Początki państwa polskiego. Jak powstała Polska? Jakie jest pochodzenie nazwy Polska?

Początki państwa polskiego związane są nierozerwalnie z plemieniem Polan i ich księciem Mieszkiem I. To Piastom z Wielkopolski udało się podbić liczne plemiona Słowian zamieszkujących polskie ziemie, dając początek dynastii panującej w Polsce do drugiej połowy XIV w.

Plemiona na ziemiach polskich i ich geografia

Mapa przedstawia rozmieszczenie plemion słowiańskich na podstawie wiedzy historyków okresu polski międzywojennej, Atlas historyczny Polski, J. M. Bazewicz, 1923 r.

Geografię polskich plemion można podzielić na dwie kategorie: północną i południową. W skład północnej wchodziły Wielkopolska, Kujawy, ziemia sieradzka i łęczycka, Mazowsze oraz Pomorze. Natomiast do grupy południowej należały plemiona Śląska i Małopolski.

Rekonstrukcja geografii plemion jest możliwa dzięki nielicznym źródłom pisanym, do których należy Geograf bawarski oraz dokument biskupstwa praskiego, zawierający opis plemiennej geografii Polski. Pierwszy z nich powstał ok. 100 lat przed Mieszkiem I, drugi jest prawdopodobnie opisem stanu z drugiej połowy X w., a więc już okresu rządów Mieszka I.

Wedle Geografa bawarskiego na Pomorzu swoje plemienne siedziby mieli Pyrzyczanie i Wolinianie. Na Kujawach Goplanie. Na Śląsku Ślężanie, Dziadoszanie, Opolanie i Golęszycowie. W Małopolsce należy lokować plemiona Wiślan i Lędzian. Dokument biskupstwa praskiego uzupełnia plemiona Śląskie o Trzebowian, Bobrzan i Dziadoszan. Jak widać żaden z tych dokumentów nie wspomina o plemieniu Polan, które przecież jest kluczowe dla budowy pierwszego państwa polskiego. Jest to prawdopodobnie związane z tym, że to plemię nie było w IX w. zbyt znaczące, a jego ekspansja terytorialna rozpoczęła się stosunkowo późno (ok. 930-940 r.) i miała gwałtowny przebieg.

Siedziby polskich plemion

Mapa przedstawia geografię plemion słowiańskich wg Joachima Lelewela, Atlas do dziejów Polski zawierający czternaście mapek barwnych: według Lelewela i innych do użytku szkolnego, Warszawa 1907

Jeśli chodzi o znane nam siedziby wymienionych plemion to dla Ślężan był to Wrocław, dla Dziadoszan Głogów, dla Opolan Opole, dla Gołęszyców Racibórz. Bobrzan należy lokalizować nad rzeką Bóbr. Natomiast siedziba Trzebowian jest sporna, być może znajdowała się pomiędzy liniami rzek Kaczawa-Barycz-Bystrzyca-Widawa, co lokowałoby ich między Bobrzanami a Ślężanami.

Dla Goplan rolę siedziby prawdopodobnie pełniła Kruszwica nad Gopłem.

Z kolei dwoma głównymi grodami Pyrzyczan były Pyrzyce i Stargard. Wolinianie zamieszkiwali wyspę Wolin nad Zatoką Pomorską wraz z ziemiami jej przyległymi.

Nieznane nam z nazwy plemiona koncentrowały się także wokół Kołobrzegu, Białogrodu, Słupska i Gdańska.

Polska za Mieszka I w 992 r.

Wiślanie byli skupieni wokół Krakowa i Sandomierza, czyli w górnym biegu Wisły. Na wschód od nich swoje ziemie mieli Lędzianie, którzy graniczyli z Wiślanami nurtami rzek Wieprz i Wisłok. Natomiast na wschodzie ich tereny sięgały dorzecza górnego Bugu oraz Sanu, a może nawet sięgały górnego Dniestru. Ich głównymi grodami był Czerwień i Przemyśl.

Jeśli chodzi o Polan to ich lokalizację należy wiązać z Wielkopolską, wzdłuż rzeki Warty. Za ich siedzibę należy uznać Gniezno. Do pierwszych piastowskich grodów należały z pewnością także Ostrów Lednicki, Poznań, Giecz, Bnin, Grzybowo i Włocławek.

Warto także wspomnieć o plemieniu Lubuszan zamieszkującym wzdłuż Odry z grodem Lubuszem nad Odrą.

Ekspansja terytorialna Polan

Mieszko I

Dlaczego to Polanie zjednoczyli polskie plemiona? Być może zdecydował o tym brak zagrożeń zewnętrznych, który umożliwił im podjęcie próby ekspansji. Od zachodu rdzenne terytoria Polan były osłonięte Słowianami połabskimi, którzy rywalizowali z Niemcami. Od północy bufor przed najazdami wikingów stanowiły plemiona pomorskie oraz Puszcza Notecka. Z kolei od wschodu plemiona z Mazowsza osłaniały Polan od najazdów Prusów. Wreszcie na południu Ślężanie i Wiślanie byli podporządkowani państwu czeskiemu i nie podejmowały prób ekspansji na północ.

Kierunki ekspansji Piastów możemy opisywać tylko w przybliżeniu (wśród historyków występują spore rozbieżności w tym kiedy i kto jednoczył polskie plemiona). Nie wiemy nawet w jakich granicach Mieszko I odziedziczył państwo Polan. Możemy jedynie zrekonstruować to jakie Państwo Mieszka I pozostawiał swojemu synowi Bolesławowi I. Zatem poniżej zaprezentowane etapy ekspansji Polan są jedną z prawdopodobnych wersji konsolidacji władztwa Piastów.

Siemowit książę Polan ze zbioru Królowie polscy w obrazach i pieśniach autorstwa Walerego Eljasza-Radzikowskiego

Najpewniej ekspansja Piatów rozpoczęła się od podporządkowania Wielkopolski oraz terenów Goplan na Kujawach (orientacyjnie na przełomie IX i X w.). Stąd w legendzie o Popielu może być źdźbło prawdy. Jedna z hipotez głosi, że był on władcą Goplan, który został obalony przez władcę Polan, Siemowita.

Kolejnym etapem rozwoju terytorialnego Polan było podporządkowanie sobie Mazowsza i ziem Lędzian, co najpewniej nastąpiło w połowie X w. i było związane z Lestkiem, synem Siemowita. Zatem to jemu można przypisać dużą część podboju plemion zamieszkujących polskie ziemie. Rozwojowi terytorialnemu towarzyszyła energiczna akcja wznoszenia nowych grodów.

Siemomysł ze zbioru Królowie polscy w obrazach i pieśniach Walerego Eljasza-Radzikowskiego

Po opanowaniu Wielkopolski, Kujaw i Mazowsza Polanie skierowali swoją ekspansję na północ. Siemomysł, syn Lestka miał opanować część Pomorza.

Kolejny okres ekspansji związany jest z synem Siemomysła, Mieszkiem I. Władzę w Polsce przejął ok. 960 r. Najpewniej miał wówczas we władaniu ponad połowę ziem uznawanych za należące do polskich plemion. Nowy władca był kontynuatorem polityki podbojów swoich poprzedników. Nowym nabytkiem Polan, a być może pierwszą zdobyczą terytorialną Mieszka I była ziemia Lubuszan. Jako że graniczyła z wpływami niemieckimi, doprowadziła do pierwszych konfliktów z tamtejszymi margrabiami. Kolejno Mieszko I rozpoczął walki o Pomorze. Pokonując Wolinian zagarnął obszar ujścia Odry i całe Pomorze Zachodnie. Nie jest pewne czy Mieszkowi I, czy  jego poprzednikom należy dopisać opanowanie wschodniej części Pomorza wraz z Gdańskiem.

Finalnie, u schyłku swojego panowania Mieszko I ok. 985-990 podbił Śląsk i Małopolskę wraz z Krakowem, odrywając je od państwa czeskiego. Aczkolwiek opanowanie Krakowa jest także przypisywane Bolesławowi Chrobremu. Być może atak na Małopolskę poprzedziło wcześniej przyłączenie ziemi sandomierskiej oraz Grodów Czerwieńskich. Te ostatnie Mieszko I stracił na rzecz księcia kijowskiego Włodzimierza. Bolesławowi Chrobremu udało się je jednak z powrotem przyłączyć je do granic swojego państwa.

Granice państwa u schyłku panowania Mieszka I

Polska za panowania Mieszka I według Stanisława Zakrzewskiego („Mieszko I jako budowniczy państwa polskiego”, Warszawa, 1921)

Patrząc na granice państwa Mieszka I można zobaczyć zręby współczesnych granic Polski. Można je zrekonstruować m.in. na podstawie łacińskiego dokumentu Dagome iudex, który dotyczył oddania państwa gnieźnieńskiego pod zwierzchnictwo i opiekę papieża wraz z terytoriami sięgającymi Bałtyku, Prus, Rusi, Krakowa, rzeki Odry, Moraw, Milska i znów Odry. Najprawdopodobniejszym wystawcą dokumentu był Mieszko I.

Tym samym granice państwa Mieszka I były oparte o rzekę Odrę, Szczecin, Morze Bałtyckie, Prusy, Ruś, Kraków, Ołomuniec na Morawach oraz Milsko.

Czytaj także → Granice i terytorium Polski na przestrzeni wieków. Kiedy Polska była najmniejsza, a kiedy największa?

W porównaniu ze współczesnymi granicami Polski straciła ona w porównaniu z czasami Mieszka I Lubusz wraz z fragmentem terytorium na zachód od Odry. Na południu utraciła Ołomuniec wraz z fragmentem Moraw. Na południowym wschodzie część utraconych przez władcę Grodów Czerwieńskich z Przemyślem i Sanokiem, dzisiaj znajduje się w granicach Polski. Na północnym wschodzie granice terytorium Polan sięgały Bugu, dzisiaj sięgają wyraźnie dalej za Bug i Narew. Z kolei współczesne Warmia, Mazury i północna część województwa podlaskiego znajdowały się we władaniu Prusów i Jaćwingów. Łączny obszar terytorium państwa Mieszka I wynosił ok. 250 tys. km², przy obecnych granicach wynoszący 311 895 km².

Dynastia Piastów

Lestek ze zbioru Królowie polscy w obrazach i pieśniach Walerego Eljasza-Radzikowskiego

Wspomniane wcześniej imiona poprzedników Mieszka I znamy wyłącznie z Kroniki Galla Anonima pisanej w latach 1113-1116, a zatem długo po wydarzeniach poprzedzających panowanie księcia Polan. Toteż ich imiona związane są bardziej z tradycją niż ustalonymi przez historyków faktami. Niemniej opisy Galla Anonima z pewnością uzupełniają pustkę o przedmieszkowej historii Polski i bez wątpienia jego Kronika jest dziełem rzetelnym. Toteż istnieje możliwość, że autor pisząc Kronikę opierał się na podaniach plemiennych, być może zniekształconych biegiem czasu, ale wciąż mających odbicie w historii. Toteż, co do zasady panuje przekonanie o historyczności trzech poprzedników Mieszka I.

Toteż powtarzając za Gallem Siemowit, syn Piasta i Rzepichy za zgodą współplemieńców objął władzę po obaleniu Piasta. Jego syn Lestek jak podaje Gall „dorównał ojcu w dzielności i czynach rycerskich”. To jemu przypisuje się największy udział w rozszerzeniu postępów terytorialnych Polan, a także skoncentrowanie władzy w rękach księcia. Po nim panował Siemomysł, który był ojcem Mieszka I, a także Czcibora i nieznanego z imienia syna. Z racji dostępności licznych źródeł pisanych to Mieszko I jest uznawany za pierwszego w pełni historycznego władcę Polan i twórcę państwowości Polskiej.

Skąd się wzięła nazwa Polska?

Skoro wiemy kto i kiedy skonsolidował polskie plemiona pozostaje odpowiedzieć na pytanie o pochodzenie nazwy „Polska”. Oczywiście jej etymologia sięga nazwy plemienia Polan. Dlaczego zatem Polanie to Polanie? Otóż ich nazwa nie oznacza nic innego jak „mieszkańców otwartych pól”. Do dzisiaj w Wielkopolsce znajdują się ogromne obszary pól uprawnych. Wiedział już o tym podróżnik Ibrahim ibn Jakub, który w relacji z jednej ze swoich podróży opisał m.in. państwo Mieszka I. Wskazał, że „a co się tyczy kraju Mesko, to [jest] on najrozleglejszy z ich [tzn. słowiaoskich] krajów. Obfituje on w żywność, mięso, miód, i rolę orną [lub: rybę]”. Tak oto obfitość ziemi dało nazwę Polsce i Polakom.

Bibliografia:

1. M. K. Barański, Dynastia Piastów w Polsce, Warszawa 2018.
2. G. Labuda, Pierwsze państwo polskie, Kraków 1989.
3. T. Jurek, E. Kizik, Historia Polski do 1572, Warszawa 2019.
4. J. Strzelczyk, Mieszko I, Poznań 1992.
5. S. Szczur, Historia Polski średniowiecze, Kraków 2002.
6. P. Urbańczyk, Mieszko Pierwszy Tajemniczy, Toruń 2012.
7. Monumenta Poloniae Historica, seria II, t. I, Kraków 1946.