Wojna secesyjna 1861-1865. Wojna domowa w Stanach Zjednoczonych

Wojna secesyjna to amerykańska wojna domowa, która toczyła się w latach 1861-1865 w Stanach Zjednoczonych. Był to największy kryzys w historii tego federacyjnego państwa. Ostatecznie zwycięstwo stanów z Północy przekreśliły niepodległościowe dążenia stanów z Południa.

Niewolnictwo w Stanach Zjednoczonych

Plakat z 1853 głoszący, że „Mężowie, żony i rodziny sprzedawane bez różnicy różnym nabywcom są brutalnie rozdzielane; prawdopodobnie nigdy więcej się nie spotkają”

Czarnoskórych niewolników przywożonych do Stanów Zjednoczonych z Afryki traktowano jako tanią siłę roboczą. Prym wiodły w tym stany z Południa, które potrzebowały wielu rąk do pracy na plantacjach bawełny i innych upraw. Były to przedsięwzięcia bardzo zyskowne stąd rozrost latyfundiów, które potrzebowały coraz więcej pracowników. Tych właśnie najtaniej pozyskiwano z niewolniczej pracy. Zapotrzebowanie na niewolników powodowało nawet tworzenie się targów, na których sprzedawano ludzi.

W efekcie liczba niewolników gwałtowanie rosła osiągając stan ok. 4 mln w przededniu wybuchu wojny secesyjnej i to mimo formalnego zakazu niewolnictwa wprowadzonego w 1808 r. (samo niewolnictwo było jednak legalne). W Karolinie Południowej i Missisipi liczba niewolników przewyższała liczbę wolnych ludzi. Natomiast w Luizjanie, Florydzie, Alabamie i Georgii przekraczała 40%.

Los niewolników był niezwykle ciężki. Mocno eksploatowano ich pracę, jednocześnie stosując system różnych kar. Niewolnicy nie mogli opuszczać gospodarstwa ich pana, a także utrzymywano wśród nich analfabetyzm, wierząc że taki niewolnik będzie najbardziej lojalny.

Przyczyny wybuchu wojny secesyjnej

Niewolnicy pracujący na plantacji w USA

Niewolnictwo stało się jedną z głównych osi sporu między stanami z Północ i Południa Stanów Zjednoczonych. Do stanów południowych (zwanych Konfederacją) należały: Karolina Południowa, Missisipi, Floryda, Alabama, Georgia, Luizjana, Teksas, Wirginia, Arkansas, Karolina północna oraz Tennessee. Natomiast w skład stanów północnych (zwanych Unią) wchodziły: Connecticut, Delaware, Illinois, Indiana, Iowa, Kalifornia, Kansas, Kentucky, Maine, Maryland, Massachusetts, Michigan, Minnesota, Missouri, Nevada, New Hampshire, New Jersey, Nowy Jork, Ohio, Oregon, Pensylwania, Rhode Island, Vermont, Wirginia Zachodnia i Wisconsin.

Północ stanowiły stany o rozwiniętej gospodarce rynkowej i przemyśle. Natomiast Południe czerpało zyski głównie z rolnictwa, które były generowane m.in. dzięki niewolniczej pracy. Jednak nie tylko niewolnictwo było zarzewiem sporu. Północ chcąc chronić przemysł opowiadała się za ustanowieniem ceł ochronnych. To z kolei było nie do zaakceptowania przez Południe obawiające się, że w odpowiedzi Europa wprowadzi wysokie cła na amerykańską bawełnę. To z kolei bezpośrednio uderzyłoby w interesy gospodarcze wpływowych obywateli Południa.

Kolejnym elementem, który zaogniał sytuację był abolicjonizm - ruch społeczny dążący do zniesienia niewolnictwa i handlu ludźmi. Był on korzystny dla przemysłowców z Północy. Ci bowiem także potrzebowali pracowników do pracy w fabrykach. Tymczasem miliony niewolników nie miało prawa kierowania swoim życiem i wyboru miejsca pracy. Danie im wolności w efekcie otworzyłoby dla nich możliwość migracji na Północ.

Wybór Abrahama Lincolna na prezydenta USA

Inauguracja prezydentury Abrahama Lincolna

Bezpośrednim powodem wybuchu wojny domowej zwanej wojną secesyjną był wybór Abrahama Lincolna na prezydenta Stanów Zjednoczonych. Ten zdecydowanie opowiadał się za zniesieniem niewolnictwa i jako prezydent miał ku temu narzędzia.

Wybory odbyły się 6 listopada 1860 r. Natomiast zaprzysiężenie Lincolna mogło zostać przeprowadzone po wygaśnięciu kadencji jego poprzednika. Toteż prezydentem USA Lincoln formalnie został 4 marca 1861 r. Tymczasem 20 grudnia 1860 r. akt secesji ogłosiła Karolina Południowa. Na początku następnego roku przyłączyły się do niej Missisipi, Floryda, Alabama, Georgia, Luizjana i Teksas. Wiosną dołączyły także stany dotąd wahające się: Wirgina, Arkansas, Karolina Północna i Tennessee. Stany z Południa nie zamierzały jednak utworzyć niezależnych państw. Powołały Skonfederowane Stany Ameryki. Prezydentem Konfederacji został Jefferson Davis.

Tym samym Lincoln obejmując swój urząd musiał zaradzić największemu kryzysowi w historii Stanów Zjednoczonych.

Wybuch wojny secesyjnej

Ostrzał Fortu Sumter

Jako pierwsza działania wojenne rozpoczęła Konfederacja. Jej żołnierze 12 kwietnia 1861 r. zaatakowali Fort Sumter, którego załoga pozostała wierna Unii. Ostatecznie obrońcy skapitulowali, ale pozwolono im odmaszerować na północ. Ten epizod uznawany jest za początek wojny secesyjnej. Dla północnych stanów wolta Południa była buntem. Z kolei stany południowe widziały to jako wojnę wyzwoleńczą.

Początek wojny należał do Konfederacji, której wojskami dowodził wybitny generał Robert Lee. To siły Południa zorganizowały się szybciej, a w ich szeregach było wielu doświadczonych wojskowych. Jednakże po drugiej stronie konfliktu stał zdecydowanie większy potencjał ludnościowy i przemysłowy. Na Północy mieszkało 22 mln obywateli, a tymczasem na Południu było ich 9 mln. Także na Północy znajdowały się najważniejsze fabryki zbrojeniowa. Wreszcie Północ, dzięki marynarce wojennej, kontrolowała szlaki handlowe. Te czynniki powodowały, że z każdym rokiem wojny Południe wyczerpywało swój potencjał militarny.

Do pierwszego poważnego starcia doszło pod Manassas (nad Bull Run) w Wirginii. Tam starły się liczące po ok. 35 tys. żołnierzy siły obu stron. Zwyciężyli Konfederaci, ale nie udało im się rozbić sił Unii. Nie byli także zdolni do dalszego marszu, a marzenia o zdobyciu Waszyngtonu stały się nierealne. Z kolei Unia zdała sobie sprawę, że ma do czynienia nie z bezładnymi buntownikami, ale z regularną armią. Lincoln zareagował natychmiast, powołując dzień później 500 tys. ludzi pod broń.

Armia Potomaku. Serce wojsk Unii

Armia Potomaku, główna siła zbrojna Unii na froncie wschodnim, była kluczowym elementem w strategii Północy mającej na celu pokonanie Konfederacji. Od momentu jej sformowania we wczesnych dniach konfliktu, Armia Potomaku przeszła przez serię zmian dowódczych, począwszy od generała Irwina McDowella, przez George’a McClellana, Ambrose’a Burnside’a, Josepha Hookera, aż do George’a G. Meade’a, który dowodził nią podczas kluczowej bitwy pod Gettysburgiem.

W trakcie wojny, Armia Potomaku odegrała decydującą rolę w wielu znaczących bitwach, w tym w pierwszej i drugiej bitwie nad Bull Run, bitwach pod Antietam, Fredericksburgiem, Chancellorsville, Gettysburgiem, w oblężeniu Petersburga oraz pod Appomattox. Choć jej droga nie była wolna od przeszkód i porażek, zdeterminowanie żołnierzy i dowódców Armii Potomaku, w połączeniu z ich liczebnością i zasobami, przyczyniły się do ostatecznego zwycięstwa Unii.

Plan Anakonda

Plan Anakonda

Plan Anakonda, zaproponowany przez gen. Winfielda Scotta na początku wojny secesyjnej, był długoterminową strategią Unii, mającą na celu wyczerpanie ekonomiczne i militarne Konfederacji bez konieczności prowadzenia krwawych i kosztownych kampanii lądowych. Nazwa planu pochodziła od zdolności anakondy, węża, który dusi swoją ofiarę, co doskonale obrazowało intencję strategii: stopniowe, ale nieuchronne zdławienie Konfederacji poprzez blokadę i kontrolę kluczowych punktów.

Plan zakładał morską blokadę wzdłuż wybrzeża Konfederacji, co miało ograniczyć jej możliwości handlowe i import niezbędnych zasobów oraz sprzętu wojskowego. Blokada zasadniczo ograniczyła zdolności Konfederacji do prowadzenia wojny. Kolejne elementy planu to uzyskanie kontroli nad rzeką Missisipi. To miało podzielić Konfederację na dwie części. Oblężenie Vicksburga były bezpośrednio związane z tym celem i ostatecznie przyniosły sukces Unii.  Trzeci punkt to ciągły nacisk na gospodarkę Południa. Plan przewidywał wyczerpywanie gospodarki Konfederacji poprzez zajmowanie i niszczenie jej zasobów produkcyjnych, zwłaszcza w obszarach rolniczych, co miało osłabić jej zdolność do prowadzenia wojny. Marsz Shermana przez Georgię był przykładem realizacji tego aspektu strategii.

Bitwa pod Antietam

Prezydent Lincoln i gen. McClellan po bitwie pod Antientam

Bitwa pod Antietam, która miała miejsce 17 września 1862 r., jest uznawana za jedną z najkrwawszych jednodniowych bitew w historii amerykańskiej. Zakończyła się strategicznym zwycięstwem Unii, ponieważ armia Konfederacji pod dowództwem generała Roberta E. Lee była zmuszona do wycofania się. Ta bitwa dała Lincolnowi odpowiedni moment polityczny do ogłoszenia Proklamacji Emancypacyjnej.

Z kolei bierność gen. Georga McClellana po bitwie spotkała się ze skrajnym niezadowoleniem Lincolna. Ten dziwił się, że generał mimo sposobności nie dokonał pogromu armii Południa, to później także nie zarządził pościgu za wrogiem. W efekcie prezydent zdjął McClellana z dowodzenia Armią Potomaku. Jego miejsce zajął Ambrose E. Burnside.

Proklamacja Emancypacyjna

Reprodukcja Proklamacji Emancypacyjnej z 1864 r.

Po bitwie Lincoln zagroził, że jeśli do 1 stycznia 1863 r. zbuntowane stany nie powrócą do Unii, to wówczas wszyscy niewolnicy na Południu uzyskają wolność. Proklamacja Emancypacyjna, ogłoszona przez prezydenta Abrahama Lincolna nie tylko przekształciła charakter konfliktu w walkę o wolność niewolników, ale także zmieniła dynamikę wojny na międzynarodowej scenie.

Przez ten dekret, Lincoln przekształcił wojnę secesyjną w moralną kampanię przeciwko niewolnictwu, co utrudniło państwom takim jak Wielka Brytania czy Francja ewentualne uznania lub wsparcie dla Konfederacji. Otworzyło to także drogę dla afroamerykańskich żołnierzy do wstąpienia do armii Unii. Do końca wojny, ponad 200 tys. Afroamerykanów służyło w wojsku Unii, co stanowiło istotne wzmocnienie dla sił Północy.

Oblężenie Vicksburga

Oblężenie Vicksburga

Oblężenie Vicksburga, prowadzona przez generała Ulyssesa S. Granta, było kluczową operacją wojskową, która trwała od maja do lipca 1863 r. Była to ostatnia duża twierdza Konfederacji. Zdobycie twierdzy zabezpieczało dla Unii pełną kontrolę nad rzeką Missisipi i efektywnie rozcięło siły Konfederacji na dwie części.

Było to zwycięstwo strategiczne i logistyczne Unii, ograniczające zdolności Konfederacji do przemieszczania wojsk i zasobów. Ta kampania była wzorowym przykładem wojny totalnej, w której zniszczenie zasobów przeciwnika było równie ważne, co pokonanie jego armii na polu bitwy. Obok bitwy pod Gettysburgiem, uznawana jest za punkt zwrotny wojny. Lincoln zdobycie Vicksburga nazwał „kluczowym dla wojny”.

Bitwa pod Gettysburgiem. Punkt zwrotny wojny

Bitwa pod Gettysburgiem

Bitwa pod Gettysburgiem, odbywająca się od 1 do 3 lipca 1863 r., jest często uznawana za punkt zwrotny wojny. Armia Północy pod dowództwem gen. Meade’a zdołała odnieść kluczowe zwycięstwo, zatrzymując inwazję wojsk Konfederacji na Północ. Od tej bitwy rozpoczął się okres przewagi Unii w wojnie.

Ta bitwa, jedna z najbardziej krwawych, z liczbą ofiar sięgającą ok. 50 tys. żołnierzy z obu stron, wykazała determinację i wytrzymałość obu armii. Jednak to zwycięstwo Unii stało się kluczowym momentem, po którym Konfederacja nigdy już nie odzyskała inicjatywy strategicznej. Kilka miesięcy po bitwie, na otwarciu Narodowego Cmentarza Lincoln wygłosił orędzie o państwie opartym na wolności i równości, zwane przemową gettysburską, które zaczynał od słów:

„Osiemdziesiąt siedem lat temu nasi ojcowie stworzyli na tym kontynencie nowy naród, poczęty w wolności i oddany wierze, że wszyscy ludzie zostali stworzeni równymi.”

Marsz Shermana. Wojna totalna

Drzeworyt A.H. Ritchiego obrazujący marsz Shermana

W 1864 r., generał William T. Sherman przeprowadził swój słynny marsz przez Georgię, stosując taktykę spalonej ziemi. Celem tej kampanii było złamanie woli walki Południa przez zniszczenie jego zasobów ekonomicznych. Marsz rozpoczął się w listopadzie 1864 r. w Atlancie i zakończył w grudniu w Savannah.

Sherman przemaszerował ponad 600 km, niszcząc fabryki, farmy oraz linie kolejowe, co miało ogromny wpływ na gospodarkę Konfederacji. Ta kampania była brutalnym, ale skutecznym sposobem na zakończenie wojny, pokazującym surową rzeczywistość wojny totalnej.

Bitwa i kapitulacja pod Appomattox Court House

Rycina przedstawiająca Ulyssesa S. Granta, dowódcę armii Unii, przyjmującego kapitulację naczelnego generała Konfederacji Roberta E. Lee 9 kwietnia 1865 r.

Bitwa i kapitulacja w Appomattox Court House stanowią jeden z najbardziej znaczących i symbolicznych momentów wojny secesyjnej. Po serii wyniszczających kampanii i bitew, armie Konfederacji pod dowództwem generała Roberta E. Lee, znalazły się w sytuacji bez wyjścia. Brak zaopatrzenia, ogromne straty i coraz skuteczniejsze działania sił Unii doprowadziły do sytuacji, w której dalsza walka wydawała się bezcelowa.

9 kwietnia 1865 r., w Appomattox Court House w Wirginii, doszło do historycznego spotkania gen. Lee z gen. Grantem. W obliczu nieuchronnej klęski, Lee zdecydował się poddać swoją Armię Północnej Wirginii (główna siła militarna Skonfederowanych Stanów Ameryki), co praktycznie zakończyło działania wojenne. Jako ostatnie, 2 czerwca 1865 r., skapitulowały oddziały Południa w Teksasie.

Grant, w geście pojednania i z poszanowaniem dla odwagi i poświęcenia żołnierzy Konfederacji, zaproponował honorowe warunki kapitulacji. Żołnierzom Konfederacji pozwolono zatrzymać swoje konie i broń osobistą, a także otrzymali oni zapasy żywności, aby mogli bezpiecznie powrócić do swoich domów.

Zakończenie wojny secesyjnej i jej skutki

Oryginał 13. poprawki do Konstytucji Stanów Zjednoczonych

Wojna secesyjna zakończyła się w 1865 r., lecz jej skutki, zarówno bezpośrednie, jak i długotrwałe, odcisnęły głębokie piętno na Stanach Zjednoczonych. Konflikt ten nie tylko przekształcił kraj politycznie i społecznie, ale również wyznaczył nowe kierunki rozwoju dla amerykańskiego społeczeństwa.

Zakończenie wojny przyniosło zniesienie niewolnictwa w całym kraju, zgodnie z 13. poprawką do Konstytucji USA (uchwalona 31 stycznia 1865 r., weszła w życie 18 grudnia 1865 r.):

„§ 1. Nie będzie w Stanach Zjednoczonych lub jakimkolwiek miejscu podległym ich władzy ani niewolnictwa, ani przymusowych robót, chyba że jako kara za przestępstwo, którego sprawca został prawidłowo skazany.
§ 2. Kongres ma prawo zabezpieczyć wykonanie niniejszego artykułu przez odpowiednie ustawodawstwo.”

To historyczne wydarzenie (Lincoln nie dożył wprowadzenia poprawki, został zamordowany w kwietniu 1865 r.) miało ogromne znaczenie dla milionów Afroamerykanów, choć droga do pełnej równości i integracji była jeszcze długa i wyboista. Okres Rekonstrukcji (historyczna dla Stanów Zjednoczonych nazwa okresu odbudowy państwa), który nastąpił po wojnie, miał na celu odbudowę Południa i integrację byłych stanów Konfederacji z resztą Unii. Jednakże, wiele z tych wysiłków napotkało na znaczące przeszkody, w tym na opór ze strony tych, którzy dążyli do zachowania status quo segregacji rasowej i ograniczenia praw politycznych dla Afroamerykanów.

Wojna secesyjna przyniosła ogromne zniszczenia, szczególnie na Południu, gdzie wiele miast i farm zostało zrujnowanych. Wymagało to lat odbudowy i ponownego zintegrowania gospodarki Południa z resztą kraju. W wojnie zginęło ok. 660 tys. żołnierzy obu stron.

Na Północy, wojna przyspieszyła procesy industrializacji i urbanizacji. Wielkie zmiany demograficzne, w tym migracje byłych niewolników oraz imigracja z Europy, przyczyniły się do wzrostu miast i zmian w strukturze społeczno-gospodarczej kraju. Było to możliwe m.in. dzięki łagodnym postąpieniu przez Unię z pokonanymi Konfederatami. Żaden z dowódców nie trafił do więzienia, wymagane było tylko złożenie przysięgi na wierność Unii.

Wojna secesyjna wyznaczyła Stany Zjednoczone na nową ścieżkę rozwoju, z mocniejszym, bardziej scentralizowanym rządem federalnym.

Bibliografia:

1. A. Chwalba, Historia powszechna. Wiek XIX, Warszawa 2023.
2. P. Jenkins, Historia Stanów Zjednoczonych, Kraków 2009.
3. J. Osterhammel, Historia XIX wieku. Przeobrażenie świata, Poznań 2020.

Więcej o historii Stanów Zjednoczonych przeczytasz klikając na poniższą grafikę: