Początki dynastii Ptolemeuszy - jak zdobyli władzę nad Egiptem? Kleopatra była jedną z nich

Założona przez Ptolemeusza I Sotera, dynastia Ptolemeuszy rządziła Egiptem przez prawie 300 lat (305–30 p.n.e.). Ptolemeusze byli jednym z najbardziej wpływowych rodów hellenistycznych, a ich rządy wpłynęły na kształtowanie się kultury i polityki regionu na wiele pokoleń. Upadek dynastii nastąpił za panowania Kleopatry VII.

Upadek imperium Aleksandra Wielkiego

XIX-wieczne przedstawienie konduktu pogrzebowego Aleksandra na podstawie opisu Diodora Sycylijskiego

Rządy Ptolemeuszy (zwanych także Lagidami) zaczynają się po śmierci Aleksandra Wielkiego w 323 r. p.n.e. W wyniku jego przedwczesnej śmierci ogromne imperium zostało podzielone między jego najbliższych współpracowników zwanych diadochami (co po starogrecku znaczyło „następcę”, „spadkobiercę”), którzy ustalili między sobą strefy wpływów.

Było czym dzielić bowiem Aleksander Wielki panował nie tylko w Grecji i Azji Mniejszej, ale także w Egipicie, Mezopotamii, a także w dalekich Baktrii i Sogdianie. Grecję i Macedonię otrzymał Antypater, Babilon Seleukos, Trację Lizymach, Antygon Frygię, Eumenes z Kardii Kapadocję i Paflagonię, a Ptolomeusz Soter Egipt.

Wojny diadochów

Ptolemeusz I Soter (III w p.n.e.)

Wojny diadochów były złożonym i zaciętym okresem walk o sukcesję po Aleksandrze Wielkim, który zmienił polityczną mapę starożytnego świata. Zakończyły się ostatecznie w 281 p.n.e., po śmierci Lizymacha, ostatniego z diadochów, którzy osobiście służyli Aleksandrowi Wielkiemu. Na gruzach imperium Aleksandra powstało kilka państw, które przez kolejne stulecia miały wpływ na politykę i kulturę basenu Morza Śródziemnego i Bliskiego Wschodu.

Jednym z nich był Egipt, gdzie przy władzy utrzymał się Ptolemeusz I Soter, założyciel dynastii Ptolemeuszów, która panowała nad Egiptem i niektórymi terytoriami Afryki, takimi jak Cyrenajka czy Libia, aż do 30 p.n.e., kiedy to Egipt stał się rzymską prowincją po upadku Kleopatry VII.

Ptolomeusz I Soter królem Egiptu

Ptolemeusz I przedstawiony jako faraon / fot. Stella, CC-BY-SA 4.0

Ptolemeusz I Soter (367-283 r. p.n.e.) urodził się w Macedonii jako syn arystokraty, Lagosa, i jego żony Arsinoe. W młodości został przyjacielem i bliskim współpracownikiem Aleksandra Wielkiego, z którym studiował u boku Arystotelesa. Podczas podbojów Aleksandra, Ptolemeusz pełnił funkcję jednego z jego najważniejszych dowódców, zdobywając doświadczenie wojskowe i dyplomatyczne. W trakcie wojen diadochów otrzymał, a następnie utrzymał pod swoim panowaniem Egipt.

Około 320 r. p.n.e. przeniósł stolicę Egiptu do nowo wybudowanej Aleksandrii. W pierwszych latach panowania uzyskał zwierzchnictwo nad Cyrenajką i zdławił bunt na Cyprze. W 310 p.n.e. zajął Kos i kilka miast Azji Mniejszej, lecz jego flota poniosła klęskę z rąk Demetriusza Poliorketesa pod Salaminą Cypryjską, tracąc Cyrenajkę i Cypr. Zdołał jednak odeprzeć najazd Antygona na Egipt. W 305 lub 304 r. ogłosił się królem Egiptu. W 301 r. p.n.e. ponownie przyłączył Cyrenajkę do swojego państwa. Pod koniec życia uczynił współrządcą syna z drugiego małżeństwa, Ptolemeusza II, z czym nie pogodził się najstarszy syn Ptolemeusz Keraunos, za co został wygnany z Egiptu.

Panowanie Ptolemeuszy oznaczało to objęcie rządów nad Egiptem przez obcą dynastię. Tym samym elitę nowego państwa zaczęli stanowić Grecy, którzy mieli odmienną kulturę, język i obyczaje. Byli dla rdzennej ludności obcą cywilizacją, która  nawet nie posługiwała się językiem egipskim. Jedynym Ptolemeuszem rządzącym w Egipcie znającym język egipski była Kleopatra, która nauczyła się go z ciekawości, aczkolwiek nie wiemy w jakim stopniu. Niemniej Ptolemeusze nie ingerowali w wierzenia Egipcjan, utrzymując poprawne relacje z kapłanami, a nawet osobiście odwołując się do tradycji faraonów.

Stolica w Aleksandrii i budowa Biblioteki Aleksandryjskiej przez Ptolemeusza Sotera

Biblioteka w wyobrażeniu Ottona von Corvina (XIX wiek)

Ptolemeusz I Soter uczynił z założonej przez Aleksandra Wielkiego Aleksandrii  stolicę swojego państwa. Dzięki temu miasto szybko stało się centrum życia politycznego i kulturalnego Egiptu.

Jednym z najważniejszych osiągnięć Ptolemeusza I Sotera było założenie Biblioteki Aleksandryjskiej, która stała się centrum nauki i kultury w świecie hellenistycznym. Biblioteka zgromadziła ogromną liczbę dzieł literackich i naukowych, przyciągając uczonych z całego świata. Ptolemeusz I Soter zainwestował znaczne środki w rozwój biblioteki. Stała się ona najważniejszym ośrodkiem naukowym swoich czasów.

Latarnia morska na Faros (wg H. Thierscha)

Kolejnym znaczącym osiągnięciem Ptolemeusza I było zlecenie budowy latarni morskiej Faros, jednego z siedmiu cudów świata starożytnego. Latarnia stanęła na wyspie o tej samej nazwie, usytuowanej na zachód od portu Aleksandrii. Latarnia morska była nie tylko symbolem potęgi i bogactwa Egiptu, ale także istotnym obiektem nawigacyjnym, który ułatwiał żeglugę na Morzu Śródziemnym.

Ptolemeusz I Soter był również mecenasem nauki i sztuki, wspierając działalność uczonych, artystów i filozofów. Jego patronat zaowocował rozwojem wielu dziedzin nauki, w tym astronomii, matematyki czy medycyny. Pod jego rządami Aleksandria stała się ważnym centrum intelektualnym, przyciągającym uczonych z całego świata.

Koniec dynastii Ptolemeuszy

Bitwa pod Akcjum

Koniec dynastii Ptolemeuszy w Egipcie nastąpił w 30 p.n.e., gdy Kleopatra VII, ostatnia władczyni z tej dynastii, popełniła samobójstwo po porażce militarnego sojuszu z Rzymianinem Markiem Antoniuszem. Ich klęska w bitwie pod Akcjum w 31 p.n.e. przeciwko Oktawianowi Augustowi (późniejszemu cesarzowi Augustowi) przesądziła o losie Egiptu i dynastii Ptolemeuszy.

Czytaj także → Kleopatra - ostatnia królowa Egiptu. Historia jej władzy, romansów i upadku

Marek Antoniusz, sądząc, że jego ukochana Kleopatra już nie żyje, targnął się na swoje życie. Gdy ta dowiedziała się o śmierci Marka Antoniusza, również postanowiła zakończyć swój żywot, przypuszczalnie używając jadowitego węża (symbolicznie zwanego „aspisem”) lub jadu.

Po śmierci Kleopatry, Oktawian August przejął kontrolę nad Egiptem, przekształcając go w rzymską prowincję. W ten sposób Egipt, który był niezależnym królestwem Ptolemeuszy przez prawie 300 lat, został podporządkowany Rzymowi, a dynastia Ptolemeuszy zakończyła swoje panowanie.

Bibliografia:

1. B. Bravo, E. Wipszycka, Historia starożytnych Greków, Warszawa 1988.
2. M. Jaczynowska, D. Musiał, M. Stępień, Historia starożytna, Warszawa 2008.
3. G. Rachet, Słownik cywilizacji greckiej, Katowice 2006,
4. J. Wolski, Historia powszechna. Starożytność, Warszawa 2002.
5. A. Ziółkowski, Historia powszechna. Starożytność, Warszawa 2014.