„Zapomniany Holokaust. Polacy pod okupacją niemiecką 1939-1944” – R. C. Lukas – recenzja

Nie tak dawno, po raz kolejny, w zachodniej prasie ukazały się doniesienia zawierające sformułowanie „polskie obozy koncentracyjne”. Eufemizm ten jest głęboko zakorzeniony w historiografii (szczególnie niemieckiej i anglosaskiej). Na tle odwiecznej wojny podjazdowej o Polaków-antysemitów i wspólników Hitlera wyraźnie odcina się książka Zapomniany Holokaust. Polacy pod okupacją niemiecką 1939-1944. Jest to pozycja tym cenniejsza, że napisana przez historyka amerykańskiego, nie posiadającego polskich korzeni.

Kontrowersyjny tytuł i odrzucenie tezy o skrajnym antysemityzmie Polaków, wskazanie na polską martyrologię pod niemiecką okupacją, jak również na ofiarną pomoc na rzecz Żydów wywołały skrajne emocje. Wydaje się bowiem, że od czasu kiedy Elie Wiesel po raz pierwszy użył określenia „holokaust” w stosunku do żydowskiej martyrologii podczas II wojny światowej, nikt nie jest w stanie odebrać temu terminowi jednoznacznego skojarzenia.

W swojej pracy Richard C. Lukas niejako zrównał wojenne doświadczenia Żydów i Polaków. Jako pierwszy amerykański historyk otwarcie wskazał na fakt, że początkowo Polaków traktowano gorzej niż Żydów, a KL Auschwitz założono z myślą o tych pierwszych. Ciekawym wątkiem jest poruszona przez autora kwestia nagonki na Polaków i Rząd na uchodźstwie, jaką od początku prowadziły zagraniczne organizacje żydowskie. Warto bowiem zaznaczyć, że filosemicka działalność generała Sikorskiego skutecznie była marginalizowana przez rozdmuchiwane wiadomości o rzekomym współudziale Polaków w mordowaniu Żydów. Co ciekawsze, organizacje żydowskie nie kwapiły się do wspomożenia wydatków, jakie ponosił Rząd na uchodźstwie z tytułu niesienia pomocy Żydom w okupowanej Polsce.

W książce dużo miejsca poświęcono Radzie Pomocy Żydom „Żegocie”. Lukas podkreśla, że jest to jedyna, w okupowanej Europie, tego typu organizacja, która w dodatku była finansowana w stu procentach przez Rząd Polski. Wymienia również osoby, które zostały zamordowane przez Niemców za pomoc niesioną Żydom. Wyraźnie podkreśla, że brak jest dowodów na antysemickość Armii Krajowej. Co ciekawsze, wskazuje na mało znany fakt, że większej liczby mordów na Żydach dopuściły się lewicowe partyzantki. Przedstawia również w szerszym kontekście pogromy, których dopuszczały się na wschodzie Narodowe Siły Zbrojne (część, która nigdy nie weszła w skład AK). Wyjaśnia on, że w większości ów antysemityzm był spowodowany wcześniejszą współpracą tamtejszych Żydów z Sowietami.

Wyjaśnia również kwestię wsparcia, jakiego AK rzekomo nie udzieliło powstaniu w getcie warszawskim. Wskazuje na tarcia wśród samych Żydów, z których większość sprzeciwiała się zbrojnemu wystąpieniu. Ważną sprawą jest także skromny arsenał Armii Krajowej, która nie mogła oddać ŻOB i ŻZW większości swoich zapasów. Lukas wymienia wiele akcji, które miały na celu uniemożliwienie skoncentrowania się oddziałów niemieckich.

W książce opisano również działania niemieckie w ramach tzw. Generalplan Ost. Te oczywiste dla polskiego czytelnika fakty, jak bestialskie wysiedlenia Polaków z Zamojszczyzny i Lubelszczyzny, pomagają wzbudzić refleksję w Czytelniku mniej zorientowanym w działaniach na terenie Polski w czasie II wojny światowej. Uświadamiają, że Polacy, tak samo jak i Żydzi, zostali przez Hitlera wskazani jako element, który należy poddać eksterminacji. Dramatycznym akordem kończącym książkę jest opis powstania warszawskiego. Tragedia stolicy Polski, poparta wyliczeniami zbrodni, jakich dopuściły się wtedy oddziały niemieckie, przeplatana historiami poszczególnych jednostek robi ogromne wrażenie.

W tle tragedii narodów polskiego i żydowskiego jak zwykle ukazuje się „wielka polityka„. Reakcje aliantów i międzynarodowych środowisk żydowskich na doniesienia  z okupowanej Polski wręcz oburzają. Nikt nie dowierzał bowiem raportom, które przedstawiał gabinet Sikorskiego. Nikt nie zwracał uwagi na to, że społeczeństwo polskie zrobiło wszystko co mogło (albo i więcej) żeby pomóc swoim żydowskim sąsiadom. Wskazywano za to usilnie na rzekome polskie ekscesy antyżydowskie, rozdmuchiwano zjawisko szmalcownictwa, pomijając milczeniem wyroki Sądów Podziemnych, jakie wydawano na osoby trudniące się tym procederem. Niezrozumiałe również pozostały trudności, jakimi otoczone było uratowanie Żyda. Nikt nie brał pod uwagę, że większość Żydów w Polsce to niezasymilowani „chałaciarze„, którzy często nie umieją mówić po polsku lub mówią łamaną polszczyzną. Do tego większość z nich nie miała znajomych Polaków, do których mogliby zwrócić się o pomoc. Podkreślić trzeba także rysy twarzy, które bardzo często dodatkowo utrudniały „ukrywanie Żyda”. Nie mówiąc już o takiej ”błahostce” jak kara śmierci za podanie Żydowi choć kromki chleba. Zaznaczyć trzeba, że kara dotykała wszystkich zaangażowanych lub mających wiedzę o pomocy Żydom. Wliczano w to także dzieci – choćby wspomnieć rodzinę Kowalskich z Ciepielowa.

Celem pracy Lukasa nie jest licytowanie się na krople przelanej krwi. Ukazuje ona tylko złożoność problemów i niebezpieczeństw jakie czyhały na Polaków pod okupacją niemiecką. Składa ona również hołd ofiarnym Polakom, którzy oddali życie niosąc pomoc Żydom. Ci, których nazwiska znamy, zostali ujęci w spisie stanowiącym dodatek do książki.

Zapomniany Holokaust, choć napisany z myślą o zagranicznym czytelniku, wart jest rozpowszechnienia także wśród polskiego Czytelnika. Napisany jest bowiem przystępnym językiem, o co najczęściej trudno w publikacjach mających aspiracje prac naukowych. Dodatkowo stan wiedzy w Polsce o czasach II wojny światowej nie jest na tyle dobry, żebyśmy pozwolili sobie na luksus pominięcia jakiejkolwiek publikacji. Szczególnie, jeśli jest to obiektywna i wartościowa publikacja zachodnia.

Plus minus:
Na plus:
+ całościowe ujęcie tematu
+ jasna i przejrzysta narracja
+ ukazanie „wielkiej polityki”
+ obiektywizm
Na minus:
- brak

Tytuł: Zapomniany Holokaust. Polacy pod okupacją niemiecką 1939-1944
Autor: Richard C. Lukas
Wydawnictwo: Dom Wydawniczy REBIS
Rok wydania: 2012
ISBN: 978-83-7510-832-3
Liczba stron: 474
Cena: 47, 90 zł
Ocena recenzenta: 10/10