„Dzieje Syrii” - J. Żebrowski - recenzja

Autorem książki jest zmarły w 2010 r. politolog i dyplomata Janusz Żebrowski, który przez wiele lat zajmował się historią i kulturą krajów arabskich. Był on również autorem dwóch innych publikacji: Libia z 1978 r. orazMaroko: współczesność a historia z 2001 r.). Recenzowana tutaj książka jest ostatnią jego publikacją z 2006 r. Do moich rąk trafiło jej drugie wydanie. Zostało ono uzupełnione dodatkowym rozdziałem pani prof. Katarzyny Pachniak dotyczącym ostatnich tragicznych wydarzeń w Syrii.

Zacznijmy od kilku ogólnych uwag. Praca liczy ponad 200 stron. Podzielono ją na kilkadziesiąt rozdziałów. Książka opisuje historię Syrii od czasów najdawniejszych do współczesności. We wstępie wyjaśniono pochodzenie nazwy „Syria” oraz przeanalizowano zmieniające się jej znaczenie na przestrzeni dziejów.

Dwa następne rozdziały omawiają środowisko geograficzne oraz główne drogi przebiegające przez terytorium Syrii. Monograficzne opracowania często zawierają tego typu informacje. W przypadku Syrii jest to szczególnie uzasadnione, ponieważ kraj ten położony jest na przecięciu ważnych szlaków handlowych biegnących do Egiptu, Anatolii, oraz Mezopotamii. Tym samym jak słusznie zauważył i podkreślił autor publikacji - „Na obszarze Syrii stykały się różne wpływy kulturowe i cywilizacyjne(…)” (s.21) i te obce oddziaływania mieszkańcy „(…) uzupełniali własnymi oryginalnymi rozwiązaniami” (s.21). Wymieniono, więc dokonania różnych kultur syryjskich, w tym trzech najważniejszych: wynalezienie alfabetu fenickiego i ugaryckiego, duża rola w ukształtowaniu zasad wielkich religii monoteistycznych (chrześcijaństwa i islamu) oraz kolonizacja fenicka, która znacznie poszerzyła horyzonty geograficzne ówczesnego świata.

Narracja dziejów starożytnej Syrii rozpoczyna się od pojawienia się Amorytów - pierwszych historycznych mieszkańców tego obszaru (przełom III i II tysiąclecia p.n.e.). Następnie autor przechodzi do krótkiego omówienia historii państw aramejskich, które kształtują się pod koniec II tysiąclecia. Oczywiście najwięcej miejsca poświęcono najpotężniejszemu - królestwu Aram ze stolicą w Damaszku.

W oddzielnym rozdziale opisano najważniejsze miasta fenickie w zachodniej Syrii, oraz na wybrzeżu libańskim. Autor scharakteryzował pokrótce kulturę fenicką, uwypuklając dokonania tych niezrównanych żeglarzy starożytności, w tym wynalezienie alfabetu.

Jak już wcześniej wspomniano, szeroko pojęte terytorium historycznej Syrii było miejscem rywalizacji o wpływy pomiędzy starożytnymi mocarstwami. Dlatego przedstawiono zwięźle przebieg najistotniejszych konfliktów militarnych, począwszy od kampanii wojennych faraona Totmesa III, oraz późniejszych zmagań faraonów XIX dynastii z władcami anatolijskiego imperium Hetytów.

W I tysiącleciu p.n.e. Syria znajdowała się pod zwierzchnictwem kolejno następujących po sobie wielkich imperiów blisko-wschodnich: Asyrii, Babilonii, a także Persji. W okresie panowania perskich Achemenidów była częścią satrapii Abar Nahara (akadyjska Eber-Nari).

Momentem przełomowym dla Syrii, jak i dla całego obszaru Bliskiego Wschodu była wyprawa Aleksandra III Macedońskiego. Położyła ona kres imperium Achemenidów. Po śmierci Aleksandra następuje epoka hellenistyczna, trwająca do podboju rzymskiego. Rozdział  „Hellenizacja Syrii” traktuje o synkretyzmie kulturowym jaki nastał w czasie istnienia królestwa Seleucydów, którego stolicą była Antiochia nad Orontesem (dzisiejsza Antakya w Turcji) – jedno z ważnych centrów kulturalnych. Innymi nowo założonymi ośrodkami były m.in. Apamea, Latakia czy Dura Europos.

W roku 64 p.n.e. Antioch XIII został zdetronizowany przez Pompejusza Wielkiego i część terytorium Syrii przyłączono do imperium rzymskiego. Syria stała się jedną z ważnych wschodnich prowincji granicznych, z której podejmowano kampanie wojenne przeciwko królestwu Partów. Pod panowaniem rzymskim (szczególnie w czasach Sewerów) interesujący nas region przeżywał okres szybkiego rozwoju cywilizacyjnego. Z Syrii pochodziło wiele wybitnych postaci reprezentujących różne dziedziny nauki – filozofię, prawo, architekturę i geografię. Kraj ten odegrał także istotne znaczenie już w początkowym okresie chrześcijaństwa, co autor skrupulatnie odnotował.

Pod koniec tego rozdziału omówiono historię syryjskiego królestwa Palmyry oraz, co cenne przedstawiono polskie badania archeologiczne w tymże starożytnym mieście.

Po podziale imperium rzymskiego, Syria znalazła się w cesarstwie wschodnio-rzymskim. Nadal była znaczącym centrum myśli chrześcijańskiej i ważnym ośrodkiem handlu. Podzielona na kilka dystryktów wraz z wasalnym państwem Ghassanidów stanowiła miejsce politycznej rywalizacji imperium bizantyńskiego z napierającymi ze wschodu perskimi Sasanidami. Jej kres wyznacza podbój arabski w połowie VII wieku i w konsekwencji dominacja islamu. Podbojom arabskim autor poświęcił dwa rozdziały.

Przez nadchodzące stulecia Syrią rządzić będą dynastie różnego pochodzenia, których wspólną cechą jest religia - islam. Autor dokładnie omówił  „złoty wiek” kalifatu Umajjadów (661-750), którego stolicą był Damaszek. Następnie przedstawił rolę Syrii w okresie panowania sunnickich Abbasydów i kolejnych dynastii takich jak: szyiccy Hamdanidzi (944-1003), czy też sunniccy Ajjubidzi (1174-1250). W tej części pracy nie pominięto dwóch ważnych wydarzeń - wypraw krzyżowych, które doprowadziły do ustanowienia państw frankijskich na podbitych obszarach oraz w konsekwencji konfliktu ze światem islamu. Drugim zaś były łupieżcze najazdy Mongołów w XIII w.

W epoce nowożytnej osłabiona Syria znalazła się we władaniu imperium osmańskiego. Okres ten charakteryzuje się zahamowaniem rozwoju społeczno–ekonomicznego, któremu towarzyszyła wszechobecna korupcja.

Trzy następne rozdziały obejmują złożoną problematykę końca XIX i pierwszej połowy XX wieku. Jest to czas rodzenia się świadomości narodowej - powstawania arabskich ruchów politycznych; prób zrzucenia panowania tureckiego przy wsparciu mocarstw zachodnioeuropejskich w trakcie trwania I wojny światowej; a także sprawowania przez Francję mandatu na terenie Lewantu w latach 1920-1946.

17 kwietnia 1946 r. wojska francuskie wycofały się i kraj de facto stał się niepodległym. Tematem „Posłowia” jest burzliwa historia młodego syryjskiego państwa w II połowie XX wieku.

„Współczesna Syria” - to ostatni uzupełniający rozdział książki, napisany został przez profesor Katarzynę Pachniak. Opisuje ona historię najnowszą - od przejęcia władzy przez Baszar al-Assad’a w 2000 r. do początków demonstracji antyrządowych w 2011 r. (tzw. „arabska wiosna”). Jak wiemy pokojowe protesty społeczne, pomimo możliwości podjęcia dialogu pomiędzy dwoma stronami, zostały krwawo stłumione przez reżim al-Assad’a. Obecnie w Syrii ma miejsce regularna wojna domowa o nieprzewidywalnych konsekwencjach polityczno-społecznych.

Na zakończenie warto podkreślić, iż Dzieje Syrii obejmują szeroki przedział czasu z dużym wachlarzem różnorodnej i czasami trudnej problematyki, co niekiedy wymaga zupełnie odmiennego podejścia badawczego. Dlatego z uznaniem trzeba stwierdzić, iż autor poradził sobie bardzo dobrze z zadaniem przejrzystego przedstawienia dynamicznie zmieniających się dziejów tego kraju.

Książka została starannie wydana w ramach większej serii - Dzieje Orientu. Opatrzono ją kilkoma zdjęciami, które pochodzą ze zbiorów autora, oraz profesora Wojciecha Zabłockiego. Przydatna dla czytelnika jest mapka obecnej Syryjskiej Republiki Arabskiej z zaznaczonymi głównymi miastami, granicami państwa i obszarami spornymi. Bibliografię wraz z indeksem osób standardowo zamieszczono na końcu książki.

W recenzowanym tytule nie dopatrzyłem się jakiś błędów czy nieścisłości. Wszystkie rozdziały tworzą spójną całość. Jednak osobiście wyczuwalny był dla mnie brak jednego rozdziału, który poświęcony byłby wyłącznie sztuce i kulturze materialnej Syrii. Można odnieść wrażenie, iż autor w niektórych miejscach niepotrzebnie przedstawiał w dość szczegółowy sposób szersze tło historyczne. Aczkolwiek dla odbiorcy, który nie jest dobrze zaznajomiony z historią regionu, takie informacje mogą okazać się przydatne.

Książka Dzieje Syrii to pozycja ciekawa, po którą warto sięgnąć. Jest przystępnie napisana, a zawarta w niej wiedza stoi na dobrym (wysokim) poziomie merytorycznym.

Plus Minus:
Na plus:
+ ciekawe przedstawienie historii Syrii
+ wydanie uzupełnione o najnowsze wydarzenia
Na minus:
- brak rozdziału poświęconego kulturze materialnej

Tytuł: Dzieje Syrii - od czasów najdawniejszych do współczesności
Autor: Janusz Żebrowski
Wydawca: Wydawnictwo Akademickie DIALOG
Rok wydania: 2011 (II uzupełnione)
ISBN: 978-83-61203-75-9
Liczba stron: 214
Cena: ok. 22 zł
Ocena recenzenta: 7/10