Największe susze i najgorętsze upały w historii Polski

W historii Polski susze nie należą do zjawisk wyjątkowych, jednak ekstremalne susze występowały raz na 100 lat. Największa z nich, zwana suszą tysiąclecia, nawiedziła polskie ziemie w 1540 roku. Natomiast najwyższe w historii temperatury zanotowano w Polsce podczas suszy w 1921 roku.

Susze w historii Polski

Letni krajobraz, obraz Izaaka van Oostena

Występowanie okresowych susz jest jedną z cech charakterystycznych klimatu Polski. Z danych Instytut Meteorologii i Gospodarki Wodnej wynika, że poczynając od XIV wieku, w każdym stuleciu, w Polsce występowało ok. 20 susz o różnej intensywności. Najwięcej razy susza wystąpiła w XV wieku (25), XVII wieku (24) i XX wieku (24). Najmniej w XVI wieku (19), ale te z kolei były bardzo intensywne. Co do zasady susza pojawiała się na ziemiach polskich średnio co 4-5 lat, ale te ekstremalne co 100-150 lat.

Rok 1473

Pierwszą solidnie udokumentowaną źródłowo suszą na ziemiach polskich jest susza z 1473 roku. Opis jej dokładnego przebiegu zawdzięczamy polskiemu kronikarzowi Janowi Długoszowi. W swoich Rocznikach, czyli kronikach sławnego Królestwa Polskiego, jeden z rozdziałów poświęcił suszy z 1473 roku, co już samo w sobie pokazuje, jak musiała być dotkliwa.

Długosz opisuje, że temperatury w słońcu były wyższe niż zwykle, a dodatkowo nie padał żaden deszcz. Z tego powodu znacząco obniżył się poziom wód. Pod Krakowem, Sandomierzem, Warszawą, Płockiem, a nawet Toruniem dało się przejść Wisłę w bród. Wraz z upałami Polskę ogarnęły pożary. Płonął Kraków z kościołem i klasztorem świętej Jadwigi. Pożar pochłonął także ulicę Kanoniczą i Grodzką. Zajęte ogniem były: Wieliczka, Konin, Bełz, Chełm, Lubomla i Sandomierz.  Padały zwięrzęta gospodarskie, które nie miały dostępu do wody, a trawę wypaliło słońce.

Petera Eschenloer był kronikarzem z będącego wówczas pod czeskim panowaniem Śląska. Pod rokiem 1473 zanotował, że wystąpił skrajnie niski stan wody na Odrze. To z kolei uniemożliwiło pracę wodnym młynom. Natomiast Kaspar Borgeni w Rocznikach głogowskich podał, że od 4 kwietnia do 22 września nie spadł deszcz. To oznaczało, że susza trwała 6 miesięcy.

Rok 1540

Żniwa, obraz Pietera Bruegela

Susza jaka wystąpiła w Europie w 1540 roku, w tym w Polsce, była suszą tysiąclecia. Jej przebieg znamy dzięki zapiskom pogodowym polskiego astronoma pochodzącego z Olkusza, Marcina Biema. Wynika z nich, że w 1540 roku była taka posucha, że owoce nie chciały rosnąć, a zboża bardzo szybko dojrzały. Od wiosny do października nie padał deszcz. W tym czasie w Europie prawdopodobnie panowały temperatury wyższe o ok. 5-7 °C w porównaniu do średnich temperatur w XX wieku.

Zaobserwował także, że słońce często zachowywało przez cały dzień czerwonawy kolor, co było skutkiem obecności dymu w powietrzu. Pożarów było wiele, m.in. w takich miastach jak Kwidzyn, Welawa, Gąbin na Mazowszu, Radzyń Podlaski, Iława i Szczecinek.

Wiemy również, że w tym okresie w Wielkopolsce poziom rzek był wyjątkowo niski, wyschły strumyki, stawy i studnie, a ziemia obróciła się w pył. Odra miała zmienić kolor na zielony, prawdopodobnie w wyniku rozwoju glonów w wysokich temperaturach. Zwierzęta padały z braku wody, a do szczęśliwców należeli Ci, którzy pędzili bydło po kilka kilometrów do niewyschniętych zbiorników wodnych.

Czytaj także → Najgorętsze lato w nowożytnych dziejach. W 1540 Europę nawiedziła susza tysiąclecia

Rok 1590

Zima poprzedzająca suszę była bardzo ostra, czego przejawem było zamarzanie rzek. Jeszcze na początku maja gdzieniegdzie w Polsce występował mróz. Sytuacja diametralnie zmieniła się pod koniec maja. Wówczas w Polsce rozpoczęły się upały, które trwały przez wiele tygodni. Wysokie temperatury i brak opadów doprowadziły do wyschnięcia rzek. Poziom Wisły był tak niski, że miejscami można było przejść przez nią w bród.

Rok 1676

Bociany, obraz Józefa Chełmońskiego

Kolejna ekstremalna susza wystąpiła w Polsce w 1676 roku. Wówczas na Pomorzu przez całe lato padało ledwie dwa razy. Susza doprowadziła do strat w uprawach zbóż, owoców i warzyw. Na Podolu było tak gorąco, że słońce dosłownie wypalało zboże na polach. Jan Antoni Chrapowicki, pisarz ziemski smoleński, a także sekretarz królewski prowadził dziennik. Był autorem Dyjariusza..., w którym między innymi zapisywał informacje o pogodzie. Wynika z nich, że w 1676 roku opady były najmniejsze z okresu 1656-1684.

Rok 1683-1684

Wojciech Gerson, Gdańsk w XVII wieku, to z tego portu wysyłano ogromne ilości zboża na zachód Europy

Spore susze wystąpiły także w 1683 i 1684 roku. W 1684 roku trwała od czerwca do września, gdy w tym okresie praktycznie nie padał deszcz.  Wiemy, że spowodowała znacznie słabsze zbiory i doprowadziła do wyschnięcia wielu rzek i zbiorników wodnych. To z kolei spowodowało spadek pogłowia bydła, które nie miało ani dostępu do trawy ani do wody. To natomiast było przyczyną wzrostu cen artykułów spożywczych, zwłaszcza w miastach. Dlatego w obawie przed klęską głodu spowodowanego suszą, król Jan III Sobieski wydał zakaz wywozu zboża z Polski.

Rok 1921

Upalne lato w okresie II RP

Suszy w 1921 roku towarzyszyły najwyższe temperatury jakie zostały zanotowane na ziemiach polskich. W Prószkówie (opolskie) zanotowano 40,2 °C, a w Zbiersku (wielkopolskie) 40,0 °C. Nigdy później nie zanotowano w Polsce temperatury powietrza wynoszącej 40,0 °C lub więcej. Wysokie temperatury wystąpiły także w Pętkowie (wielkopolskie) 39,6 °C, Łowiczu (łódzkie) 38,9 °C oraz Poznaniu 38,7 °C.

W wielu regionach Polski nie padało przez kilka tygodni. To, przy tropikalnych temperaturach, spowodowało straty w rolnictwie. Najbardziej ucierpiały warzywa okopowe.

Susza objęła swoim zasięgiem całą Europę i znaczną część Azji. Toteż ekstremalna susza przyczyniła się do klęski głodu m.in. w Tatarstanie (1921-1922) oraz  wielkiego głodu na Ukrainie (1921-1932).

Ponadto w XX wieku susze wystąpiły w Polsce także w latach: 1904, 1913, 1930-1931, 1943, 1953-1954, 1959, 1963-1964, 1983, 1992-1994.

Czytaj także → Najgorętsze lato w historii Polski. W 1921 roku było ponad 40 stopni w cieniu

Bibliografia:

1. A. Frey, Europas vernichtende Jahrtausenddürre, spektrum.de, 2018.
2. H. Lorenc, Susze i opady maksymalne w Polsce, Seminarium PK GWP, 2011.
3. J. Markowska, L. Radczuk, Co naukowcy wiedzą o suszach?, „Głos Uczelni”, Wrocław 2016.
4. R. Przybylak, P. Oliński, M. Koprowski, J. Filipiak, A. Pospieszyńska, W. Chorążyczewski, R. Puchałka, H. P. Dąbrowski, Droughts in the area of Poland in recent centuries in the light of multi-proxy data, „Climate of the Past”, 16(6), 2020.