Aleksander III Romanow. Car, któremu Putin stawia pomniki

Aleksander III mawiał, że największym sojusznikiem Rosji jest jej armia i flota. Mimo to w okresie swojego panowania zapisał się jako pierwszy od wieków car, który nie prowadził żadnych poważnych wojen.

Zamach na Aleksandra II

Wybuch bomby rzuconej przez Ignacego Hryniewieckiego

Aleksander II jako car przeprowadził bodaj największe od czasów Piotra I dzieło reformy państwa. Najbardziej doniosłą reformą była reforma uwłaszczeniowa, która znosiła poddaństwo chłopów. Aleksander II przeprowadził także bardzo udaną reformę sądownictwa, dzięki której sądy nie tylko stały się bardziej niezawisłe i niezależne, to dodatkowo na salach rozpraw pojawili się wcześniej praktycznie nieznani adwokaci. Modernizacja państwa w liberalnym jak na Imperium Rosyjskie duchu została gwałtownie przerwana zamachem na cara. Aleksander II zginął w zamachu bombowym dokonanym przez Ignacego Hryniewieckiego, polskiego działacza organizacji Narodnaja Wola.

Czytaj także → Reforma uwłaszczeniowa cara Aleksandra II. Dała wolność zniewolonym chłopom

Car Aleksander III

Car Aleksander III i członkowie rodziny królewskiej

Jeszcze w dniu zabójstwa ojca Aleksander III został nowym carem. Jednak mimo początkowych wahań nowy car zszedł z kursu wyznaczonego przez ojca. Nie bez znaczenia w tej zmianie była okoliczność zamachu na Aleksandra II, która wywołała w całej Rosji znaczące poruszenie i zaostrzyła nastroje centralistyczne.

Niemal od razu po zmianie cara do głosu zaczęło dochodzić skrzyło reakcyjne (nawołujące do przywrócenia starego ładu), które opowiadało się za samowładztwem cara, czyli władzą z gruntu absolutną. Należeli do nich m.in. Konstantin Pobiedonoscew (był nauczycielem młodego Aleksandra III), gen. Siergiej Stroganow oraz Lew Makow. Car opowiadając się za reakcjonistami 29 kwietnia (11 maja) 1881 r. wydał manifest o niewzruszalności samowładztwa. Ogłosił w nim, że: „Głos Boży każe nam stanąć zdecydowanie u steru rządów, z ufnością w opatrzność Bożą, z wiarą w siłę i prawdę władzy absolutnej, którą powołani jesteśmy utwierdzić i dla dobra ludu chronić od wszelkich na nią zakusów (...)„ Była to jawna i oczywista deklaracja powrotu do samowładztwa pod hasłem: ”prawosławie-samowładztwo-narodowość”.

Po jego ogłoszeniu ze stanowisk ustąpili minister spraw wewnętrznych Michaił Łoris-Mielikow i kierujący polityką zagraniczną Dmitrij Milutin, a wraz z nimi odeszli także inni, nawet umiarkowani, zwolennicy reform.

Ochrana

Aresztowanie propagandysty, obraz Ilji Riepina

Jeszcze w sierpniu 1881 r. car zatwierdził dekret pod długą nazwą: Regulamin dotyczący środków mających służyć ochronie porządku państwowego i spokoju społecznego, a także objęciu pewnych obszarów imperium wzmocnioną ochroną. Całą kontrolę nad prowadzeniem walki przeciwko działalności antycarskiej powierzał Ministerstwu Spraw Wewnętrznych.

Pozwalał również na wprowadzanie stanu wyjątkowego w guberniach i miastach. Rodzaje tych stanów dzielono na „wzmocnioną ochronę” i „nadzwyczajną ochronę”, druga z nich była stanem poważniejszym. W trakcie trwania tych stanów policja miała szczególne uprawnienia ułatwiające aresztowania, odwoływanie wieców i pozwalające na zamykanie gazet, szkół i przedsiębiorstw. W trakcie „nadzwyczajnej ochrony” specjalnie mianowany dowódca mógł usuwać ze stanowisk nawet wybieralnych deputowanych ziemskich, a także mógł usuwać urzędników ze stanowisk.

Jednocześnie zaczęto tworzenie oddziałów ochrony porządku państwowego i ładu społecznego zwanych ochraną. Głównym zadaniem ochrany rozumianej jako cały system tajnej policji było tropienie przeciwników władzy. Zamach na Aleksandra II był tutaj motywem napędzającym Aleksandra III do utworzenia tego typu instytucji. Ochrana przy tym miała bardzo szerokie uprawnienia. W swoich działaniach wykorzystywała prowokacje, szpiegostwo i opłacanie tajnych informatorów. Funkcjonariusze ochrany przenikali do organizacji antycarskich, by rozbijać je od wewnątrz i aresztować całe siatki opozycjonistów. Ochrana niejednokrotnie w sposób skuteczny przeciwdziałała zamachom na cara. Jednymi ze zdekonspirowanych niedoszłych zamachowców byli Bronisław i Józef Piłsudscy.

Wzmocniona została także ochrona bezpośrednia cara. W jego gabinecie znajdowała się zapadnia, której uruchomienie pozwalało na wtrącenie zamachowca do głębokiego szybu, car nosił przy sobie rewolwer, a na noc wykręcał klamki w drzwiach od sypialni, uniemożliwiając wejście do niej od zewnątrz. Z samej sypialni prowadził tunel do stajni, gdzie czekały osiodłane konie.

Polityka wewnętrzna i gospodarcza

Budowa Kolei Transsyberyjskiej

W 1883 r. w trakcie koronacji Aleksander III mówił do kilkuset wójtów gromadzkich, by słuchali rad szlachty. Car akcentował w ten sposób, że w Rosji to szlachta będzie nadal stanem uprzywilejowanym. Dwa lata później pisał do szlachty, że jest ona dla carów Rosji opoką w kierowaniu sprawami państwowymi i w obronie przed wrogami. Politycznym ideałem Aleksandra był naród złożony z jednej narodowości, języka i religii, a wszystko to pod egidą jednej i centralnej administracji.

W kwestii oświaty w 1884 r. została zniesiona autonomia uniwersytetów, w szkołach średnich znacząco ograniczono, a nawet całkowicie uniemożliwiono, naukę osobom pochodzącym z rodzin niższego stanu. Dodatkowo znacząco przyspieszyła akcja rusyfikacyjna. Dochodziło do pogromów Żydów.

W okresie rządów Aleksandra III dynamicznie rosło wydobycie węgla i miedzi oraz produkcja stali. Przybywało kilometrów linii kolejowych. W 1890 r. zapadła decyzja o budowie Syberyjskiej Drogi Żelaznej, a rok później car wydał reskrypt o budowie połączenia kolejowego pomiędzy Uralem a wybrzeżem Pacyfiku. W maju 1891 r. carewicz Mikołaj, poprzez symboliczne położenie kamienia węgielnego, oficjalnie rozpoczął budowę Kolei Transsyberyjskiej. Powstało też kilka tysięcy dróg o twardej nawierzchni.

Aleksander III prywatnie

Aleksander III z żoną Marią

Aleksander III akcentował także kwestie patriotyzmu, przywiązywał dużą wagę do tradycji i religii. Był także ogromnym pasjonatem rosyjskiej historii, mecenasem sztuki i protektorem rozwoju literatury. Za wzór stawiał historycznych bohaterów. Za jego panowania powstały w Moskwie liczne muzea. Jako szczery wyznawca prawosławia nie szczędził pieniędzy na budowę cerkwi i klasztorów.

Osobiście mimo otaczającego go bogactwa i wszech miary władzy prowadził stosunkowo skromny tryb życia. Preferował proste rosyjskie potrawy, nie dbał o to, by jego apartamenty ociekały złotem, zwalczał także pijaństwo. Jako przeciwnik przepychu ograniczał ogromne wydatki swojej rodziny i dworu. Jednocześnie swoim przyjaciołom potrafił spłacić karciane długi.

Jego żona Maria Fiodorowna Romanowa była córką króla Danii Chrystiana IX. Dla tego mariażu przeszła z luteranizmu na prawosławie. Para miała sześcioro dzieci. Ich małżeństwo oceniane jest jako bardzo udane.

Trójprzymierze i zbliżenie francusko-rosyjskie

Aleksander III i prezydent Francji Marie François Sadi Carnot zawierają sojusz

W polityce zagranicznej car chciał podniesienia prestiżu Rosji, ale unikał bezpośrednich konfrontacji wojennych (jedynym incydentem było graniczne starcie z Afgańczykami, które nie przerodziło się w wojnę). Od wielu wieków był pierwszym władcą Rosji, który nie prowadził ani jednej dużej wojny. Mimo to jego słynnym powiedzeniem było, że „Rosja nie ma sojuszników oprócz armii i floty”. Jednakże gdy w Europie doszło do zmiany sojuszy nie zachował się biernie.

Tradycyjnie Rosja miała dobre relacje z Niemcami i Austro-Węgrami, co było związane m.in. z polityką tych mocarstw w Europie Środkowej, czego przykładem mogą być rozbiory Polski.

Stąd zawarcie w 1882 r. przez Włochy, Niemcy i Austro-Węgry trójprzymierza automatycznie wywołało zbliżenie Rosji z Francją. W ten sposób powstały dwa przeciwstawne bloki o sprzecznych interesach ekonomicznych i mające rozbieżności co do własnych stref wpływów. Rosja i Francja w szczególności obawiały się Niemiec, mających coraz większy apetyt na hegemonię w Europie.

Toteż od 1882 r. relacje rosyjsko-francuskie ulegały szybkiej poprawie. W 1888 r. w zamian za udzielenie paryskiej giełdzie kredytu, Rosjanie otrzymali dostęp do francuskiej technologii wojskowej. Dwa lata później rozpoczęły się rosyjsko-francuskie rozmowy na temat sformalizowania sojuszu wojskowego. Ostatecznie strony 17 sierpnia 1892 r. zawarły układ sojuszniczy zwany dwuporozumieniem, który w późniejszych latach był zacieśniany. W ten sposób Rosja i Francja chciały utworzyć przeciwwagę dla Niemiec. Jednocześnie doszło do zbliżenia rosyjsko-angielskiego.

Śmierć Aleksandra III

Aleksander III Romanow z rodziną, rok przed swoją śmiercią

Aleksander był mężczyzną bardzo postawnym i silnym, chętnie wizytował oddziały wojskowe lub brał udział w polowaniach (np. w Puszczy Białowieskiej). Jednak w niewidoczny sposób jego organizm pustoszyła choroba nerek. Gdy zły stan zdrowia cara stał się sprawą publiczną, do jego leczenia ściągnięto najwybitniejszych lekarzy, a o pomyślność leczenia modlił się nawet papież Leon XIII. Wysiłki lekarzy nie zatrzymały choroby. Car zmarł 20 października 1894 r. w Liwadii na Krymie. Jego następcą został Mikołaj II, ostatni car Rosji.

Ulubiony car Władimira Putina

Bez wątpienia Władimir Putin lubi powoływać się na Aleksandra III, a w szczególności cytować jego powiedzenie, że „Rosja nie ma sojuszników oprócz armii i floty”. Zna je także każde dziecko w Rosji, gdyż jest z nim zapoznawane w szkole. Putin także za carem Aleksandrem podkreśla, że każdy boi się bezmiaru Rosji.

Odsłanianie kolejnych monumentów cara jest dla Putina okazją do odwoływania się do wybranych i użytecznych w bieżącej polityce aspektów jego panowania.

W 2017 r. prezydent Rosji odsłonił ósmy pomnik tego cara, który stanął od początku objęcia przez niego władzy. Znalazł się na nim wyryty powyższy cytat. W trakcie tej uroczystości, która odbyła się w Liwadii na Krymie, Putin powoływał się na czas pokoju, stabilizacji i rozwoju gospodarczego w okresie panowania Aleksandra III. Cała przemowa prezydenta była pełna porównań między panowaniem cara a jego własnymi rządami.

Natomiast w 2021 r. w obwodzie leningradzkim Putin odsłaniał kolejny pomnik Aleksandra III. Stanął przed Pałacem w Gatczynie, który był jedną z ulubionych rezydencji cara. W przemówieniu prezydent podkreślił, że era panowania Aleksandra III jest przykładem naturalnego, harmonijnego połączenia zakrojonych na szeroką skalę reform technologicznych, przemysłowych, państwowych z lojalnością wobec tradycji i kultury narodowej. Po ceremonii doradca prezydenta Rosji Władimir Miediński powiedział, że Aleksander III zajmuje wyjątkowe miejsce w rosyjskiej historii, ponieważ rozpoczął decydujący zwrot w polityce narodowej.

Bibliografia:

1. A. Andrusiewicz, Romanowowie Imperium i familia, Kraków 2014.
2. L. Bazylow, P. Wieczorkiewicz, Historia Rosji, Wrocław 2009.
3. L. Bazylow, Dzieje Rosji. 1801-1917, Warszawa 1977.
4. R. Pipes, Rosja carów, Warszawa 2005.
5. R. Service, Na Kremlu wiecznie zima, Kraków 2021.
6. M. Wawrykowa, Historia powszechna 1850-1914, Warszawa 1998.

Więcej informacji na temat drugich rządów Władimira Putina i jego polityki historycznej, które zainspirowały nas do napisania tego artykułu znajduje się w książce Roberta Service Na Kremlu wiecznie zima, która ukazała się nakładem wydawnictwa Znak.

R. Service, Na Kremlu wiecznie zima