Różnice między ludobójstwem na Wołyniu i akcją Wisła - intencje, przebieg, konsekwencje

Ludobójstwo na Wołyniu i akcja „Wisła” to dwa kluczowe wydarzenia związane z trudnymi relacjami polsko-ukraińskimi w XX wieku, które różnią się zarówno w charakterze, jak i w intencjach oraz skutkach. Obydwa wydarzenia miały miejsce w kontekście II wojny światowej oraz powojennego kształtowania się granic i tożsamości narodowych w Europie Środkowo-Wschodniej.

Kontekst historyczny

Mapa administracyjna województwa wołyńskiego, 1939 r.

• Ludobójstwo na Wołyniu (1943-1944): Było to masowe ludobójstwo dokonane przez nacjonalistyczne organizacje ukraińskie, głównie przez frakcję Organizacji Ukraińskich Nacjonalistów - frakcję Bandery (OUN-B) i Ukraińską Powstańczą Armię (UPA), na polskiej ludności cywilnej na Wołyniu i w Galicji Wschodniej. Miało miejsce w okresie niemieckiej okupacji Polski i w sytuacji chaosu, który wywołała II wojna światowa.
• Akcja „Wisła” (1947): Była to operacja przeprowadzona przez polskie władze komunistyczne, mająca na celu przymusowe przesiedlenie ludności ukraińskiej, łemkowskiej i innych grup etnicznych z południowo-wschodnich obszarów Polski na Ziemie Odzyskane (tereny na zachodzie i północy Polski, które zostały przyłączone po wojnie). Celem akcji była likwidacja zaplecza społecznego dla UPA, która kontynuowała działalność zbrojną na tych terenach po wojnie.

Charakter wydarzeń

• Ludobójstwo na Wołyniu: Miało charakter zbrodni ludobójstwa, czyli celowego wyniszczenia ludności polskiej ze względu na jej przynależność narodową. Zbrodnia ta była systematyczna, brutalna i miała na celu fizyczną eliminację Polaków, aby uczynić Wołyń i Galicję Wschodnią „czystymi” etnicznie. Szacuje się, że ofiarą padło około 50-60 tysięcy Polaków na Wołyniu i około 20-40 tysięcy w Galicji Wschodniej. Zbrodnie te charakteryzowały się niezwykłą brutalnością, w tym zabijaniem dzieci, kobiet i starców, oraz stosowaniem tortur.
• Akcja „Wisła”: Była to operacja represyjna o charakterze politycznym i wojskowym, mająca na celu rozbicie struktur UPA i zabezpieczenie południowo-wschodnich rubieży Polski. Akcja ta nie była ludobójstwem, choć miała elementy prześladowania ze względu na przynależność etniczną. Przesiedlono około 140 tysięcy Ukraińców, Łemków i innych mniejszości. W ramach operacji dochodziło do nadużyć i brutalności, jednak jej celem nigdy nie była fizyczna eliminacja, lecz rozproszenie i asymilacja ludności ukraińskiej w Polsce.

Intencje i cele

• Ludobójstwo na Wołyniu: Miało na celu oczyszczenie terenów z ludności polskiej w ramach polityki narodowościowej ukraińskich nacjonalistów, którzy dążyli do utworzenia niepodległego państwa ukraińskiego na terenach, które uznawali za swoje. W kontekście II wojny światowej, kiedy przyszłość granic była niepewna, OUN-UPA postanowiła „rozwiązać” problem mniejszości polskiej poprzez jej fizyczną eliminację.
• Akcja „Wisła”: Intencją było zlikwidowanie ukraińskiego podziemia zbrojnego i wzmocnienie bezpieczeństwa państwa polskiego poprzez przesiedlenie ludności, która mogłaby wspierać UPA. Długofalowym celem było również rozproszenie Ukraińców na obszarach, gdzie mieli oni trudniejsze warunki do zachowania swojej tożsamości narodowej i kulturowej, co miało prowadzić do ich asymilacji w Polsce Ludowej.

Przebieg wydarzeń

Deportacja Ukraińców w ramach akcji „Wisła”, kwiecień 1947 r.

• Ludobójstwo na Wołyniu:
  • Ludobójstwo na Wołyniu było zaplanowaną i zorganizowaną akcją przeprowadzaną przez Ukraińską Powstańczą Armię (UPA) oraz lokalnych nacjonalistów ukraińskich. Działania te były poprzedzone kampanią propagandową, której celem było wzniecenie nienawiści wobec Polaków i mobilizacja ukraińskiej ludności do działań zbrojnych.
  • Największe nasilenie zbrodni miało miejsce w lecie 1943 roku, zwłaszcza w lipcu, który przeszedł do historii jako „krwawa niedziela”. 11 lipca 1943 roku oddziały UPA i miejscowi chłopi ukraińscy zaatakowali jednocześnie ponad 100 polskich miejscowości, przeprowadzając brutalne masakry ludności cywilnej.
  • UPA i inne grupy nacjonalistyczne używały różnych taktyk: od ataków na wioski, przez podpalenia, do masowych mordów na ludności cywilnej, w tym kobietach, dzieciach i starcach. W wielu przypadkach stosowano szczególnie brutalne metody, takie jak palenie żywcem, rozczłonkowywanie ciał, tortury. Zbrodnie te miały zastraszyć polską ludność i zmusić ją do ucieczki.
  • Polacy, aby się bronić, tworzyli lokalne oddziały samoobrony, jednak w większości przypadków były one słabo uzbrojone i nie były w stanie przeciwstawić się regularnym oddziałom UPA. W odpowiedzi na te ataki, w niektórych miejscach dochodziło do akcji odwetowych ze strony polskich partyzantów, co prowadziło do dalszej eskalacji przemocy.
• Akcja „Wisła” (1947):
  • Przeprowadzona przez polskie władze komunistyczne akcja „Wisła” rozpoczęła się w kwietniu 1947 roku i trwała do końca lipca tego samego roku. Bezpośrednim impulsem do jej rozpoczęcia była śmierć generała Karola Świerczewskiego, przypisywana działaniom UPA.
  • Akcja „Wisła” była starannie zaplanowaną operacją wojskową, której celem było nie tylko przesiedlenie ludności, ale także neutralizacja oddziałów UPA.
  • Proces przesiedleń rozpoczynał się od otoczenia wsi przez wojsko, po czym ludności dawano bardzo krótki czas (kilka godzin) na spakowanie się. Wiele rodzin mogło zabrać ze sobą jedynie to, co mogły unieść. Majątek, w tym domy, bydło i ziemia, często pozostawały opuszczone lub były przejmowane przez państwo.
  • Zgodnie z zamierzeniem władz, przesiedlona ludność miała być rozproszona w taki sposób, aby nie mogła tworzyć zwartego osadnictwa i odtworzyć wspólnot narodowych i religijnych. Przesiedlenia te, mimo że prowadzone w sposób systematyczny i „prawnie uregulowany”, często wiązały się z brutalnością i represjami. Wielu przesiedleńców trafiło na trudne warunki bytowe, często do opuszczonych, zniszczonych domów, a ich kultura i struktury społeczne zostały poważnie osłabione.

Reakcje i oceny

Nagórzany całkowicie spalone przez UPA w nocy z 5 na 6 kwietnia 1946 r.

• Ludobójstwo na Wołyniu: W Polsce uznawane jest za jedną z największych zbrodni ludobójstwa w XX wieku i stanowi bolesny element w pamięci historycznej Polaków. Wielu historyków, zarówno polskich, jak i międzynarodowych, klasyfikuje te wydarzenia jako ludobójstwo zgodnie z definicją Konwencji o zapobieganiu i karaniu zbrodni ludobójstwa z 1948 roku. Strona ukraińska wciąż zmaga się z oceną tych wydarzeń, często przedstawiając je jako część wzajemnego konfliktu etnicznego i negując fakt ludobójstwa.
• Akcja „Wisła”: Jest oceniana różnie. W Polsce bywa przedstawiana jako konieczna, choć brutalna odpowiedź na działalność UPA i sposób na przywrócenie ładu i porządku w powojennej Polsce. Z kolei dla Ukraińców jest to symbol polityki represji komunistycznych władz polskich wobec mniejszości ukraińskiej, co przyczyniło się do złamania więzi społecznych i kulturowych. W 1990 roku Senat RP potępił akcję „Wisła” za zastosowaną zasadę odpowiedzialności zbiorowej.

Skutki i konsekwencje

Deportacja Ukraińców w ramach akcji „Wisła”, kwiecień 1947 r.

• Ludobójstwo na Wołyniu: Miało katastrofalne skutki dla relacji polsko-ukraińskich. Zbrodnie te wpłynęły na późniejsze działania odwetowe ze strony Polaków i przyczyniły się do głębokiej traumy w obu społeczeństwach. Długoterminowo wydarzenia te stały się istotnym elementem pamięci historycznej i przyczyną napięć w relacjach polsko-ukraińskich, zwłaszcza po 1989 roku.
• Akcja „Wisła”: Skutkowała rozpadem tradycyjnych wspólnot ukraińskich i łemkowskich na terenach południowo-wschodniej Polski oraz ich kulturowym i społecznym rozproszeniem. W dłuższej perspektywie doprowadziła do osłabienia ukraińskiego oporu zbrojnego na tych terenach.

Wnioski

Podsumowując, Ludobójstwo na Wołyniu i akcja „Wisła” to dwa różne wydarzenia, które miały różne przyczyny, cele i skutki. Pierwsze z nich było zbrodnią ludobójczą mającą na celu fizyczne wyniszczenie Polaków na Kresach, natomiast drugie było działaniem represyjnym władz państwowych, skierowanym na neutralizację ukraińskiego podziemia zbrojnego, jednak związanym z nadużyciami wobec ludności cywilnej. Oba wydarzenia pozostawiły trwały ślad w pamięci zbiorowej Polaków i Ukraińców, a ich ocena wciąż jest przedmiotem debaty historycznej i politycznej.

Warto przeczytać także:

• Rzeź wołyńska. Ludobójstwo dokonane na Polakach na Wołyniu i w Małopolsce Wschodniej

Bibliografia:

1. A. Kaczmarek, Historia Polski 1914-1989, Warszawa 2014.
2. G. Motyka, Od rzezi wołyńskiej do akcji „Wisła”. Konflikt polsko-ukraiński 1943–1947, Kraków 2011.
3. W. Roszkowski, Historia Polski 1914-2015, Warszawa 2017.
4. E. Siemaszko, Lipiec 1943 roku na Wołyniu, „Biuletyn IPN” 7-8/2018.
5. E. Siemaszko, Od walk do ludobójstwa, „Rzeczpospolita”, 10.07.2008.
6. A. L. Sowa, Historia polityczna Polski 1944-1991, Kraków 2011.
7. A. L. Sowa, Stosunki polsko-ukraińskie na Wołyniu i w Galicji Wschodniej w latach 1918–1945 [w:] Kto tego nie widział, nigdy nie uwierzy. Zbrodnia wołyńska. Historia i pamięć. Materiały edukacyjne, pod red. R. Niedzielko, Warszawa 2013.