Historia rozwoju rosyjskiego imperializmu. Ekspansja Rosji na przestrzeni wieków

Ekspansja Rosji to długotrwały i złożony proces, obejmujący wiele wojen, traktatów, podbojów i aneksji. Mimo że Rosja utraciła część swojego terytorium po upadku ZSRR, nadal pozostaje największym krajem na świecie pod względem powierzchni.

Mapa rozwoju imperializmu rosyjskiego

Mapa rozwoju imperializmu rosyjskiego na przestrzeni wieków

Mapa rozwoju imperializmu rosyjskiego pochodząca z okresu międzywojennego przedstawia w chronologiczny sposób skomplikowany, wieloetapowy proces obejmujący liczne konflikty, porozumienia, podboje oraz aneksje i stanowi dobry punkt wyjścia do poniższego artykułu. Już jej legenda pokazuje, że ekspansja Rosji była nieustannym procesem, kontynuowanym przez kolejnych władców tego państwa.

Wczesne ekspansje Rosji (XV - XVI w.)

Zniszczenie Nowogrodu przez Iwana III

W 1462 r. Iwan III Srogi (1440-1505) został wielkim księciem Moskwy, rozpoczynając proces zjednoczenia i podboju rosyjskich ziem. W 1478 r. Iwan III kosztem Litwy przyłączył do Rosji Nowogród Wielki, będący ważnym centrum handlowym i politycznym. Ten nabytek w znaczący sposób przyczynił się do wzrostu potęgi Wielkiego Księstwa Moskiewskiego. W 1485 r. Iwan III podbił także Twer, a dwa lata później Riazan, Peremyszl, Sereńsk i Kozielsk.

Ekspansja Rosji na wschód (XVI - XVII w.)

Iwana IV pod murami Kazania

W 1552 r. car Iwan IV Groźny (1530-1584) zdobył Chanat Kazański (chanat to inaczej kraj lub prowincja rządzone przez chana), zwiększając wpływy Rosji na wschodzie. Następnie w 1556 r. Iwan IV podbił Chanat Astrachański, kontrolując dzięki temu dolny bieg Wołgi.

W 1581 r. Kozacy pod wodzą Jermaka Timofiejewicza podbili Chanat Syberyjski, który stanowił część rosyjskiej ekspansji i kolonizacji ziem zauralskich. Wraz z podbojem tych ziem następował proces osadnictwa i zakładania nowych miast. W późniejszym okresie Syberia stała się miejscem zsyłania skazańców lub przeciwników politycznych caratu.

W 1632 r. Rosja dotarła do Oceanu Spokojnego, ostatecznie kontrolując olbrzymi obszar Syberii. W 1628 r. powstała osada Krasnojarsk, która stała się ważnym ośrodkiem rosyjskiej ekspansji na Syberię. W 1647 r., rosyjski Kozak Siemion Dieżniow założył osadę w Ochocku. Uznawana jest za pierwsze miasto założone na Dalekim Wschodzie Rosji. Tym samym ekspansja Rosji dotarła do północno-zachodniej części Oceanu Spokojnego. W kolejnych latach podejmowane były dalsze ekspedycje i wyprawy mające na celu zbadanie wybrzeża Oceanu Spokojnego. Do istotniejszych ekspedycji należała wyprawa Władimira Atłasowa na wówczas nieznaną Kamczatkę. W 1740 r. na Półwyspie Kamczackim Vitus Bering założył miasto Pietropawłowsk Kamczacki, będący dzisiaj stolicą Kraju Kamczackiego.

Ekspansja Rosji na zachód (XVII - XVIII w.)

Kolorem ciemnozielonym zaznaczono ziemie zatrzymane przez Rosję po rozejmie andruszowskim. Traktat Grzymułtowskiego co zasady potwierdzał nabytki Rosji z Andruszowa

W 1654 r. Bohdan Chmielnicki, przywódca kozacki, poprosił cara Aleksego I o pomoc przeciwko Polsce. Doprowadziło to do ugody w Perejasławiu, która rozpoczęła proces włączenia Ukrainy do Rosji. Kolejnym aktem przejmowania kontroli nad Ukrainą przez Rosję był traktat Grzymułtowskiego, podpisany 16 lipca 1686 r. Ów traktat był porozumieniem pokojowym pomiędzy Rzeczpospolitą Obojga Narodów, a Imperium Rosyjskim, które zakończyło wojnę polsko-rosyjską trwającą w latach 1654-1667. Traktat Grzymułtowskiego potwierdził wcześniej postanowienia, na mocy którego Rzeczpospolita utraciła na rzecz Rosji terytoria lewobrzeżnej Ukrainy, a także ziemie województwa smoleńskiego i czernichowskiego. Dodatkowo potwierdzał rosyjską przynależność Kijowa. Miasto miało być Polsce zwrócone w 1669 r., ale Rosja nigdy tego nie uczyniła, a zatem traktat potwierdzał ówczesny stan faktyczny.

W wyniku wojen ze Szwecją (III wojna północna, 1700-1721) Rosja na mocy postanowień pokoju z Nystad zyskiwała Ingrię, Karelię z miastem Wyborg, Estonię i Inflanty.

Kołacz królewski – alegoria rozbioru Polski, miedzioryt wykonany na podstawie rysunku przez Nicolas Noël Le Mire

W trzech rozbiorach Polski (1772, 1793, 1795) Rosja, Prusy i Austria podzieliły między siebie terytoria Rzeczypospolitej. Rosja zdobyła znaczne obszary Polski. Przypadło jej aż 462 tys. km² polskich obszarów (dla porównania Prusom 141 tys. km², a Austrii 130 tys. km²). Podczas I rozbioru Rosja zyskała kosztem Polski Inflanty Polskie, północną część województwa połockiego, województwo witebskie, mścisławskie i południowo-wschodnią część mińskiego. W drugim rozbiorze Rosja inkorporowała województwo kijowskie, bracławskie, część podolskiego, wschodnią część wołyńskiego i brzesko litewskiego, mińskiego i część wileńskiego. Po trzecim rozbiorze Rosji przypadły wszystkie ziemie na wschód od Niemna i Bugu. Rozbiory doprowadziły do zniknięcia Polski z mapy Europy na 123 lata.

Ekspansja Rosji na południe (XVIII - XIX w.)

Przyłączenie Krymu do Imperium Rosyjskiego miało miejsce w 1783 roku i było rezultatem działań politycznych i militarnych przeprowadzonych przez Rosję w celu zabezpieczenia swoich wpływów na południu i wzdłuż Morza Czarnego. Rosja prowadziła szereg wojen z Imperium Osmańskim, które doprowadziły do osłabienia wpływów tureckich na terenie Krymu i umożliwiły Rosji zwiększenie swojej obecności w regionie. Po zakończeniu wojny rosyjsko-tureckiej (1768-1774,) zawarto traktat w Kuczuk Kajnardży, który zakończył władztwo Imperium Osmańskiego nad Chanatem Krymskim. Chanat uzyskał formalną niezależność, jednak w rzeczywistości znalazł się pod wpływem Rosji. Ostatecznie 8 kwietnia 1783 r. caryca Katarzyna II Wielka (1729-1796) wydała dekret o przyłączeniu Krymu do Imperium Rosyjskiego. W rezultacie Chanat Krymski przestał istnieć, a Krym stał się częścią Rosji.

Wojna kaukaska

Aneksja Królestwa Kartyli-Kachetii przez Rosję miała miejsce w 1801 r. Królestwo Kartyli-Kachetii, położone na terenie dzisiejszej Gruzji, było zobowiązane do wierności Rosji na podstawie traktatu gieorgijewskiego z 1783 r., który miał na celu zapewnienie ochrony przed agresją Imperium Osmańskiego i Persji. Jednakże ostatecznie w 1801 r. Rosja dokonała aneksji Królestwa Kartyli-Kachetii, gdy jej władcy podjęli rozmowy z Turcją i Persją. W 1812 r. na skutek wojny rosyjsko-tureckiej (1806-1812) Rosja zdobyła Besarabię (kraina historyczna między Dniestrem, Prutem i wybrzeżem Morza Czarnego, dziś wchodzi w skład Mołdawii i częściowo Ukrainy). Były to kolejne kroki w ekspansji rosyjskiej na Kaukazie, zabezpieczające jej wpływy w regionie i umacniające pozycję w konfrontacji z Imperium Osmańskim i Persją. Rok później, na mocy traktatu w Gulistanie, który kończył wojnę rosyjsko-perską (1804-1813), Rosja zdobyła część Azerbejdżanu, Dagestanu i Armenii. W 1828 r. Rosja pozyskała pozostałe ziemie Azerbejdżanu oraz Armenii oraz uzyskała prawo do swobodnej żeglugi po Morzu Kaspijskim, co gwarantował traktat z Turkmenczaju. Podbój Kaukazu i tym samym wojnę kaukaską Rosja zakończyła w 1864 r. Od 1817 r. ludy kaukaskie opierały się rosyjskiej ekspansji. Jednak po mobilizacji ogromnych sił Rosji w 1864 r. udało się zdobyć ostatni punkt oporu i przejąć kontrolę nad całym Kaukazem.

Ekspansja Rosji w Azji Środkowej (XIX w.)

Podział administracyjny Imperium Rosyjskiego w 1898 r.

Podbój Rosyjskiej Azji Środkowej był procesem ekspansji Imperium Rosyjskiego na terenach obecnego Kazachstanu, Uzbekistanu, Turkmenistanu, Kirgistanu i Tadżykistanu. Był to rezultat strategicznych celów Rosji, chęci kontrolowania kluczowych szlaków handlowych oraz dążenia do zabezpieczenia granic przed wpływami innych mocarstw. Podbój tych terenów został przeprowadzony przez Rosję w latach 1865-1885.

Ekspansja Rosji na Dalekim Wschodzie (XIX - XX w.)

W 1858 r. na mocy traktatu w Aigun Rosja zdobyła ziemie na północ od rzeki Amur od Chin. Traktat gwarantował także statkom rosyjskim i chińskim wyłączność żeglugi na rzekach Amur, Ussuri i Sungari.

W 1860 r. na mocy traktatu w Pekinie, kończącego II wojnę opiumową, Rosja uzyskała tereny leżące w dolnym biegu i ujściu Amur.

Po wojnie rosyjsko-japońskiej (1904-1905) Japonia uzyskiwała południowy Sachalin, Port Arthur, miasto Talien, a także całość Wysp Kurylskich.Dodatkowo Japonia uzyskała prawo do połowu ryb u rosyjskich wybrzeży. Rosjanie uznali także Koreę za strefę japońskich wpływów. Klęska w wojnie z Japonią była jedną z największych w historii Rosji.

Rewolucja, upadek caratu i Związek Radziecki (XX w.)

Szczegółowy przebieg granicy polsko-sowieckiej, ustalonej w traktacie ryskim kończącym wojnę polsko-bolszewicką

W wyniku rewolucji lutowej i październikowej w 1917 r. doszło do obalenia caratu i powstania RFSRR (Rosyjska Federacyjna Socjalistyczna Republika Radziecka). W latach 1919-1921 trwała wojna polsko-bolszewicka. Polsce udało się pokonać sowiecką armię i zatrzymać ekspansję bolszewickiej rewolucji do zachodniej Europy.

W 1922 r. powstał Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich (ZSRR), który obejmował większość terytoriów dawnego Imperium Rosyjskiego. W okresie międzywojennym ZSRR utracił niektóre terytoria na rzecz Polski, Finlandii, Estonii, Litwy i Łotwy.

II wojna światowa i powojenne zmiany terytorialne

Mapa ostatecznego podziału Polski pomiędzy III Rzeszę a ZSRR z 28 września 1939 r. z wytyczoną granicą. Podpisy za zgodność: Stalin, Ribbentrop

W 1939 r. ZSRR, zgodnie z ustaleniami z traktatu Ribbentrop-Mołotow i późniejszego traktatu o granicach i przyjaźni III Rzesza – ZSRR, zajął Estonię, Litwę i Łotwę, a także znaczny obszar państwa polskiego. W strefie wpływów ZSRR znalazła się również Finlandia. Stąd inwazja ZSRR na Finlandię w 1939 r. Mimo, że Finlandia przegrała tę wojnę, to dzięki uporowi i zadaniu ogromnych strat Armii Czerwonej zachowała suwerenność tracąc przy tym ok. 9% terytorium.

Po II wojnie światowej ZSRR odzyskał część terytoriów utraconych przed wojną oraz zyskał wpływy polityczne w Europie Środkowej. Podczas konferencji Wielkiej Trójki (Stany Zjednoczone, Wielka Brytania i ZSRR) ZSRR zagwarantował sobie przyłączenie Sachalina i Wysp Kurylskich utraconych w wojnie z Japonią w 1905 r., a także część Prus Wschodnich kosztem Niemiec, gdzie dzisiaj znajduje się Obwód Kaliningradzki.

Od rozpadu ZSRR do wojny z Ukrainą (1991-)

Grafika (na dole) przedstawia mapę po rozpadzie ZSRR

W 1991 r. Związek Radziecki rozpadł się na 15 niepodległych państw oraz Rosję, która stała się spadkobiercą ZSRR. W rezultacie Rosja utraciła kontrolę nad republikami radzieckimi, które stały się niepodległymi państwami (Armenia, Azerbejdżan, Białoruś, Estonia, Gruzja, Kazachstan, Kirgistan, Łotwa, Litwa, Mołdawia, Rosja, Tadżykistan, Turkmenistan, Ukraina i Uzbekistan).

W 2008 r. Rosja zaangażowała się w konflikt z Gruzją, doprowadzając do faktycznego uniezależnienia się Osetii Południowej i Abchazji od Gruzji. Terytoria te są w rzeczywistości kontrolowane przez Rosję. W 2014 r. Rosja w drodze użycia sił zbrojnych zajęła i faktycznie włączyła do swojego terytorium Półwysep Krymski, który był częścią Ukrainy. Kolejną odsłoną inwazji Rosji na Ukrainę był rosyjski atak z 24 lutego 2022 r.

Bibliografia:

1. L. Bazylow, P. Wieczorkiewicz, Historia Rosji, Wrocław 2009.
2. A. Chwalba, Historia powszechna. Wiek XIX, Warszawa 2021.
3. A. Chwalba, Historia powszechna 1989-2011, Warszawa 2015.
4. J. P. Duffy, V. L. Ricci, Carowie, Kraków 1999.
5. E. Czapiewski, J. Tyszkiewicz, Historia powszechna. Wiek XX, Warszawa 2022.
6. J. Osterhammel, Historia XIX wieku. Przeobrażenie świata, Poznań 2020.
7. K. Mikulski, J. Wijaczka, Historia Powszechna Wiek XVI-XVIII, Warszawa 2011.
8. E. Rostworowski, Historia Powszechna Wiek XVIII, Warszawa 2006.
9. Z. Wójcik, Historia powszechna Wiek XVI-XVII, Warszaw 2005.
10. M. Żywczyński, Historia powszechna. 1789-1870, Warszwa 2021.