Granice i terytorium Polski na przestrzeni wieków. Kiedy Polska była najmniejsza, a kiedy największa?

Granice i terytorium Polski ewoluowały na przestrzeni wieków. Polska pierwszych Piastów zajmowała obszar ok. 250 tys. km². W XVII w. osiągnęła apogeum rozwoju terytorium, zajmując powierzchnię prawie miliona km². Obecnie obszar lądowy Polski to ok. 312 tys. km².

Terytorium Polski pierwszych Piastów

Polska za Bolesława Chrobrego w 1025 r.

W okresie Polski pierwszych Piastów co do zasady zrąb ziem polskich stanowił obszar ok. 250 tys km². Państwo Mieszka I obejmowało Wielkopolskę, Małopolskę, Śląsk, Mazowsze, Pomorze oraz ziemię sieradzko-łęczycką. Okresowo do Polski należały Morawy na południu, Milsko i Łużyce na zachodzie, czy Grody Czerwieńskie na wschodzie. W tym okresie charakter stołeczny miało Gniezno, które z biegiem czasu traciło powoli na znaczeniu na rzecz Krakowa.

Czytaj także → Początki państwa polskiego. Jak powstała Polska? Jakie jest pochodzenie nazwy Polska?

Obszar Polski rozbicia dzielnicowego

Polska przez Bolesława Krzywoustego między synów podzielona w 1138 r.

Podział państwa po śmierci Bolesława Krzywoustego doprowadził do rozbicia dzielnicowego Polski. Z czasem osłabła władza księcia zwierzchniego, czyniąc faktycznie z dawnych dzielnic Polski niezależne księstwa. To też okres, gdzie niektóre polskie ziemie uznawały zwierzchność innych władców. Przykładem może być Pomorze, które popadło w zależność lenną do Cesarstwa. Z kolei Zakon Krzyżacki na podstawie sfałszowanych dokumentów zagarnął ziemię chełmińską. Później krzyżacy zajęli także Pomorze Gdańskie. W efekcie na początku XIV w. obszar polskich księstw wynosił ok. 200 tys. km².

Polska zjednoczona i wielkość jej terytorium

Polska za Władysława Łokietka w 1333 r.

Władysław Łokietek to władca, który dokonał zjednoczenia Polski po okresie rozbicia dzielnicowego. Symboliczną datą dla tego procesu była koronacja Łokietka na Wawelu na króla Polski w 1320 r. Kraków stał się wówczas miastem stołecznym.

Jednak imperium odrodzonego Królestwa Polskiego było ledwie cieniem Polski Bolesława Chrobrego. Składało się z Małopolski, Wielkopolski, ziemi sieradzko-łęczyckiej oraz części Kujaw. To obszar ok. 106 tys. km².

Polska za Kazimierza Wielkiego w 1370 r.

Syn Łokietka, Kazimierz Wielki znacząco poszerzył ojcowiznę. Na południu przyłączył ziemię wschowską, na północnym-zachodzie Wałcz, Drahim i Czaplinek. Nie były to jednak znaczące nabytki pod względem obszaru. Inaczej było na wschodzie, gdzie Kazimierz Wielki przyłączył do Polski Ruś Halicką. Niektóre z tych nabytków były lennami króla. Niemniej wraz z nimi powierzchnia Polski wynosiła już 240 tys. km² (170 tys. km² bez lenn), czyli wróciła do obszaru z czasów pierwszych Piastów, z tą różnicą, że centrum państwa przesunęło się na wschód.

Terytorium Polski Jagiellonów

Polska w ostatnim dziesięcioleciu XV w.

Po zwycięskiej wojnie trzynastoletniej Kazimierz Jagiellończyk przyłączył do Polski Prusy Królewskie wraz z Warmią, zwiększając obszar królestwa do ok. 260 tys km². Polska odzyskiwała także dostęp do Morza Bałtyckiego, który utraciła na początku XIV w. na rzecz Zakonu Krzyżackiego.

Obszar Rzeczpospolitej Obojga Narodów

Polska za Stefana Batorego w 1586 r.

Unia lubelska jeszcze mocniej zacieśniała związek Polski i Litwy, powołując do życia państwo znane jako Rzeczpospolita Obojga Narodów. Polska i Litwa miały wspólnego monarchę, herb, sejm, monetę, politykę zagraniczną i obronną. Odrębność zachował skarb, urzędy, wojsko i sądownictwo. Jednym z elementów unii lubelskiej było włączenie województwa podlaskiego, wołyńskiego, kijowskiej i bracławskiego do Korony Królestwa Polskiego. To w oczywisty sposób zwiększało obszar Polski. Łącznie w 1582 r. Rzeczpospolita Obojga Narodów liczyła ok. 815 tys. km²_.

Obszar Rzeczpospolitej za panowania Zygmunta III Wazy, po rozejmie w Dywilinie w Atlasie historycznym Polski (Józef Bazewicz, 1923 r.)

Po wojnie polsko-rosyjskiej i zawarciu rozejmu w Dywilinie w 1619 r. Rzeczpospolita Obojga Narodów znalazła się w apogeum swojego rozwoju terytorialnego. Co prawda nie zdołała utrzymać zdobytej Moskwy, ale jej efektem było uzyskanie kosztem Rosji województw smoleńskiego, czernichowskiego i nowogrodzkiego. Polska wówczas liczyła prawie milion km², a dokładnie 990 tys km². Granice Rzeczpospolitej rozciągały się od Poznania na zachodzie po Smoleńsk i Połtawę na wschodzie oraz od Gdańska i Inflant na północy po Kamieniec i Chocim na południu. Zatem swoimi granicami obejmowała obszar od Morza Bałtyckiego po prawie brzegi Morza Czarnego i Morza Azowskiego.

Polska w XVIII w., podział administracyjny

Rzeczpospolita Obojga Narodów dzieliła się na cztery prowincje: Wielkopolskę, Małopolskę, Litwę i Inflanty. U szczytu tej potęgi prowincje Rzeczpospolitej Obojga Narodów dzieliły się na wiele województw. W skład Wielkopolski wchodziły województwa: poznańskie, kaliskie, gnieźnieńskie, sieradzkie, łęczyckie, brzeskokujawskie, inowrocławskie, rawskie, płockie, mazowieckie, chełmińskie, malborskie, pomorskie oraz Księstwo Warmińskie. Prowincję Małopolską stanowiły województwa: krakowskie, sandomierskie, lubelskie, podlaskie, ruskie, bełskie, wołyńskie, podolskie, kijowskie, bracławskie, czernichowskie. Prowincja Litewska to województwa: wileńskie, trockie, nowogródzkie, brzeskolitewskie, mińskie, mścisławskie, witebskie, połockie, smoleńskie oraz Księstwo Żmudzkie. Inflanty dzieliły się na województwa: wendeńskie, dorpackie i parnawskie. Później Inflanty składały się z jednego województwa inflanckiego.

Polska po rozejmie andruszowskim i traktacie Buczackim w 1673 r.

W kolejnych latach Rzeczpospolita Obojga Narodów już tylko traciła terytoria. W 1667 r. po kolejnej wojnie polsko-rosyjskiej zawarto rozejm andruszowski. Rzeczpospolita Obojga Narodów utraciła wówczas województwo smoleńskie, czernichowskie i połowę kijowskiego. Potwierdzono go w 1686 r. traktatem Grzymułtowskiego, który wyznaczył granice Rzeczypospolitej z Rosją do I rozbioru w 1772 r.

Natomiast granica z Turcją została ustanowiona w 1699 r. traktatem w Karłowicach. Turcja zrzekła się w nim Ukrainy Prawobrzeżnej i Podola z Kamieńcem na rzecz Rzeczpospolitej. Wówczas obszar Rzeczpospolitej wynosił ok. 741 tys. km².

Okrajanie terytorium Polski w trakcie rozbiorów

Rozbiory Polski w 1772 r., 1793 r., 1795 r.

W trakcie rozbiorów Polski Austria, Prusy i Rosja po kawałku okrajały terytorium Rzeczpospolitej, by ostatecznie zlikwidować Państwo Polskie.

W 1772 r. na skutek I rozbioru Polski Rzeczpospolita utraciła ok. 211 tys. km². Austria zagarnęła całą południową Polskę. Prusy anektowały Warmię i Prusy Królewskie. Rosja zajęła Inflanty oraz województwa: mścisławskie, witebskie, połockie oraz część mińskiego i inflanckiego.

W II rozbiorze  brały udział Prusy i Rosja, które w 1793 r. zagarnęły ok. 308 tys. km². Prusy uzyskały wówczas województwo poznańskie, gnieźnieńskie, kaliskie, sieradzkie, płockie, brzeskokujawskie, inowrocławskie, ziemię wieluńską, ziemię dobrzyńską oraz częściowo krakowskie, rawskie i mazowieckie. Rosja anektowała województwa mińskie, kijowskie, bracławskie, podolskie oraz częściowo wileńskie, nowogródzkie, brzeskolitewskie oraz wołyńskie.

Pozostałą część Rzeczpospolitej wynoszącą ok. 222 tys. km² zajęły wspólnie Austria, Prusy i Rosja. Austria przejęła lubelszczyznę oraz pozostałą część Małopolski, a także część Podlasia i Mazowsza. Prusy zajęły pozostałą część Mazowsza, Podlasia i Litwy. Rosja anektowała pozostałą część wschodniej Rzeczpospolitej na wschód od Niemna i Bugu.

Terytorium odrodzonej Polski

Atlas dróg samochodowych w Polsce, 1939 r.

Polska odzyskując niepodległość musiała ustalić swoje granice w walce. Granica z Niemcami była efektem powstań śląskich i plebiscytów. Podobnie granica z Rosją to efekt wojny polsko-bolszewickiej. Wpływ na terytorium Polski miało także zajęcie części Litwy oraz Zaolzia. W 1939 r. Polska zajmowała obszar 389 720 km².

Polska graniczyła wówczas z Niemcami, Czechosłowacją, Węgrami, Rumunią, ZSRR, Litwą oraz Łotwą. Całkowita długość granic Polski wynosiła wtedy 5529 km.

Obszar Polski po 1945 r.

Topograficzna mapa współczesnej Polski / fot. wikipedia, CC-BY-SA 3.0

W 1939 r. po zbrojnej napaści Niemiec oraz agresji ZSRR polskie ziemie znalazły się pod ich okupacją. Pod koniec II wojny światowej światowe mocarstwa, czyli Stany Zjednoczone, Wielka Brytania i ZSRR dokonały ustaleń, co do powojennego ładu na świecie. Jednym z elementów była kwestia powojennych granic Europy, w tym granic Polski.

Polska w porównaniu do II RP traciła znaczące terytoria na wschodzie. Zyskiwała natomiast obszary kosztem przedwojennych Niemiec. Zachodnia granica w przybliżeniu wróciła do okresu piastowskiej Polski i została ustalona na Odrze. Na południu powracały do tradycyjnej granicy wyznaczonej grzbietami Sudetów i Karpat. Z kolei na wschodzie Polska traciła znaczące terytoria za Bugiem. Na północy zyskiwała część niemieckiej prowincji Prusy Wschodnie. Łącznie obszar lądowy Polski wynosi obecnie 312 696 km², a długość granic z Niemcami, Czechami, Słowacją, Ukrainą, Białorusią, Litwą i Rosją oraz granicy morskiej to 3572,69 km.

Jednocześnie obecnie Polska zajmuje obszar 3,17 razy mniejszy niż Rzeczpospolita Obojga Narodów w chwili swojego apogeum rozwoju terytorialnego. Natomiast jest równocześnie 2,94 razy większa niż Królestwa Polskie zaraz po rozbiciu dzielnicowym.

Bibliografia:

1. U. Augustyniak, Historia Polski 1572-1795, Warszawa 2008.
2. J. Bardach, B. Leśnodorski, M. Pietrzak, Historia ustroju i prawa polskiego, Warszawa 2009.
3. T. Jurek, E. Kizik, Historia Polski do 1572, Warszawa 2019.
4. R. Kaczmarek, Historia Polski 1914-1989, Warszawa 2014.
5. M. Markiewicz, Historia Polski 1492-1795, Kraków 2009.
6. J. Natanson-Leski, Rozwój terytorialny Polski od czasów najdawniejszych do okresu przebudowy państwa w latach 1569-1572, Warszawa 1964.
7. W. Roszkowski, Historia Polski 1914-2015, Warszawa 2017.
8. S. Szczur, Historia Polski średniowiecze, Kraków 2002.
9. Encyklopedia historii gospodarczej Polski do 1945 roku, pod red. A. Mączak, Warszawa 1981.