Retyk - jedyny uczeń Mikołaja Kopernika. To on rozpropagował naukę mistrza w Europie

Retyk to pierwszy i jedyny uczeń polskiego astronoma Mikołaja Kopernika. W młodości jego ojca spalono na stosie. Mimo tej tragedii udało mu się skończyć studia i zostać profesorem matematyki. Pod koniec życia wielkiego astronoma nakłonił go do wydania drukiem swojego największego dzieła O obrotach sfer niebieskich. Po śmierci mistrza został oskarżony o homoseksualne stosunki ze studentami i uciekł do Krakowa, gdzie wzniósł najstarsze architektoniczne obserwatorium na ziemiach polskich.

Retyk profesorem matematyki w Wittenberdze

Wittenberga ok. 1536 r.

Jerzy Joachim Retyk urodził się 16 lutego 1514 r. w Feldkirch (dzisiaj miasto znajduje się w Austrii). Jego ojcem był Grzegorz Iserin, który był lekarzem oraz urzędnikiem w Feldkirch. Jego matka Thomasina de Porris, była Włoszką. Pierwszym nauczycielem Retyka był jego ojciec, ale w 1528 r. został skazany na śmierć w procesie, w którym oskarżono go o czary. Następstwem wyroku było wykreślenie nazwiska skazanego z wszelkich ksiąg, by skazać go na niepamięć. Tym samym Retyk wraz z matką wrócili do jej panieńskiego nazwiska. Jako, że Retyk nie uważał się za Włocha to zniemczył nazwisko matki na von Lauchen. Ostatecznie na pamiątkę rzymskiej prowincji Recja (Rhaetia) przyjął imię Retyk.

Ta rodzinna tragedia nie przerwała kariery naukowej Retyka. Praktykę jego ojca w Feldkirch przejął Achilles Gesser. Ten pomógł Retykowi w dalszym rozwoju. Po zakończeniu nauki w Feldkirch Retyk udał się do Zurychu. W 1533 r. rozpoczął studia matematyczne na Uniwersytecie w Wittenberdze, które ukończył w 1536 r. Rok później, a więc zaledwie w wieku 23 lat został profesorem matematyki w Wittenberdze.

Retyk uczniem Kopernika

Mikołaj Kopernik

Tam musiał zetknąć się z teorią Kopernika, która go zafascynowała do tego stopnia, że postanowił udać się na spotkanie z astronomem. Toteż uzyskał urlop na uczelni i udał się w kosztowną wyprawę na Warmię. Zanim Kopernik wydał swoje największe dzieło w 1512 r. lub w 1513 r. ukazał się jego Mały Komentarz (Commentariolus), w którym streścił swoją heliocentryczną teorię. Zatem było dość czasu, by ta wiedza dotarła także do Wittenbergi.

Retyk do Fromborka dotarł w 1539 r. i został przez niego serdecznie przyjęty. Można nawet sądzić, że spotkanie z młodym naukowcem tchnęło w Kopernika nowy zapał. Oto Retyk stał się jego pierwszym i jedynym uczniem. Kolejne dwa lata Kopernik uczył Retyka astronomii i trygonometrii. Prowadzili wspólne obserwacje.

Synteza heliocentrycznego modelu Kopernika

„De libris revolutionum Copernici narratio prima” Retyka

Preludium do O obrotach sfer niebieskich była praca Retyka pod tytułem De libris revolutionum Copernici narratio prima (Relacja pierwsza z ksiąg „O obrotach” Mikołaja Kopernika), która ukazała się drukiem w 1540 r. w gdańskiej oficynie Franciszka Rhodego. Rok później jej przedruk opublikowano w Bazylei. Zawierała syntetyczne streszczenie kopernikańskiej teorii heliocentrycznej. Była zarazem pierwszą drukowaną pracą na ten temat. Okazała się gigantycznym sukcesem i rozeszła się natychmiast. Już następnego roku potrzebne było jej drugie wydanie. Łącznie ukazały się jej cztery wydania.

Sukces Narratio prima ostatecznie przekonał Kopernika do wydania drukiem swojego dzieła życia, którego spisywanie rozpoczął już w 1514 r. Retyk skorzystał ze swoich znajomości w Niemczech i dzieło mistrza postanowił wydać w Norymberdze u Andreasa Osiandera.

Retyk a druk O obrotach sfer niebieskich

Andreas Osiander

Sam astronom chciał otwarcie zaprezentować wyniki swoich obserwacji i wydać księgę pod tytułem De revolutionibus. Jednakże Osiadner zmienił tytuł na De revolutionibus orbium coelestium (O obrotach sfer niebieskich), a także obarczył dzieło niepodpisanym występem, w którym wyjaśniał, że to jest tylko hipoteza umożliwiająca konstrukcję modeli matematycznych ruchów planet. Jednocześnie usunął wstęp napisany przez Kopernika, w którym autor dedykował dzieło papieżowi Pawłowi III.

Taka ingerencja drukarza w tekst nie spodobałaby się żadnemu autorowi. Osiadner miał jednak dobre intencje, obawiał się, że bez takiego wstępu Kościół Katolicki mógłby uznać dzieło za heretyckie. Wszak doktryną było, że to Ziemia jest w centrum Wszechświata, co miało wynikać z samej Biblii.

Śmierć Mikołaja Kopernika, grafika Aleksandra Lessera

Toteż dzieło O obrotach sfer niebieskich ostatecznie wydano w 1543 r. Natomiast pod koniec 1542 r. Kopernik doznał udaru, który spowodował paraliż prawej strony ciała i utratę mowy. Wedle relacji biskupa Tiedemanna Giesea Kopernik świeżo wydrukowany egzemplarz księgi otrzymał tuż przed śmiercią. Astronom już nie był zdolny go przeczytać, mógł go jedynie dotknąć.

Może dziwić, ale dzieło Kopernika nie było tak rozchwytywane jak synteza Retyka, gdyż po prostu było napisane niezwykle trudnym językiem, a więc tylko nieliczni potrafili je przeczytać ze zrozumieniem. Co oczywiście O obrotach sfer nie ujmuje nic z wiekopomności tez w nim zawartych.

Oskarżony o homoseksualny stosunek ze studentem

Retyk, gdy książka znajdowała się w druku, objął stanowisko profesora matematyki w Lipsku. W 1551 r. został oskarżony o stosunek homoseksualny ze studentem, za co w ówczesnym prawodawstwie groziła śmierć na stosie. Retyk obawiając się, że podzieli los ojca uciekł przed procesem do Pragi.

Pobyt w Krakowie i obelisk Retyka

Zbiorcze wydanie Kochanowskiego z 1585 r., Drukarnia Łazarzowa. Widoczny obelisk Retyka

Pod nieobecność Retyka skazano go na wydalenie z uczelni na 101 lat. W 1554 r. znalazł schronienie w Krakowie, gdzie dzięki protekcji Jana Bonera prowadził dalsze badania astronomiczne. Pracował także nad  tablicami trygonometrycznymi, konstruował instrumenty, prowadził obserwacje astronomiczne i eksperymenty alchemiczne.

W ich celu wzniósł w Krakowie kilkunastometrowy obelisk, który był pierwszym architektonicznym obserwatorium astronomicznym na ziemiach polskich. Na jego czele polecił umieścić kulę pomocną w obserwacjach. Obelisk był prawdopodobnie zlokalizowany w dobrach Bonera, być może w pobliżu Balic. Po wyjeździe Retyka z Krakowa obelisk 10 października 1574 r. został zniszczony przez studentów Akademii Krakowskiej, którzy uznali go za heretycki. Obelisk w 1557 r. stał się godłem oficyny wydawniczej Łazarza Andrysowicza (Andrysowica), która drukowała twórczość Jana Kochanowskiego.

Dzieje rękopisu O obrotach sfer niebieskich

Mikołaj Kopernik, „De revolutionibus orbium coelestium” / fot. Wojtek Duch

Do końca życia, którego kres nastąpił 4 grudnia 1574 r. w Koszycach, Retyk był właścicielem rękopisu O obrotach sfer niebieskich. Po jego śmierci otrzymał go Valentin Otto, a po nim Jacob Christmann, Jan Ámos Komenský i Jan Heweliusz. Przez wieku dzieło uznawano za zaginione, gdy pod koniec XIX w. odnalazło się w zbiorach czeskiego rodu szlacheckiego Nostitz. Po zakończeniu II wojny światowej majątek rodziny został znacjonalizowany. W ten sposób rękopis dzieła Kopernika stał się własnością państwa czechosłowackiego. W 1953 r. Czechosłowacy z okazji 470. rocznicy urodzin Kopernika wypożyczyli dzieło do Polski. Tutaj już zostało, a w 1956 r. oficjalnie zostało przekazane przez Czechosłowację Polsce. Dzieło trafiło do zbiorów Biblioteki Jagiellońskiej w Krakowie, gdzie pozostaje do dzisiaj.

Bibliografia:

1. M. Borzykowski, Nowe szczegóły do biografii Mikołaja Kopernika podane przez B. Baldiego, „Studia Warmińskie” X, 1973.
2. J. J. O’Connor; E. F. Robertson, Georg Joachim von Lauchen Rheticus, „MacTutor History of Mathematics”.
3. W. Ley, W niebo wpatrzeni, Warszawa 1984.
4. K. Górski, Mikołaj Kopernik. Środowisko społeczne i samotność, Toruń 2012.
5. T. Przypkowski, Obelisk Jerzego Joachima Retyka, najstarsze architektoniczne obserwatorium astronomiczne na ziemiach polskich, „Urania”, Rok XXVIII, 1957.