Franz Kafka - życie, choroba i twórczość autora Procesu |
Franz Kafka urodził się 3 lipca 1883 r. w czeskiej Pradze jako pierworodny syn żydowskich mieszczan Hermanna Kafki i Julii Löwy. W XX w. jego nazwisko stało się synonimem poczucia bezsilności wobec systemu, a jego proza zaczęła symbolizować absurd nowoczesnej biurokracji i alienację jednostki. Aby zrozumieć fenomen określenia „kafkowski”, należy spojrzeć na życie pisarza: traumatyczne dzieciństwo, skomplikowane relacje rodzinne, dwoistość roli urzędnika i artysty, ascetyczne praktyki zdrowotne oraz niespełnione miłości.
Praski dom rodzinny i napięcia z ojcem
Franz Kafka
Franz Kafka dorastał w niemiecko‑żydowskiej enklawie centrum Pragi. Jego ojciec Hermann był energicznym i przedsiębiorczym handlarzem galanterią, który z ubogiego wędrownego sprzedawcy awansował na właściciela znanego sklepu. W domu rządził twardą ręką, cenił sukces materialny i nie rozumiał literackich aspiracji syna. Kafka zapamiętał ojca jako człowieka silnego, głośnego i dominującego.
Matka Julia była czuła, ale podporządkowana mężowi, starała się mediować, lecz ostatecznie akceptowała jego decyzje. Dwaj młodsi bracia zmarli w niemowlęctwie, a trzy siostry - Elli, Valli i Ottla - zostały zamordowane podczas Zagłady. Szczególnie bliska Franzowi była Ottla, która wspierała go w konfliktach z ojcem. Rodzinne traumatyczne doświadczenia, wynikające z rygoryzmu ojca i poczucia osamotnienia, stały się źródłem motywów winy i uwięzienia pojawiających się później w jego prozie.
Edukacja, studia i praca urzędnika
Franz Kafka jako doktor prawa
Kafka uczęszczał do niemieckiej szkoły powszechnej, a następnie do prestiżowego gimnazjum w pałacu Kinských na Rynku Staromiejskim. Choć rodzice rozmawiali w domu po niemiecku z naleciałościami jidysz, Franz znał również czeski - wiele lat później przyjaciel i biograf Max Brod wspominał, że w młodości omawiali literaturę zarówno po niemiecku, jak i po czesku. W 1901 r. rozpoczął studia chemiczne na niemieckim Uniwersytecie Karola, lecz po kilku tygodniach przeniósł się na prawo, które łączyło praktyczność z możliwością samodzielnego rozwoju twórczego. Dyplom doktora prawa uzyskał w czerwcu 1906 r., po rocznej aplikacji sądowej.
Karierę zawodową rozpoczął w praskim oddziale ubezpieczyciela Assicurazioni Generali (dzisiaj znana jako Generali - do dzisiaj spółka w swoim archiwum zachowała akta osobowe Kafki), ale już rok później - dzięki wstawiennictwu wuja Alfreda Löwza - został zatrudniony w Towarzystwie Ubezpieczeń od Wypadków przy Pracy dla Czechów w Pradze. Jego praca polegała na analizie i ocenie odszkodowań za urazy pracowników przemysłowych, wśród których częste były przypadki utraty palców czy kończyn z powodu braku odpowiednich zabezpieczeń w zakładach. Kafka szybko awansował, zajmując się analizą wniosków o odszkodowania, sporządzaniem raportów i rozpatrywaniem odwołań przedsiębiorców niezadowolonych z wysokości składek.
Praca w ubezpieczeniach dawała mu stały dochód, lecz zabierała energię potrzebną na pisanie. Wieczorami zasiadał do biurka, by tworzyć opowiadania i prowadzić dzienniki, narzekając, że łączenie obowiązków urzędnika z powołaniem literata jest torturą. Jednak obserwacje biurokratycznego aparatu - anonimowe korytarze, bezosobowe regulaminy, poczucie winy przed nieuchwytnymi przełożonymi - zrodziły w jego umyśle obraz świata, który później stał się tłem Procesu i innych utworów.
Około 1915 r. Kafka otrzymał wezwanie do wojska, jednak dzięki interwencji jego przełożonych uznano, że jego praca w instytucji ubezpieczeniowej ma charakter służby państwowej i przyznano mu odroczenie. Później sam próbował zgłosić się do armii, lecz uniemożliwiła mu to postępująca choroba - gruźlica, zdiagnozowana w 1917 r. Rok później, z powodu pogarszającego się stanu zdrowia, został przeniesiony na emeryturę i do końca życia przebywał w sanatoriach.
Gruźlica to choroba zakaźna atakująca najczęściej płuca. Jej typowe objawy to przewlekły kaszel, nocne poty, stan podgorączkowy, osłabienie i utrata masy ciała, a w późniejszym stadium także krwioplucie i duszność. Na początku XX wieku gruźlica była jedną z głównych przyczyn zgonów w Europie. Przełom w leczeniu nastąpił dopiero w 1943 r., gdy zespół Selmana A. Waksmana odkrył streptomycynę, pierwszy skuteczny antybiotyk przeciwko prątkom gruźlicy. Od tego momentu liczba zgonów zaczęła gwałtownie spadać.
Relacje i miłości - między pragnieniem bliskości a lękiem
Felice Bauer i Franz Kafka
Młodość Kafki naznaczona była wewnętrznym konfliktem między pragnieniem założenia rodziny a lękiem przed utratą wolności i wyobcowaniem. Kafka przez większą część dorosłego życia odwiedzał domy publiczne, a posiadana przez niego kolekcja fotografii erotycznych i pornograficznych świadczy o jego dużym zainteresowaniu tą tematyką. Niemniej z kilkoma kobietami nawiązał bliższe relacje.
Pierwszą z nich było spotkanie w 1912 r. z Felice Bauer, pragmatyczną berlińską sekretarką, którą poznał u znajomych. Ich związek opierał się głównie na korespondencji. Franz dwukrotnie się oświadczył, ale zaręczyny zrywał pod wpływem niepewności i pierwszych objawów gruźlicy.
Podczas pobytu w pensjonacie w Żelizach w 1919 r. poznał Julie Wohryzek, wesołą i niezależną stenotypistkę. Szybko zaproponował małżeństwo, jednak Hermann Kafka uznał ją za nieodpowiednią partię i wymusił zerwanie. Franz, zmuszony do posłuszeństwa, odwołał ślub i zaproponował dziewczynie związek bez formalizacji. Dwa lata później zafascynował się czeską dziennikarką Mileną Jesenską, która jako pierwsza tłumaczyła jego prozę na język czeski. Ich obszerną korespondencję przerywały wybuchy zazdrości i wątpliwości. Milena nie zamierzała opuszczać męża, a Franz - wbrew własnym pragnieniom - zakończył romans.
Dora Diamant
Ostatnią wielką miłością była młodsza o dwadzieścia lat Dora Diamant. Poznali się w 1923 r. na wczasach nad Bałtykiem. Dora, pochodząca z chasydzkiej rodziny z Galicji, była zafascynowana syjonizmem. Razem wyjechali do Berlina, by wyrwać się spod wpływu rodziny i poświęcić pisaniu. Kafka uczył się hebrajskiego i snuł plany wyjazdu do Palestyny. Choroba szybko jednak pogłębiła się. Franz zmarł w sanatorium w Kierling koło Wiednia 3 czerwca 1924 r., a Dora opiekowała się nim do końca.
Proza i jej motywy u Kafki
W pierwszych latach pisarskich Kafka publikował krótkie prozy w magazynie „Hyperion”. Przełom nastąpił w nocy z 22 na 23 września 1912 r., gdy w jednym impulsie napisał opowiadanie Wyrok. Wkrótce ukazały się zbiory Kontemplacja oraz jedna z najbardziej znanych nowel w historii literatury - Przemiana, opowieść o wędrownym kupcu Gregorze Samsie, który budzi się jako wielki owad. Groteskowa metamorfoza bohatera symbolizuje wyobcowanie i dehumanizację, której doświadczał sam autor w rodzinie i społeczeństwie.
Okładka pierwszego wydania Procesu
Pod koniec 1914 r. Kafka rozpoczął pracę nad powieścią Proces, w której nieskazitelny Józef K. zostaje postawiony przed nieznanym trybunałem bez wyraźnej winy. Narracja odsłania labirynt biurokracji i poczucie bezradności wobec anonimowego prawa - doświadczenia, które pisarz czerpał z własnej pracy w ubezpieczeniach. Powieść pozostała nieukończona. Choć Kafka nakazał po śmierci spalić wszystkie nieopublikowane rękopisy, jego przyjaciel Max Brod zignorował to życzenie i opublikował Proces oraz pozostałe powieści, w tym Zamek (1926) i Amerykę lub Zaginionego (1927), dzięki czemu pisarz stał się jednym z klasyków literatury XX wieku.
Styl Kafki charakteryzuje się zwięzłym, pozornie prostym językiem kontrastującym z surrealistycznymi, niejasnymi sytuacjami. Bohaterowie jego prozy stają przed nieprzeniknioną władzą urzędów, sądów czy nieokreślonych sił. Ich poczucie winy i lęk pozostają niewyjaśnione. Czytelnicy rozpoznali w tym obraz nowoczesności: alienację jednostki, odczłowieczenie przez biurokrację i utratę tożsamości. Stąd przymiotnik „kafkowski” trafił do wielu języków jako synonim absurdalnej, przytłaczającej sytuacji, w której jednostka jest bezradna wobec systemu.
Choroba, naturalna terapia i wegetarianizm
Franz Kafka i goście sanatorium, w którym przebywał od grudnia 1920 do sierpnia 1921 roku, lecząc gruźlicę
Kafka był osobą wrażliwą i lękową. Cierpiał na bezsenność, bóle głowy i nerwicę. W 1917 r. pojawiły się pierwsze symptomy gruźlicy. Choroba stała się jednym z powodów zerwania drugich zaręczyn z Felice Bauer i wymusiła długotrwałe pobyty w sanatoriach. Lekarze stosowali leczenie z wykorzystaniem opium i zastrzyków znieczulających, jednak Kafka nie ufał medycynie konwencjonalnej.
Po spotkaniu z propagatorem naturalnej terapii Moritzem Schnitzerem przed 1910 r. został wegetarianinem - zgodnie z zaleceniami spał przy otwartych oknach, wygrzewał się na słońcu, uprawiał ogrodnictwo i korzystał z sanatoriów takich jak Erlenbach, Jungborn czy Riva. Mimo rygorystycznej diety i pobytów w sanatoriach choroba postępowała. W 1924 r. gruźlica zaatakowała krtań, uniemożliwiając mu spożywanie pokarmów i doprowadzając do śmierci w wieku czterdziestu lat.
Testament, dzienniki i spuścizna Franza Kafki
Max Brod
Kafka przez całe życie pisał obszerne dzienniki i listy, które traktował jako przestrzeń osobistej spowiedzi. W 1919 r. napisał List do ojca, w którym krok po kroku wyliczał krzywdy wyrządzone przez Hermanna - od upokorzeń przy stole po wyszydzanie planów małżeńskich. Kafka opisuje przepaść dzielącą ich charaktery - jego własną wrażliwość i nieśmiałość zestawia z dominującą, surową osobowością ojca. List ukazuje, jak relacja z ojcem ukształtowała jego osobowość i twórczość, pełną tematów winy, strachu i niemożności emocjonalnej komunikacji z rodzicem.
W ostatniej woli poprosił Maxa Broda, by po jego śmierci spalił wszystkie rękopisy, w tym powieści, dzienniki i korespondencję. Brod, przekonany o wartości utworów, zignorował to życzenie i w latach 1925-1927 opublikował Proces, Zamek i Amerykę. Cenzurował jednak niektóre fragmenty dzienników, usuwając opisy wizyt w burdelach czy komentarze o znajomych. Dopiero w 2024 r. ukazała się pełna, nieocenzurowana edycja dzienników Kafki, uzupełniona o pominięte wcześniej fragmenty. Jego życie i twórczość pokazują, że indywidualne lęki i rodzinne traumy mogą stać się uniwersalnym symbolem epoki.
Bibliografia:
- L. Begley, The tremendous world I have inside my head: Franz Kafka, a biographical essay, New York 2008.
- D. Felisati, G. Sperati, Famous figures: Franz Kafka (1883-1924), Acta Otorhinolaryngol Ital. 2005.
- C. Flood, What We Learn about Kafka from His Uncensored Diaries, „The Guardian” z 1 maja 2024 r., https://www.theguardian.com/books/2024/may/01/what-we-learn-about-kafka-from-his-uncensored-diaries (dostęp 7 października 2025 r.).
- N. Glatzer, The loves of Franz Kafka, New York 1986.
- G. Panichas, Kafka’s Afflicted Vision: A Literary-Theological Critique, „Humanitas”, Volume 17, Issue 1/2, 2004.
- C. Topping, Franz Kafka’s Prague: A Centenary Tour of the Writer’s Home City, „The Guardian” z 3 czerwca 2024 r., https://www.theguardian.com/travel/article/2024/jun/03/franz-kafkas-prague-a-centenary-tour-of-the-writers-home-city (dostęp 7 października 2025 r.).
- Franz Kafka Museum - Biography and Timeline, „Franz Kafka Museum”, https://kafkamuseum.cz/en/timeline (dostęp 7 października 2025 r.).
- Franz Kafka Exhibition, „The Morgan Library & Museum” z listopada 2024 r., https://www.themorgan.org/press/2024/franz-kafka-exhibition (dostęp 7 października 2025 r.).
Lubisz czytać nasze historie?
Na historia.org.pl codziennie opowiadamy dzieje Polski i świata tak, jak na to zasługują - rzetelnie, pasjonująco, z szacunkiem do faktów. Ale żadna opowieść nie przetrwa bez tych, którzy chcą jej słuchać i ją wspierać.
Postaw nam wirtualną kawę - to darowizna, która realnie pomaga nam działać dalej. To dzięki takim gestom możemy nadal pisać o zwycięstwach, bohaterach i wydarzeniach, które zbudowały naszą tożsamość.
Znajdujące się w portalu artykuły nie zawsze prezentują opinie zgodne ze stanowiskiem całej redakcji. Zachęcamy do dyskusji nad treścią przeczytanych artykułów, by to zrobić wystarczy podać swój nick i wysłać komentarz. O naszych artykułach możesz także porozmawiać na naszym forum. Możesz także napisać własny artykuł i wysłać go na adres naszej redakcji.
