światowej, która ukazała się nakładem wydawnictwa Znak Horyzont i Instytutu Studiów Politycznych PAN. Książkę zakupić można wyłącznie za pośrednictwem strony znak.com.pl

Więcej o historii Japonii przeczytasz klikając na poniższą grafikę: