Historia długu - jak radzono sobie z zadłużeniem w starożytności i średniowieczu?

Dług, jako istotny element systemów ekonomicznych, ma długą i złożoną historię. Od starożytnej Mezopotamii po współczesne rynki finansowe dług pełnił i nadal pełni kluczową rolę w rozwoju społeczeństw. Metody radzenia sobie z długiem znacznie ewoluowały na przestrzeni wieków, jednak swój początek miały w starożytności i średniowieczu.

Starożytna Mezopotamia. Narodziny długu

Kodeks Hammurabiego

Starożytna Mezopotamia, kolebka cywilizacji, była również miejscem, w którym po raz pierwszy pojawiają się dowody na istnienie długu. Dług zwykle powstawał na skutek wymiany towarowej, gdy jeden z partnerów handlowych nie był w stanie natychmiast zaspokoić swojej części umowy. Jako że używano złożonych systemów księgowych zapisywanych na glinianych tabliczkach, długi mogły być przechowywane i przekazywane.

W Kodeksie Hammurabiego znajdują się szczegółowe zasady dotyczące długów i zabezpieczeń, w tym określenie, że dłużnik może oddać w zastaw członka swojej rodziny lub niewolnika, aby zabezpieczyć spłatę długu. Jeśli dług nie został spłacony, zastawiona osoba mogła być zmuszona do pracy dla wierzyciela, ale, co jest szczególnie godne uwagi, tylko przez trzy lata. To ograniczenie czasowe było ważnym zabezpieczeniem dla dłużników i ich rodzin i po tym czasie pozwalało na wyjście z długów.

Ponadto Kodeks Hammurabiego zawierał również specyficzne przepisy dotyczące ochrony zastawionych osób. Jeżeli zastawiony niewolnik został okaleczony przez wierzyciela, wierzyciel tracił prawo do odzyskania pożyczonego kapitału i był zobowiązany zapłacić dłużnikowi odszkodowanie. Podobnie było w przypadku, gdy syn dłużnika oddany w zastaw zginął w domu wierzyciela, dłużnik miał prawo zabić syna wierzyciela.

Starożytny Egipt. Więzienie za długi

Starożytny Egipt, jako społeczeństwo zamknięte i scentralizowane, unikał systemu oprocentowanych długów, w przeciwieństwie do Mezopotamii. Pożyczki zazwyczaj miały formę dobrosąsiedzkiej pomocy, zamiast formalnych, oprocentowanych pożyczek. Wprawdzie istniały dowody na większe pożyczki, które mogły prowadzić do utraty ziemi lub członków rodziny, jednak należały do rzadkości.

Naukowcy oglądają Kamień z Rosetty podczas Międzynarodowego Kongresu Orientalistów w 1874

Dług był postrzegany głównie jako kwestia winy i traktowany jako przestępstwo. Rynkowy charakter gospodarki był bardziej widoczny w okresie Nowego Państwa, a pierwsze ślady kryzysów zadłużenia pojawiły się dopiero przed podbojem przez Persję. Faraon Bakenrenef anulował poddaństwo za długi i wszystkie przeszłe zobowiązania. Za czasów Ptolemeuszy, okresowe amnestie dłużne zostały zinstytucjonalizowane, jak dowodzi Kamień z Rosetty, który zapisał amnestię zarządzoną przez Ptolemeusza V. Oznacza to, że w Egipcie po raz pierwszy spotykamy się z karą więzienia za niespłacone długi.

Starożytny Rzym. Dług i prawo

Podłoga mozaikowa z niewolnikami służącymi na bankiecie, znaleziona w Dougga

W starożytnym Rzymie dług stał się bardziej złożony. System prawny Rzymu stworzył prawo zobowiązań, które obejmowało umowy dłużników i wierzycieli. W Rzymie dłużnicy, którzy nie byli w stanie spłacić swoich długów, mogli być zmuszeni do niewolnictwa lub mogli utracić swoją własność.

W prawie rzymskim, niespłacone długi mogły być spłacane poprzez oddanie samego siebie lub członka rodziny w niewolę dłużną. To zjawisko było tak powszechne, że Rzym musiał wprowadzić prawa zabraniające tej praktyki.

Średniowiecze. Dług i religia

Inwestytura rycerza (miniatura ze statutu Orderu Węzła, ufundowanego w 1352 roku przez Ludwika I Neapolitańskiego)

W czasach feudalnych system finansowy był silnie powiązany z posiadłościami ziemskimi. Dług często był narzędziem do zabezpieczenia przyszłych zobowiązań i praw. Zamiast stosować pieniądze, transakcje często obejmowały wymianę dóbr, usług lub zobowiązań. Przykładem jest system lenny, gdzie wasal zobowiązywał się do służby wojskowej swojemu seniorowi w zamian za ochronę i prawa do ziemi.

Wielu kupców i rzemieślników korzystało z kredytów, aby finansować swoje przedsięwzięcia. Co ciekawe, w średniowieczu zobowiązania dłużnicze nie były związane jedynie z aspektami materialnymi. Często dług miał również wymiar moralny czy religijny. Wierzono, że dług, który nie jest spłacony przed śmiercią, przekłada się na dług duchowy, który musi być spłacony w zaświatach.

W średniowiecznej Europie, religijne zasady zakazujące lichwy (pobierania odsetek za pożyczenie pieniędzy) miały istotny wpływ na rynek długów. Żydzi, którzy nie byli związani tymi samymi ograniczeniami, często pełnili rolę pożyczkodawców.

Obrazek lichwy ze Stultifera Navis Sebastiana Branta (1494); drzeworyt przypisywany Albrechtowi Dürerowi

Znano także sposoby zabezpieczenia wierzytelności. Należało do nich zakładnictwo, rękojemstwo i zastaw. W przypadku zakładnictwa krewny dłużnika był de facto więźniem wierzyciela, ale utrzymywanym na jego koszt i nie mógł być zmuszany do pracy. W przypadku spłacenia długu zakładnik był zwracany, a w przypadku niespłacenia wierzyciel mógł go sprzedać do niewoli. W przypadku rękojemstwa to osoba go udzielająca pozostawała na wolności, ale w przypadku niespłacenia zobowiązania przez dłużnika dostawała się pod władzę wierzyciela. Wreszcie prawo dopuszczało zastaw. Początkowo tylko na ruchomościach. Obejmował w tym zakresie nawet samopomoc, tj. wierzyciel po prostu mógł złupić dłużnika za dług. Z czasem jednak prawo zakazywało tego typu inicjatyw. Później wprowadzono także zastaw na nieruchomościach. Tutaj jednak pierwotnym rozwiązaniem było przejęcie dzierżawne takiej nieruchomości do czasu uregulowania zobowiązania. Dopiero później wprowadzono zastaw na nieruchomości bez dzierżawy. Wówczas nieruchomość przechodziła na własność wierzyciela.

Przełomowy okres dla zrozumienia kredytu i długu przyszedł z rozwojem miast, gildii i handlu na przełomie średniowiecza i renesansu, kiedy to stopniowo kształtowały się nowoczesne systemy bankowe i finansowe. W kolejnych wiekach zaczęły powstawać banki, a wraz z nimi rosło znaczenie pieniądza i giełdy.

Bibliografia:

1. D. Graeber, Dług. Pierwsze pięć tysięcy lat, Warszawa 2018.
2. K. Sójka-Zielińska, Historia prawa, Warszawa 2001.

^{Artykuł powstał we współpracy z czerwona-skarbonka.pl}