Granice i terytorium Polski na przestrzeni wieków. Kiedy Polska była najmniejsza, a kiedy największa? |
Granice i terytorium Polski ewoluowały na przestrzeni wieków. Polska pierwszych Piastów zajmowała obszar ok. 250 tys. km2. W XVII w. osiągnęła apogeum rozwoju terytorium, zajmując powierzchnię prawie miliona km2. Obecnie obszar lądowy Polski to ok. 312 tys. km2.
Terytorium Polski pierwszych Piastów
Polska za Bolesława Chrobrego w 1025 r.
W okresie Polski pierwszych Piastów co do zasady zrąb ziem polskich stanowił obszar ok. 250 tys km2. Państwo Mieszka I obejmowało Wielkopolskę, Małopolskę, Śląsk, Mazowsze, Pomorze oraz ziemię sieradzko-łęczycką. Okresowo do Polski należały Morawy na południu, Milsko i Łużyce na zachodzie, czy Grody Czerwieńskie na wschodzie. W tym okresie charakter stołeczny miało Gniezno, które z biegiem czasu traciło powoli na znaczeniu na rzecz Krakowa.
Czytaj także → Początki państwa polskiego. Jak powstała Polska? Jakie jest pochodzenie nazwy Polska?
Obszar Polski rozbicia dzielnicowego
Polska przez Bolesława Krzywoustego między synów podzielona w 1138 r.
Podział państwa po śmierci Bolesława Krzywoustego doprowadził do rozbicia dzielnicowego Polski. Z czasem osłabła władza księcia zwierzchniego, czyniąc faktycznie z dawnych dzielnic Polski niezależne księstwa. To też okres, gdzie niektóre polskie ziemie uznawały zwierzchność innych władców. Przykładem może być Pomorze, które popadło w zależność lenną do Cesarstwa. Z kolei Zakon Krzyżacki na podstawie sfałszowanych dokumentów zagarnął ziemię chełmińską. Później krzyżacy zajęli także Pomorze Gdańskie. W efekcie na początku XIV w. obszar polskich księstw wynosił ok. 200 tys. km2.
Polska zjednoczona i wielkość jej terytorium
Polska za Władysława Łokietka w 1333 r.
Władysław Łokietek to władca, który dokonał zjednoczenia Polski po okresie rozbicia dzielnicowego. Symboliczną datą dla tego procesu była koronacja Łokietka na Wawelu na króla Polski w 1320 r. Kraków stał się wówczas miastem stołecznym.
Jednak imperium odrodzonego Królestwa Polskiego było ledwie cieniem Polski Bolesława Chrobrego. Składało się z Małopolski, Wielkopolski, ziemi sieradzko-łęczyckiej oraz części Kujaw. To obszar ok. 106 tys. km2.
Polska za Kazimierza Wielkiego w 1370 r.
Syn Łokietka, Kazimierz Wielki znacząco poszerzył ojcowiznę. Na południu przyłączył ziemię wschowską, na północnym-zachodzie Wałcz, Drahim i Czaplinek. Nie były to jednak znaczące nabytki pod względem obszaru. Inaczej było na wschodzie, gdzie Kazimierz Wielki przyłączył do Polski Ruś Halicką. Niektóre z tych nabytków były lennami króla. Niemniej wraz z nimi powierzchnia Polski wynosiła już 240 tys. km2 (170 tys. km2 bez lenn), czyli wróciła do obszaru z czasów pierwszych Piastów, z tą różnicą, że centrum państwa przesunęło się na wschód.
Terytorium Polski Jagiellonów
Polska w ostatnim dziesięcioleciu XV w.
Po zwycięskiej wojnie trzynastoletniej Kazimierz Jagiellończyk przyłączył do Polski Prusy Królewskie wraz z Warmią, zwiększając obszar królestwa do ok. 260 tys km2. Polska odzyskiwała także dostęp do Morza Bałtyckiego, który utraciła na początku XIV w. na rzecz Zakonu Krzyżackiego.
Obszar Rzeczpospolitej Obojga Narodów
Polska za Stefana Batorego w 1586 r.
Unia lubelska jeszcze mocniej zacieśniała związek Polski i Litwy, powołując do życia państwo znane jako Rzeczpospolita Obojga Narodów. Polska i Litwa miały wspólnego monarchę, herb, sejm, monetę, politykę zagraniczną i obronną. Odrębność zachował skarb, urzędy, wojsko i sądownictwo. Jednym z elementów unii lubelskiej było włączenie województwa podlaskiego, wołyńskiego, kijowskiej i bracławskiego do Korony Królestwa Polskiego. To w oczywisty sposób zwiększało obszar Polski. Łącznie w 1582 r. Rzeczpospolita Obojga Narodów liczyła ok. 815 tys. km2.
Obszar Rzeczpospolitej za panowania Zygmunta III Wazy, po rozejmie w Dywilinie w Atlasie historycznym Polski (Józef Bazewicz, 1923 r.)
Po wojnie polsko-rosyjskiej i zawarciu rozejmu w Dywilinie w 1619 r. Rzeczpospolita Obojga Narodów znalazła się w apogeum swojego rozwoju terytorialnego. Co prawda nie zdołała utrzymać zdobytej Moskwy, ale jej efektem było uzyskanie kosztem Rosji województw smoleńskiego, czernichowskiego i nowogrodzkiego. Polska wówczas liczyła prawie milion km2, a dokładnie 990 tys km2. Granice Rzeczpospolitej rozciągały się od Poznania na zachodzie po Smoleńsk i Połtawę na wschodzie oraz od Gdańska i Inflant na północy po Kamieniec i Chocim na południu. Zatem swoimi granicami obejmowała obszar od Morza Bałtyckiego po prawie brzegi Morza Czarnego i Morza Azowskiego.
Polska w XVIII w., podział administracyjny
Rzeczpospolita Obojga Narodów dzieliła się na cztery prowincje: Wielkopolskę, Małopolskę, Litwę i Inflanty. U szczytu tej potęgi prowincje Rzeczpospolitej Obojga Narodów dzieliły się na wiele województw. W skład Wielkopolski wchodziły województwa: poznańskie, kaliskie, gnieźnieńskie, sieradzkie, łęczyckie, brzeskokujawskie, inowrocławskie, rawskie, płockie, mazowieckie, chełmińskie, malborskie, pomorskie oraz Księstwo Warmińskie. Prowincję Małopolską stanowiły województwa: krakowskie, sandomierskie, lubelskie, podlaskie, ruskie, bełskie, wołyńskie, podolskie, kijowskie, bracławskie, czernichowskie. Prowincja Litewska to województwa: wileńskie, trockie, nowogródzkie, brzeskolitewskie, mińskie, mścisławskie, witebskie, połockie, smoleńskie oraz Księstwo Żmudzkie. Inflanty dzieliły się na województwa: wendeńskie, dorpackie i parnawskie. Później Inflanty składały się z jednego województwa inflanckiego.
Polska po rozejmie andruszowskim i traktacie Buczackim w 1673 r.
W kolejnych latach Rzeczpospolita Obojga Narodów już tylko traciła terytoria. W 1667 r. po kolejnej wojnie polsko-rosyjskiej zawarto rozejm andruszowski. Rzeczpospolita Obojga Narodów utraciła wówczas województwo smoleńskie, czernichowskie i połowę kijowskiego. Potwierdzono go w 1686 r. traktatem Grzymułtowskiego, który wyznaczył granice Rzeczypospolitej z Rosją do I rozbioru w 1772 r.
Natomiast granica z Turcją została ustanowiona w 1699 r. traktatem w Karłowicach. Turcja zrzekła się w nim Ukrainy Prawobrzeżnej i Podola z Kamieńcem na rzecz Rzeczpospolitej. Wówczas obszar Rzeczpospolitej wynosił ok. 741 tys. km2.
Okrajanie terytorium Polski w trakcie rozbiorów
Rozbiory Polski w 1772 r., 1793 r., 1795 r.
W trakcie rozbiorów Polski Austria, Prusy i Rosja po kawałku okrajały terytorium Rzeczpospolitej, by ostatecznie zlikwidować Państwo Polskie.
W 1772 r. na skutek I rozbioru Polski Rzeczpospolita utraciła ok. 211 tys. km2. Austria zagarnęła całą południową Polskę. Prusy anektowały Warmię i Prusy Królewskie. Rosja zajęła Inflanty oraz województwa: mścisławskie, witebskie, połockie oraz część mińskiego i inflanckiego.
W II rozbiorze brały udział Prusy i Rosja, które w 1793 r. zagarnęły ok. 308 tys. km2. Prusy uzyskały wówczas województwo poznańskie, gnieźnieńskie, kaliskie, sieradzkie, płockie, brzeskokujawskie, inowrocławskie, ziemię wieluńską, ziemię dobrzyńską oraz częściowo krakowskie, rawskie i mazowieckie. Rosja anektowała województwa mińskie, kijowskie, bracławskie, podolskie oraz częściowo wileńskie, nowogródzkie, brzeskolitewskie oraz wołyńskie.
Pozostałą część Rzeczpospolitej wynoszącą ok. 222 tys. km2 zajęły wspólnie Austria, Prusy i Rosja. Austria przejęła lubelszczyznę oraz pozostałą część Małopolski, a także część Podlasia i Mazowsza. Prusy zajęły pozostałą część Mazowsza, Podlasia i Litwy. Rosja anektowała pozostałą część wschodniej Rzeczpospolitej na wschód od Niemna i Bugu.
Terytorium odrodzonej Polski
Atlas dróg samochodowych w Polsce, 1939 r.
Polska odzyskując niepodległość musiała ustalić swoje granice w walce. Granica z Niemcami była efektem powstań śląskich i plebiscytów. Podobnie granica z Rosją to efekt wojny polsko-bolszewickiej. Wpływ na terytorium Polski miało także zajęcie części Litwy oraz Zaolzia. W 1939 r. Polska zajmowała obszar 389 720 km2.
Polska graniczyła wówczas z Niemcami, Czechosłowacją, Węgrami, Rumunią, ZSRR, Litwą oraz Łotwą. Całkowita długość granic Polski wynosiła wtedy 5529 km.
Obszar Polski po 1945 r.
Topograficzna mapa współczesnej Polski / fot. wikipedia, CC-BY-SA 3.0
W 1939 r. po zbrojnej napaści Niemiec oraz agresji ZSRR polskie ziemie znalazły się pod ich okupacją. Pod koniec II wojny światowej światowe mocarstwa, czyli Stany Zjednoczone, Wielka Brytania i ZSRR dokonały ustaleń, co do powojennego ładu na świecie. Jednym z elementów była kwestia powojennych granic Europy, w tym granic Polski.
Polska w porównaniu do II RP traciła znaczące terytoria na wschodzie. Zyskiwała natomiast obszary kosztem przedwojennych Niemiec. Zachodnia granica w przybliżeniu wróciła do okresu piastowskiej Polski i została ustalona na Odrze. Na południu powracały do tradycyjnej granicy wyznaczonej grzbietami Sudetów i Karpat. Z kolei na wschodzie Polska traciła znaczące terytoria za Bugiem. Na północy zyskiwała część niemieckiej prowincji Prusy Wschodnie. Łącznie obszar lądowy Polski wynosi obecnie 312 696 km2, a długość granic z Niemcami, Czechami, Słowacją, Ukrainą, Białorusią, Litwą i Rosją oraz granicy morskiej to 3572,69 km.
Jednocześnie obecnie Polska zajmuje obszar 3,17 razy mniejszy niż Rzeczpospolita Obojga Narodów w chwili swojego apogeum rozwoju terytorialnego. Natomiast jest równocześnie 2,94 razy większa niż Królestwa Polskie zaraz po rozbiciu dzielnicowym.
Bibliografia:
- U. Augustyniak, Historia Polski 1572-1795, Warszawa 2008.
- J. Bardach, B. Leśnodorski, M. Pietrzak, Historia ustroju i prawa polskiego, Warszawa 2009.
- T. Jurek, E. Kizik, Historia Polski do 1572, Warszawa 2019.
- R. Kaczmarek, Historia Polski 1914-1989, Warszawa 2014.
- M. Markiewicz, Historia Polski 1492-1795, Kraków 2009.
- J. Natanson-Leski, Rozwój terytorialny Polski od czasów najdawniejszych do okresu przebudowy państwa w latach 1569-1572, Warszawa 1964.
- W. Roszkowski, Historia Polski 1914-2015, Warszawa 2017.
- S. Szczur, Historia Polski średniowiecze, Kraków 2002.
- Encyklopedia historii gospodarczej Polski do 1945 roku, pod red. A. Mączak, Warszawa 1981.
Te artykuły również mogą Cię zainteresować:
Znajdujące się w portalu artykuły nie zawsze prezentują opinie zgodne ze stanowiskiem całej redakcji. Zachęcamy do dyskusji nad treścią przeczytanych artykułów, by to zrobić wystarczy podać swój nick i wysłać komentarz. O naszych artykułach możesz także porozmawiać na naszym forum. Możesz także napisać własny artykuł i wysłać go na adres naszej redakcji.
Przeszedłem wszystkie szczeble nauki historii w szkole ale, w miarę upływu czasu, pamięć się zaciera.
Powyższy artykuł uporządkował moją dawną wiedzę i dostarczył zapomniane, a bardzo istotne wątki naszej historii. Te 20 minut czytania pozwoliło mi odnowić moją wieloletnią naukę historii Polski.
Wielkie dzięki!
Bardzo fajny i treściwy skrót historii Polski. Kiedyś Polska była wieeelkaaa 😉
Polska, to była Korona i była ona zawstydzająco mała. Reszta to była prawosławna Ruś, miejscami co najwyżej powierzchownie spolonizowana.
Gratuluję doboru mapek, szczególnie tej pierwszej, z prawidłowo zaznaczonym obszarem tzw. Grodów Przemysko-Czerwieńskich, które obejmowały zachodniosłowiański Halicz.
Mapy bardzo dużo pojaśniają a zwłaszcza jak są prawidłowo dobrane. Do tego krótki tekst i można wiele się dowiedzieć. Im człowiek starszy tym bardziej interesuje się historią. Mimo wielu tragedii jakie spotykały ludność cywilną a zwłaszcza te ostatnie na Kresach to uważam, że obecne granice Polski są idealnie ustalone i oby to się nie zmieniło przez wiele lat.