Podział Cesarstwa Rzymskiego. Od tetrarchii do powstania cesarstwa zachodnio - i wschodniorzymskiego

Podział Cesarstwa Rzymskiego na dwie części, zachodnią i wschodnią, nastąpił trwale w IV wieku n.e. i był wynikiem wielu czynników, w tym kryzysu politycznego, ekonomicznego i militarnego. Ostatecznego podziału dokonał Teodozjusz Wielki, dzieląc swoje państwo na dwie części między dwóch synów.

Tetrarchia. Pierwsze współrządy w Cesarstwie Rzymskim

Dioklecjan

Imperium Rzymskie na przestrzeni stuleci ewoluowało. Z czasem republikańska forma rządów została zastąpiona władzą cesarza. Początkowo jej okres nazywamy pryncypatem, gdzie cesarz formalnie był uznawany za pierwszego obywatela. Od czasów Dioklecjana tę formę rządów zastąpił dominat, gdzie władcy Rzymu wprost manifestowali swoją absolutną władzę i jej boski charakter. Co prawda pojęcie dominatu nie było znane starożytnym, a jest efektem późniejszego nazewnictwa. Jednak dominat trafnie określa faktyczny model rządów w późnym Cesarstwie Rzymskim.

Dioklecjan wprowadził zupełnie inny system zarządzania rozległym imperium. Jako, że tak rozległy organizm był trawiony przez liczne ruchy oddolne, Dioklecjan uznał, że podzielenie się władzą jest szansą na uratowanie jej dla siebie, ale też usprawnienie funkcjonowania całego imperium. Toteż w 286 r. postanowił mianować drugiego władcę jako augusta. Został nim Maksymian, któremu udało się stłumić powstanie w Galii. Jednak i ta forma okazała się niewystarczająca. Toteż w 293 r. obok augustów mianowano także ich zastępców w osobach cezarów. Pierwszymi cezarami zostali Galeriusz i Konstancjusz.

W ten sposób powstała forma rządów zwana tetrarchią (rządami czterech). Zgodnie z tym systemem władzę nad państwem rzymskim sprawowało dwóch władców z tytułem augustów i ich dwóch zastępców z tytułem cezarów. Następnie po 20 latach sprawowania rządów augustowie mieli abdykować na rzecz cezarów. Wówczas Ci mieli dobierać nowych cezarów na okres 20 lat. W zamyśle Dioklecjana cezarami mieli zostawać nie synowie cezarów, ale najlepsi kandydaci niezależnie od pokrewieństwa.

Podział terytorium Imperium Rzymskiego doby tetrarchii

Cesarstwo Rzymskie w czasach pierwszej tetrarchii (z uwidocznieniem obszarów podlegających poszczególnym władcom)

Tetrarchia formalnie nie wprowadzała podziału Imperium Rzymskiego. Jednak utrwaliła proces wyznaczania stref wpływów współrządców, co z czasem doprowadziło do trwałego podzielenia imperium. Zgodnie z ustalonym porządkiem:

• August Dioklecjan rządził z Nikomedii Azją Mniejszą, Egiptem i Wschodem,
• Cezar Galeriusz z Salonik Ilirią i Tracją,
• August Maksymian z Mediolanu północą Italią, Afryką i Hiszpanią,
• Cezar Konstancjusz z Trewiru Galią i Brytanią.

Dioklecjan z Maksymianem mieli taką samą tytulaturę i występowali jako Caesar Augustus. Z kolei Galeriusz i Konstancjusz byli traktowani jak ich synowie. Akty prawne wydawano imieniem całej czwórki dla podkreślenia ich kolegialnego charakteru działania.

Rozpad tetrarchii 

Pałac Dioklecjana w dalmackim Spalatum

Tetrarchia nie wytrzymała próby czasu. Tendencje dynastyczne okazały się silniejsze niż interes państwa. W 305 r. Dioklecjan zgodnie z Maksymianem ustąpili po dwudziestu latach z rządów. Dioklecjan rzeczywiście wycofał się z życia publicznego i osiadł w pałacu wybudowanym w Spalatum, dzisiaj znanym jako Split.

Po ustąpieniu Dioklecjana i Maksymiana skład tetrarchii był następujący:

• August Galeriusz,
• Cezar Maksymian Daja,
• August Konstancjusz,
• Cezar Flawiusz Sewer.

Niepocieszeni taką formą rządów byli syn Maksymiana, Maksencjusz oraz syn Konstancjusza, Konstantyn. Ich niezadowolenie przekształciło się w wojnę domową, z której zwycięsko wyszedł Konstantyn (zwany Wielkim). Od 324 r. sprawował samodzielne rządy. Jako władca przyjął chrześcijaństwo, kończąc okres prześladowań chrześcijan. Ciężar jego imperium wówczas przechylił się ku Wschodowi. Dlatego Konstantyn w 330 r. postanowił w miejscu dawnego Bizancjum założyć miasto Konstantynopol, przyszłą stolicę cesarstwa wschodniorzymskiego. Miasto położone na półwyspie nad cieśniną Bosfor było idealne do obrony, do tego mieściło się w strategicznym miejscu przecinających się szlaków handlowych. Jego usytuowanie pozwalało także kontrolować ruch statków na Bosforze.

Podział państwa przez Konstantyna Wielkiego

Konstantyn I Wielki

Konstantyn zmarł w 335 r. Swoje państwo podzielił między synów: Konstantyna II, Konstansa i Konstancjusza II, ale do władzy zostali dopuszczeni także dalsi krewni. Po śmierci cesarza jego synowie, by pozbyć się konkurentów, dokonali ich rzezi. Po tych czystkach w 337 r. spotkali się aby dokonać nowego podziału imperium.

Ten wyglądał następująco:

• Konstantyn II władał w Galii, Hiszpanii i Brytanii,
• Konstans władał w Italii, Ilirii i Afryce,
• Konstancjusz II władał w Tracji, Azji Mniejszej i na Wschodzie.

Wkrótce Konstantyn II podjął wyprawę przeciwko bratu Konstansowi. Jego armia wpadła w pułapkę, a sam Konstantyn II poległ. W ten sposób w rękach Konstansa znalazło się 2/3 państwa. Jednak w 350 r. Konstans został zamordowany na skutek spisku swojego wodza Magnusa Magnecjusza. Wówczas większość cesarstwa znalazła się w jego rękach. O ojcowiznę upomniał się trzeci z braci, Konstancjusz.  W 351 r. pokonał armię uzurpatora w bitwie pod Mursą. Magnencjusz jednak zdołał uciec. Kolejne kampanie Konstancjusza zmusiły Magnencjusza do popełnienia samobójstwa. Od 353 r. Konstancjusz rządził samodzielnie.

Trwały podział cesarstwa na zachodnie i wschodnie

Walentynian I

Po śmierci Konstancjusza cesarzem został Julian Apostata. Zmarł w 363 r. w trakcie kampanii przeciwko Persom. Po jego śmierci nastąpił kolejny okres współrządów kilku cesarzy.

Następcą Juliana został Walentynian, który dopuścił do współrządów swojego brata Walensa, który odtąd władał wschodnią częścią imperium. W 367 r. Walentynian do władzy dopuścił jeszcze swojego syna Gracjana.  Po śmierci Walentyniana w 375 r. Gracjan dobrał sobie za współrządcę swojego brata Walentyniana II. Z kolei Walens poległ w bitwie z Gotami pod Adrianopolem w 378 r. Gracjan wówczas wyznaczył na współrządcę doskonałego wodza Tedozjusza, który objął rządy na Wschodzie.

Bitwa nad rzeką Frigidus

Gracjan w 383 r. utracił władzę i został zamordowany na skutek buntu Magnusa Maksymusa, który dzięki temu opanował zachodnią część cesarstwa. Walentynian II zdołał uciec do Teodozjusza, który udzielił mu pomocy i w 388 r. pokonał Maksymusa. Walentynian II dożył do 392 r. gdy został zamordowany przez swojego wodza Arbogasta. Tym samym Teodozjusz po śmierci Walentyniana II sprawował rządy jako ostatni cesarz panujący samodzielnie nad całym imperium. W 394 r. w bitwie nad rzeką Frigidus rozprawił się z uzurpatorem Eugeniuszem, którego na tron wyniósł Arbogast.

Targane najazdami barbarzyńców i konfliktami wewnętrznymi państwo było słabe. Dlatego Teodozjusz postanowił szukać porozumienia dyplomatycznego z barbarzyńcami. Najpierw dogadał się z Wizygotami, którym zaoferował ziemię w Tracji i Mezji. Następnie z Persami podzielił Armenię na strefy wpływów. W polityce wewnętrznej usankcjonował religię chrześcijańską jako państwową.

Podzielił swojego państwo pomiędzy dwóch synów, Arkadiusza i Honoriusza. Gdy umarł w 395 r.  dokonał się ostateczny podział na cesarstwo zachodniorzymskie i cesarstwo wschodniorzymskie (zwane Bizancjum). Dla niektórych historyków podział cesarstwa jest umownym końcem starożytności i początkiem feudalizmu.

Cesarstwo zachodnio- i wschodniorzymskie

Mapa Imperium Rzymskiego ok. roku 395

Podział Cesarstwa na dwie części przybrał następującą formę:

• Cesarstwo zachodniorzymskie przypadło Honoriuszowi. Swoim obszarem obejmowało Italię, Galię, Hiszpanię, Brytanię, Dalmację i część Afryki Północnej na zachód od Cyrenajki. Honoriusz przeniósł stolicę cesarstwa do nadającej się lepiej do obrony Rawenny. Cesarstwo zachodniorzymskie upadło w 476 r. Ostatni cesarz zachodniorzymski Romulus Augustulus został obalony przez germańskiego wodza Odoakra.
• Cesarstwo wschodniorzymskie otrzymał Arkadiusz. W jego skład wchodziły: Półwysep Bałkański, Azja Mniejsza, część Armenii, Syria z Palestyną, Egipt i Cyrenajka oraz wyspy Morza Egejskiego, Kreta i Cypr. Stolicą cesarstwa wschodniorzymskiego został Konstantynopol. Cesarstwo wschodniorzymskie przetrwało do 1453 r., gdy zostało zdobyte przez Turków osmańskich.

Bibliografia:

1. M. Jaczynowska, D. Musiał, M. Stępień, Historia starożytna, Warszawa 2008.
2. A. Krawczuk, Poczet cesarzy rzymskich Pryncypat, Warszawa 1986.
3. J. Wolski, Historia powszechna. Starożytność, Warszawa 2002.
4. A. Ziółkowski, Historia Rzymu, Poznań 2008.