Tymczasowy Rząd Ludowy Republiki Polskiej (1918). Rząd lubelski Ignacego Daszyńskiego i jego program

W listopadzie 1918 r. Polska stanęła na progu odzyskania niepodległości. Rząd Ignacego Daszyńskiego, choć krótkotrwały, zapisał się w historii jako zwiastun wolnej Polski. Obiecywał równość, demokrację i sprawiedliwość społeczną, chcący zbudować państwo, które byłoby domem dla wszystkich jego obywateli, bez względu na ich status społeczny czy majątek.

Geneza powstania rządu lubelskiego Ignacego Daszyńskiego

Ignacy Daszyński

W przededniu odzyskania niepodległości, Polska była krajem podzielonym pomiędzy trzy zaborcze mocarstwa. Rewolucje w Rosji i zmierzch Austro-Węgier oraz przegrana Niemiec w I wojnie światowej stworzyły jednak polityczną próżnię, którą Polacy byli gotowi wypełnić.

Na terenie zaboru pruskiego działała Naczelna Rada Ludowa, która powstała 11 listopada 1918 r. po przekształceniu Centralnego Komitetu Obywatelskiego. Jej organem wykonawczym był Tymczasowy Komisariat NRL w składzie: Stanisław Adamski, Wojciech Korfanty i Adam Poszwiński. Ściśle współpracowała z Romanem Dmowskim. Ulegał on rozwiązaniu wraz z postępami włączania Wielkopolski do struktur odrodzonego państwa polskiego.

W zaborze austriackim 19 października powstała Rada Narodowa Księstwa Cieszyńskiego na czele z Józefem Londzinem. W jej składzie były reprezentowane różnorodne lokalne środowiska polityczne. Wkrótce w Krakowie powstała Polska Komisja Likwidacyjna. Kierowanie Komisją powierzono prezydium pod przewodnictwem przywódcy PSL-Piast Wincentego Witosa w składzie: Ignacy Daszyński, Aleksander Skarbek, Tadeusz Tertil i Józef Londzian.

Rada Regencyjna. Od lewej: Józef Ostrowski, Aleksander Kakowski, Zdzisław Lubomirski

W Królestwie Polskim od 1917 r. działała ustanowiona przez Niemców i Austriaków Rada Regencyjna. Miała pełnić najwyższą władzę do czasu wyboru króla. W jej skład weszli Zdzisław Lubomirski, Aleksander Kakowski i Józef Ostrowski. Nigdy jednak nie miała powszechnego poparcia społecznego, a jej wątpliwy autorytet i tak podupadał. Pomysł utworzenia rządu przeciwnego Radzie Regencyjnej powstał w nocy z 1 na 2 listopada 1918 r. w Krakowie w mieszkaniu Artura Śliwińskiego. Za miejsce jego powołania wyznaczono Lublin, a nie Kraków, za którym optowała część działaczy. Wybrano jednak Lublin z racji spodziewanego opuszczenia miasta przez zaborców oraz faktu, że znajdował się w Królestwie Polskim, gdzie największe wpływy miał PPS i PSL „Wyzwolenie”.

W nocy z 6 na 7 listopada Ignacy Daszyński udał się z Krakowa do Lublina, gdzie czekał na niego Edward Rydz-Śmigły, przez którego kierowana Polska Organizacja Wojskowa rozbroiła w mieście zaborców.

Skład Tymczasowego Rząd Ludowego Republiki Polskiej

Ignacy Daszyński w 1915 r.

Rząd Daszyńskiego został proklamowany 7 listopada 1918 roku w Lublinie. Na jego czele stanął Ignacy Daszyński, założyciel i przywódca Polskiej Partii Socjalno-Demokratycznej Galicji i Śląska. W ostatniej chwili udziału w rządzie odmówił Wincenty Witos uznając, że rząd jest zbyt lewicowy i przez to nie jest reprezentatywny. Ostatecznie znaleźli się w nim przedstawiciele: Polskiej Partii Socjalno-Demokratycznej, Polskiego Stronnictwa Ludowego „Wyzwolenie”, Stronnictwa Niezawisłości Narodowej, Polskiej Partii Socjalistycznej, Polskiej Organizacji Wojskowej (Konwent Organizacji A).

Skład rządu był następujący: Ignacy Daszyński (PPSD) premier, minister spraw zewnętrznych i minister sprawiedliwości; Stanisław Thugutt (PSL „Wyzwolenie) minister spraw wewnętrznych; Wacław Sieroszewski (SNN) minister informacji i propagandy; Tomasz Arciszewski (PPS) minister pracy i opieki społecznej; Marian Malinowski (PPS) minister robót publicznych; Juliusz Poniatowski (PSL „Wyzwolenie) minister rolnictwa i minister aprowizacji; Medard Downarowicz (SNN) minister kooperatyw i minister skarbu; Edward Rydz-Śmigły (POW) minister wojny; Jędrzej Moraczewski (PPSD) minister poczty i komunikacji; Tomasz Nocznicki (PSL „Wyzwolenie”) i Bronisław Ziemięcki (PPS) jako ministrowie bez teki.

Program rządu Ignacego Daszyńskiego

Afisz proklamujący powstanie Tymczasowego Rządu Ludowego w listopadzie 1918 (z Witosem w składzie, który jednak ostatecznie nie wszedł w skład rządu)

Program rządu był wyrazem dążenia do zbudowania sprawiedliwej i demokratycznej Polski. Zakładał on przeprowadzenie reform rolnych, wprowadzenie ośmiogodzinnego dnia pracy, powszechnego prawa wyborczego, równouprawnienia kobiet, oraz bezpłatnego i obowiązkowego szkolnictwa.

Program ten został przedstawiony w Manifeście Tymczasowego Rządu Ludowego Republiki Polskiej z 7 listopada 1918 r. W pierwszej części atakował Radę Regencyjną odmawiając jej prawa do kierowania Polską ze względu na powołanie jej przez zaborców. Krytykował też gen. Tadeusza Rozwadowskiego, który z mandatu Rady energicznie rozpoczął tworzenie struktur Wojska Polskiego.

Rząd Daszyńskiego ogłaszał również, że do czasu zwołania pierwszego Sejmu to on będzie stanowił władzę w kraju. Deklarował Polskę w granicach zamieszkiwania polskich obywateli z dostępem do morza. Jednocześnie powoływał do życia Polską Republikę Ludową, zrywając tym samym z tradycją monarchistyczną. Tym samym nowy rząd obalał władzę Rady Regencyjnej i metodą faktów dokonanych próbował przejąć władzę nad Polską. Przez moment zamachowcy obawiali się, że może dojść do rozlewu krwi, gdyż w Lublinie znajdowały się żołnierze wierni Radzie Regencyjnej, ale ostatecznie udało się ich przekonać do niepodejmowania walki.

W manifeście rząd zapowiadał także zwołanie Sejmu Ustawodawczego na podstawie powszechnego bez różnicy płci, równego, bezpośredniego, tajnego i proporcjonalnego głosowania. Wprowadzał wolność sumienia, druku, słowa, zgromadzeń, pochodów, zrzeszeń, związków zawodowych i strajków. Lasy, niezależnie od rodzaju własności, wszystkie stawały się własnością państwową. Ustanawiał 8-godzinny dzień pracy. Pod nieobecność Józefa Piłsudskiego powierzał tworzenie armii Rydzowi-Śmigłemu.

Manifest Tymczasowego Rządu Ludowego Republiki Polskiej

Jednocześnie deklarował wprowadzenie pod obrady Sejmu Ustawodawczego projekty następujących reform społecznych: przymusowego wywłaszczenia i zniesienia wielkiej i średniej własności ziemskiej i oddanie jej w ręce ludu pracującego pod kontrolą państwową; upaństwowienie kopalń, salin, przemysłu naftowego, dróg komunikacyjnych oraz innych działów przemysłu, gdzie dało się to od razu uczynić; udziału robotników w administracji tych zakładów przemysłowych, które nie zostaną od razu upaństwowione; prawo o ochronie pracy, ubezpieczenie od bezrobocia, chorób i na starość; konfiskaty kapitałów powstałych w czasie wojny ze zbrodniczej spekulacji artykułami pierwszej potrzeby i dostaw dla wojska; wprowadzenie powszechnego, obowiązkowego i bezpłatnego świeckiego nauczania szkolnego.

Manifest kończył się wezwaniem:

„Ludu Polski! Wybiła godzina twego czynu. Weź wielkie dzieło wyzwolenia twej ziemi, przesiąkniętej potem i krwią twych ojców i praojców w swe spracowane, mocne dłonie i przekaż następnym pokoleniom wielką i wolną, zjednoczoną Ojczyznę. Stań, jak jeden mąż, do czynu, nie poskąp wielkiemu dziełu wyzwolenia Polski i pracującego w niej człowieka ani mienia, ani ofiar, ani życia.”

Działalność i koniec rządu Ignacego Daszyńskiego

Rząd Jędrzeja Moraczewskiego

Rząd Daszyńskiego rozpoczął pracę od organizowania administracji na terenach, które miał kontrolować. Jednak już po kilku dniach okazało się, że ten rząd przetrwa tylko kilka dni. 10 listopada do Warszawy wrócił Piłsudski, który jednak nie poparł rządu Daszyńskiego ze względu na jego niewystarczającą reprezentację. Chciał, by nowy rząd reprezentował nie tylko centrolewicę, ale także prawą stronę sceny politycznej. 11 listopada Rada Regencyjna przekazała Piłsudskiemu zwierzchnictwo i naczelne dowództwo nad podległym jej Wojskiem Polskim.

Wobec tych wydarzeń i stanowiska Piłsudskiego oraz powierzeniu mu 12 listopada misji utworzenia rządu narodowego, Daszyński przybył do Warszawy i złożył dymisję. 14 listopada Rada Regencyjna rozwiązała się, przekazując obowiązki i władzę Piłsudskiemu. Tego samego dnia Piłsudski powierzył misję utworzenia nowego rządu. Tym razem jednak miał on reprezentować całą polską scenę polityczną. Następnego dnia Narodowa Demokracja zorganizowała w stolicy manifestację przeciwko Daszyńskiemu. Piłsudski tym czasem marzył o rządzie, który zaakceptuje także prawica.

Czytaj także → Rząd Jędrzeja Moraczewskiego (1918-1919) i jego przełomowe reformy, które przetrwały do dzisiaj

Wobec oporu endecji Daszyński 17 listopada złożył dymisję, a misję tworzenia rządu przejął Jędrzej Moraczewski. W ten sposób sformowano nowy rząd, w skład którego weszli przedstawiciele szerszego grona partii, w tym Witos, ale nie było w nim przedstawicieli Narodowej Demokracji. Niemniej Moraczewski nie wzbudzał w endecji aż tak negatywnych emocji jak Daszyński. Rząd Moraczewskiego kontynuował linię reform społecznych i gospodarczych ogłoszonych w manifeście rządu lubelskiego, stąd ustawodawstwo o: powszechnym prawu wyborczym (kobiety otrzymały prawa wyborcze), ośmiogodzinnym dniu pracy, legalności związków zawodowych, prawie do strajku, ustanowieniu inspekcji pracy oraz o ubezpieczeniu chorobowym.

Bibliografia:

1. J. Bardach, B. Leśnodorski, M. Pietrzak, Historia ustroju i prawa polskiego, Warszawa 2009.
2. A. Chwalba, Historia Polski 1795-1918, Kraków 2000.
3. A. Czubiński, Historia Polski XX wieku, Poznań 2003.
4. I. Daszyński, Pamiętniki Ignacy Daszyński tom 1 i 2, Warszawa 2018.
5. A. Garlicki, Józef Piłsudski 1867-1935, Warszawa 1989.
6. R. Kaczmarek, Historia Polski 1914-1989, Warszawa 2010.
7. A. Nowak, Niepodległa! 1864-1924. Jak Polacy odzyskali Ojczyznę, Kraków 2018.
8. W. Roszkowski, Historia Polski 1914-2015, Warszawa 2017.
9. S. Stępień, Lubelski zamach stanu. Powstanie Tymczasowego Rządu Ludowego Republiki Polskiej w Lublinie, „Bibliotekarz Lubelski” 2020/63.