Król Karol I i 11 lat tyranii. Jedyny władca Anglii, którego głowę ścieli poddani

Karol I był jedynym królem Anglii, który został obalony, osądzony i skazany na śmierć przez poddanych. Był jednym z najgorszych monarchów w historii Anglii. Skonfliktował się z parlamentem, który uznał go za tyrana. Uważał, że jego władza jest boska i nie może być niczym skrępowana. To stało się powodem wybuchu wojny domowej w Anglii. Ta zakończyła się zwycięstwem parlamentu, którego epilogiem było publiczne ścięcie królewskiej głowy Karola I.

Elżbieta I. Królowa bez następcy

Nie będzie przesadą jeśli uznamy Elżbietę I za najwybitniejszego władcę w historii Anglii. Nie tylko dała podwaliny pod rozwój przyszłego imperium, co skutecznie rozprawiła się z wielką hiszpańską armadą. Jednakże prywatnie mimo wielu zalotników Elżbieta I nigdy nie wyszła za mąż. Toteż tron po niej objęli władcy z dynastii Stuartów, którzy rządzili w Szkocji. Matka nowego króla, Maria Stuart, była córką króla Szkocji, Jakuba I. Ten z kolei był synem Małgorzaty Tudor, najstarszej córki króla Anglii, Henryka VII. Wstąpienie Stuarta na tron oznaczało, że Anglia i Szkocja znalazły się w unii personalnej.

Jakub I Stuart

Król Jakub I

Cechą charakterystyczną wszystkich władców z dynastii Stuartów był ich poważny konflikt z angielskim parlamentem. Rozpoczął się już na początku panowania Jakuba I, który uważał, że parlament nie powinien mieć prawa do uchwalania ustaw. Głosił przy tym, że władza królewska pochodzi od Boga, toteż tutaj na Ziemi powinien mieć władzę nieograniczoną. Na to ani myślał zgodzić się parlament, który przede wszystkim krytykował nakładanie podatków bez jego zgody. Król jednak ignorował te petycje, ale gdy zwołał w 1614 r. kolejny parlament, który naciskał w tej kwestii, natychmiast go rozwiązał. Jednocześnie nakazał aresztować swoich największych przeciwników politycznych. Następny parlament zwołał w 1621 r., a na nim krytyka monarchy jeszcze bardziej się wzmogła. Dodatkowo w trakcie obrad jeden z doradców króla, Francis Bacon, został oskarżony i skazany za przestępstwo. Król go co prawda ułaskawił, ale parlament kolejny raz pokazał swoją siłę. Do furii parlament doprowadzały także plany małżeństw następcy tronu z hiszpańską lub francuską księżniczką. Te państwa były postrzegane przez możnych wrogo, a dodatkowo ich katolicyzm byłby w przypadku takiego małżeństwa zagrożeniem dla anglikanizmu. Nota bene kwestia sporów religijnych także była cechą charakteryzującą rządy Stuartów.

Jakub I nie lepiej radził sobie także na arenie międzynarodowej. Co prawda w 1604 r. zakończył wojnę z Hiszpanią, z którą przez znaczną część panowania z powodzeniem wojowała Elżbieta I, ale warunki tego pokoju nie były dla Anglii zbyt korzystne. Jakub I po pokoju z Hiszpanią zaniedbał także flotę, co skutkowało m.in. utratą politycznego prestiżu i znaczenia Anglii. W efekcie podczas wojny trzydziestoletniej Anglia była tylko statystą, a nie głównym rozgrywającym.

Karol I Stuart królem Anglii i Szkocji

Karol I Stuart ok. 1623 r.

Po śmierci Jakuba, tron w Anglii i w Szkocji w 1625 r. objął jego jedyny żyjący syn Karol I Stuart. W Europie trwała wówczas wielka wojna trzydziestoletnia, ale nowy król, podobnie jak poprzednik, nie potrafił jej wykorzystać z korzyścią dla Anglii.

Nie sprzyjała temu ciągła zmiana sojuszy. Gdy Anglia znalazła się w obozie z Francją, której katolicki kardynał walczył z hugenotami (nazwa francuskich ewangelików reformowanych) wywołało to duże wzburzenie parlamentu, tradycyjnie wrogo nastawionego do katolików.

Sporty z parlamentem

Karol I Stuart

Karol, pierwszy angielski król tego imienia, chciał rządzić w sposób absolutny, pomijając parlament. W 1626 r. wydał nawet proklamację, w której ogłaszał, że jest władcą absolutnym, który odpowiada wyłącznie przed Bogiem. Monarcha szukał porozumienia z parlamentem wyłącznie doraźnie. Zwłaszcza, gdy potrzebował pieniędzy na wyprawy wojenne.

Przykładowo w 1628 r., gdy król poszukiwał pieniędzy członkowie parlamentu odpowiedzieli, że są gotowi to uczynić, ale pod warunkiem, że król uzna ich uprawnienia i będzie szanował wolności obywatelskie. Tak uchwalony dokument nosił nazwę Petycji o prawo (Petition of rights), której jeden z punktów głosił:

„Wskutek tego lordowie duchowni i świeccy, oraz gminy najpoddaniej proszą Waszą Najjaśniejszą Mość, ażeby na przyszłość nikogo nie zmuszano do płacenia lub dawania czegokolwiek pod tytułem darowizny, pożyczki, ofiary, podatku lub innej opłaty, bez zgody powszechnej, wyrażonej w uchwale parlamentu (...)”

Toteż król zatwierdzając Petycję o prawo zobowiązywał się do nienakładania podatków bez zgody parlamentu. Tymczasem Karol I już rok później rozwiązał parlament, zapowiedział nieprzestrzeganie petycji i rozpoczął okres 11 lat tyrani, w którym król nie zwoływał parlamentu. W tym czasie prowadził absolutystyczną politykę oraz wprowadził wiele opłat, by w ten sposób ominąć brak zgody parlamentu na wyższe podatki. Takie działania wywoływały coraz większe niezadowolenie u szerokich mas społecznych.

Opozycja w Szkocji

Najpierw opozycja wobec Karola I zaczęła organizować się w jego rodzinnej Szkocji. Tamtejsi poddani króla byli niezadowoleni z nadmiernych obciążeń fiskalnych oraz narzucania im siłą anglikanizmu. Bezpośrednią przyczyną buntu była próba podporządkowania Kościołowi Anglikańskiemu, szkockiego Kościoła Prezbiteriańskiego. Dlatego w 1638 r. niezadowoleni z rządów Szkoci postanowili otwarcie sprzeciwić się polityce Stuarta.

Wodzem Szkotów, którzy powszechnie ruszyli do walki, został generał Alexander Leslie. Król wysłał do Szkocji oddziały wojska, ale mając świadomość o ich niespecjalnej wartości, dążył do zawarcia porozumienia. W czerwcu 1639 r. zawarto rozejm.

Krótki i Długi Parlament

Angielski parlament w okresie panowania Karola I

Karol I postanowił ten okres wykorzystać do zwołania parlamentu. Liczył, że mimo różnic, jego członkowie poprą walkę ze szkockimi buntownikami. Parlament po 11 latach zebrał się w kwietniu 1640 r. Większość nowego parlamentu nie chciała żadnego porozumienia z królem. Widząc negatywne nastawienie parlamentu, Karol I rozwiązał go już w maju. Przez to, że trwał tylko miesiąc, przeszedł do historii jako „Krótki Parlament”.

Tymczasem Szkoci złamali postanowienia rozejmu i zaatakowali północną Anglię. Jednak po tym ponownie zawarty został rozejm, a król zwołał parlament, by pozyskać fundusze na wojnę. Ten został nazwany „Długim Parlamentem”. Jego członkowie ponownie stanęli w opozycji do króla. Wodzem purytańskiej opozycji został John Pym. Innymi liderami antykrólewskiej większości parlamentarnej byli John Hempden, Oliver St. John, William Lenthall oraz Oliver Cromwell. Postawa parlamentu przejawiała się w uchwalaniu ustaw ograniczających władzę  królewską oraz została wymierzona w kierującego aparatem represji Thomasa Wentwortha, hrabiego Strafford. Opozycji udało się go postawić przed sądem i skazać na karę śmierci.

Rycina Wenceslasa Hollara przedstawiająca z daleka egzekucję hrabiego Strafforda

Po rozprawieniu się ze znienawidzonym Straffordem, parlament rozpoczął kolejny rozdział otwartego konfliktu z Karolem I. Spór zaogniła uchwalona 22 listopada 1641 r. Wielka Remonstracja (Grand Remonstrance). Był to dokument zawierający listę nadużyć władzy z okresu rządów Karola I. Zawierał także postulaty szeregu reform ustrojowych takich jak konieczność uzyskania zgody na mianowanie królewskich ministrów. Nie został zaakceptowany przez Karola I.

Angielska wojna domowa

Karol I na portrecie Antoona van Dycka z lat 1635-1636

W tym czasie w Irlandii wybuchło powstanie, które było problemem nie tylko dla Karola I, ale także angielskiego parlamentu. Król zamiast skupić się na wojnie z Irlandią, to na cel obrał opozycję. Postanowił pojmać jej liderów. Ci jednak zostali ostrzeżeni i uniknęli więzienia. Coraz więcej mas społecznych przechodziło na stronę parlamentu. Gdy poparli go londyńscy kupcy, król postanowił opuścić Londyn.

Parlamentarny spór latem 1622 r. przerodził się w wojnę domową. Król popierany był głównie przez arystokrację i starą szlachtę feudalną. Natomiast opozycję stanowiła tzw. nowa szlachta (tzw. gentry) oraz cała kapitalistyczna część społeczeństwa. Do jednej z pierwszych bitew doszło 23 października 1642 r. pod Edgehill. Starcie wygrały siły królewskie, zadając poważne straty wojskom parlamentu. Po tej bitwie Cromwell postanowił zreformować wojska, które wkrótce zaczęły skutecznie stawiać opór królewskiej armii.

Na przełomie 1644/1645 r. także w kręgu parlamentu zaczęło dochodzić do konfliktów. Część jego członków chciało ugody z królem, uważając Karola I wciąż za prawowitego władcę. Jednak drugi obóz, w którym był Cromwell, opowiadał się za dalszym prowadzeniem wojny i tak też się stało.

Cromwell podczas bitwy pod Naseby

By jednak skutecznie prowadzić wojnę parlament postanowił gruntownie zreformować armię. Dotychczasowe milicje hrabstw zastąpiła co do zasady armia zawodowa nazwana Armią Nowego Wzoru. Pozwoliło to parlamentowi na odnoszenie zwycięstw. W 1645 r. wojska parlamentu zwyciężyły w bitwie pod Naseby. Rok później wojna zakończyła się. Król uciekł do Szkocji. Jednak jego rodacy w zamian za wypłatę zaległego żołdu, postanowili go wydać Anglikom.

Okres następnych dwóch lat upłynął na przeciąganiu liny między pokonanym królem a parlamentem. Spór toczył się także w samym parlamencie. W społeczeństwie zaczęły budzić się tendencje rojalistyczne, które chciały spokoju w kraju. Te nastroje wyczuł Karol I i w lutym 1648 r. rozpoczął rewoltę, która zakończyła się zwycięstwem parlamentu.

Proces króla Karol I Stuarta

Rysunek przedstawiający proces Karola I

Po ostatecznym pokonaniu zwolenników króla oraz przejęciu parlamentu, nic już nie stało na przeszkodzie, by Cromwell postawił króla przed Wysokim Trybunałem Sprawiedliwości. Był to organ ustanowiony specjalnie do sądzenia Karola I. Upoważniał wybranych komisarzy do osądzenia władcy. Przewodniczącym Trybunału został John Bradshaw, a oskarżycielem John Cook.

Proces rozpoczął się 20 stycznia 1649 r. w Pałacu Westminsterskim. Po ogłoszeniu otwarcia postępowania, Cook wstał, by ogłosić akt oskarżenia. Stojąc zaraz po prawej stronie króla, zaczął mówić, ale wypowiedział tylko kilka słów, gdy Karol próbował go powstrzymać, klepiąc go mocno w ramię laską. Cook zignorował to i kontynuował, więc król szturchnął go po raz drugi i wstał, aby przemówić. Mimo to Cook kontynuował. W tym momencie Karol I, rozwścieczony tym, że został w ten sposób zignorowany, uderzył Cooka w ramię z taką siłą, że ozdobny srebrny czubek laski oderwał się i z brzękiem spadł na podłogę między nimi. Ponieważ nikt nie chciał go dla niego podnieść, król sam musiał się schylić, by go odzyskać.

Karol został oskarżony o zdradę Anglii, wykorzystując swoją moc do realizacji swoich osobistych interesów, a nie dobra Anglii. Oskarżyciel wskazał go jako winnego wszystkich zdrad, morderstw, grabieży, podpaleń, łupów, spustoszeń, szkód i krzywd wyrządzonych narodowi, popełnionych we wspomnianych wojnach lub spowodowanych przez nie.

Wesminster w XVI w.

Gdy Karol wreszcie zabrał głos powiedział, że żaden sąd nie ma jurysdykcji nad monarchą, zatem cały ten proces jest nielegalny. Dodatkowo uznał, że parlament nie może nikogo sądzić. Sąd zakwestionował immunitet władcy i stwierdził, że król Anglii nie jest osobą, ale powierzonym urzędem. Ten kto go sprawuje ma władzę ograniczoną prawami kraju. Król mimo wezwań nie stawił się na kolejnych rozprawach.

Po zakończeniu procesu na publicznej sesji Trybunału z 27 stycznia 1649 r. król został ogłoszony winnym i skazany na śmierć. Sąd w uzasadnieniu podał, że Karol I Stuart jest winny zbrodni, o które został oskarżony. Uznał go za tyrana i wroga publicznego narodu. Sąd postanowił, że kara zostanie wykonana poprzez odcięcie głowy od ciała.

Egzekucja króla Karola I Stuarta

Rysunek przedstawiający ścięcie króla Karola I Stuarta

Król Karol został ścięty przed Pałacem Whitehall w dniu 30 stycznia 1649 r. Władca spędził ostatnie dni życia w Pałacu św. Jakuba w towarzystwie swoich najwierniejszych stronników i rodziny. W dniu egzekucji został zabrany na wielki czarny podest zbudowany przed Pałacem Whitehall. Władca specjalnie ubrał się ciepło, by, jak sam powiedział, jego drżenie nie zostało ocenione jako strach.

Na miejscu zebrał się wielki tłum. Król wszedł na szafot i wygłosił swoje ostatnie przemówienie, oświadczając, że jest niewinny zbrodni, o które oskarżył go parlament. Nazwał siebie „męczennikiem ludu”. Następnie położył głowę na boku i został ścięty jednym ciosem przez anonimowego kata. Ten jeszcze uniósł ściętą głowę Karola i pokazał ją publiczności. Tak kończył panowanie król Anglii i Szkocji, Karol I Stuart.

Przez kolejne lata realną władzę w Anglii miał Cromwell, ale po jego śmierci parlament zdecydował się na powrót monarchii. Królem w 1660 r. został syn ściętego monarchy, Karol II Stuart.

Bibliografia:

1. A. Kersten, Historia powszechna. Wiek XVII, Warszawa 1984.
2. M. J. Ptak, M. Kinstler, Powszechna historia państwa i prawa. Wybór tekstów źródłowych, Wrocław 1999.
3. G. Robertson, Tyrannicide Brief. The Man Who Sent Charles I to the Scaffold, London, 2005.
4. G. M. Trevelyan, Historia Anglii, Warszawa 1967.
5. Z. Wójcik, Historia powszechna. Wiek XVI-XVII, Warszawa 1991.
6. H. Zins, Historia Anglii, Wrocław 2001.

Więcej o historii Anglii przeczytasz klikając na poniższą grafikę: