Działalność Bohdana Janusza jako konserwatora zabytków przedhistorycznych

Bohdan Janusz (1887–1930) był przedstawicielem pierwszego pokolenia archeologów w wolnej Polsce. Był obywatelem Polski, niebędącym do końca ani Polakiem (po ojcu był wyznania greckokatolickiego), ani Ukraińcem (mówił przede wszystkim po polsku). Przez całe swoje życie zajmował się badaniem przeszłości Galicji Wschodniej. Janusz był samoukiem. Wprawdzie pobierał nauki w Gimnazjum Narodnym we Lwowie (szkoła ukraińska), ale nie udało mu się jej ukończyć1. Trudna sytuacja materialna sprawiła, iż zmuszony był poświęcać więcej czasu pracy zarobkowej niż nauce szkolnej. W swych próbach dostania zdobycia matury próbował ją zdawać eksternistycznie, lecz i tutaj nie powiodło mu się2.

W trakcie swojej edukacji zainteresował się archeologią. Nauki pobierał między innymi u Karola Hadaczka, profesora archeologii na Uniwersytecie Lwowskim. Prowadził również korespondencje z czołowymi archeologami tamtego okresu, zarówno rówieśnikami (Włodzimierz Antoniewicz, jak i zasłużonymi nestorami – Włodzimierz Demetrykiewicz). Ze względu na brak zdanej matury nie mógł się jednak kształcić w warunkach uniwersyteckich3.

W swych badaniach zajmował się Janusz, nie tylko archeologią, ale również szeroko pojętym starożytnictwem. Ostatecznie po wojnie, w roku 1923 dołączył do polskiej służby ochrony zabytków archeologicznych i został konserwatorem okręgowym Państwowego Grona Zabytków Archeologicznych [dalej: PGKZP].

Celem poniższego artykułu jest przedstawienie jego działalności w służbie ochrony zabytków, by jednak przedstawić należy przedstawić zarys historii PGKZP jako instytucji, w jakiej od 1919 roku (wpierw jako korespondent) do 1927 roku działał naukowo Bohdan Janusz.

Państwowe grono konserwatorów zabytków przedhistorycznych 

Po odrodzeniu się państwowości polskiej w 1918 roku w polskim środowisku archeologicznym zaistniała potrzeba utworzenia systemu ochrony zabytków archeologicznych. Zabytki archeologiczne ze względu na swoją specyfikę wymagały innych metod ochrony niż zabytki z okresów historycznych. Zabytki archeologiczne ze swej specyfiki są o wiele trudniejsze do zaobserwowania, a w dodatku nie wszystkie typy są widoczne na powierzchni4.

Polscy archeolodzy zdając sobie sprawę z faktu, że zabytki archeologiczne potrzebują fachowej opieki rozpoczęli starania o powołanie specjalistycznej służby konserwatorskiej. Efektem wewnętrznej dyskusji w środowisku sformułowano ogólne założenia ochrony zabytków przedhistorycznych i w efekcie, czego wystosowano do ministerstwa Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego [dalej: WRiOP] memoriał „O organizację archeologii przedhistorycznej w Polsce” (12 czerwca 1919)5.

W efekcie memoriału ministerstwo WRiOP zorganizowało 12 czerwca 1919 r. konferencję archeologów polskich, na której ustalono wytyczne o powołaniu państwowej służby ochrony zabytków6. Już w styczniu 1920 roku rozpisano ankietę wśród archeologów i przedstawicieli nauk pokrewnych7. Ministerstwo WRiOP powołało w kwietniu i czerwcu konserwatorów okręgowych (jedynie w Wielkopolsce urząd konserwatorski działał od 1919 r.) na tymczasowo wyznaczonych ośmiu okręgach8. Okręg północno-warszawski objął dr Roman Jakimowicz, południowo-warszawski Stefan Krukowski, okręg poznański dr Zygmunt Zakrzewski, okręg krakowski objął Józef Żurowski, okręg lubelski Michał Drewko. Pośród tymczasowych konserwatorów wymieniony jest dr Leon Kozłowski, jednak bez przydzielonego okręgu9. Nieobsadzone pozostawały okręgi: pomorski, wileński, lwowski. Konserwatorów okręgowych wspierać mieli konserwatorzy honorowi oraz korespondenci zaproponowani przez ministerstwo WRiOP, wśród tych ostatnich znajdował się Bohdan Janusz10. Nad całością działalności grona czuwać miało trzyosobowe prezydium składające się z prof. Erazma Majewskiego – prezesa, dr Włodzimierza Antoniewicza wice prezesa, dr Romana Jakimowicza – sekretarza11. Oficjalnym organem wydawniczym PGKZP stały się „Wiadomości Archeologiczne”. Grono funkcjonowało w oparciu o dekret rady regencyjnej o opiece nad zabytkami sztuki i kultury z dnia 31 października 1918 roku12.

Po ostatecznym ustaleniu granic II Rzeczypospolitej nastąpiła korekta okręgów konserwatorskich. Zreorganizowano okręgi północno- i południowo-warszawski w okręgi warszawski, gdzie konserwatorem pozostał Roman Jakimowicz oraz kielecki, gdzie konserwatorem mianowano Stefan Krukowskiego. W roku 1922 konserwatorem okręgowym na okręg poleski mianowano Ludwika Sawickiego13. W kolejnym roku konserwatorem okręgowym na okręg Lwowski mianowano Bohdana Janusza14.

Wydawać by się mogło, że Państwowe Grono Konserwatorów Zabytków Przedhistorycznych przeżywało rozkwit jednak miało ono wiele problemów wewnętrznych. Grono miało jednak problem natury prawno-administracyjnej, bowiem nie posiadało osobowości prawnej. Mimo, iż w tomie V „Wiadomości Archeologicznych” opublikowano projekt rozporządzenia rady ministrów w sprawie utworzenia Państwowego Grona Zabytków Przedhistorycznych nigdy nie doszło do wydania odpowiedniego aktu prawnego15. Pierwszą próbę zmiany tego stanu podjął wiceprezes grona profesor ZAP UW Włodzimierz Antoniewicz na VI konferencji konserwatorów ZP. Próbował on dokonać reorganizacji grona poprzez utworzenie 10. Urzędu Generalnego Konserwatora Zabytków Przedhistorycznych i podporządkowania mu konserwatorów okręgowych oraz personelu pomocniczego16. Projekt ten jednak nie znalazł szerszego zrozumienia wśród członków grona, jednocześnie do dymisji podał się prezes Grona prof. Józef Kostrzewski (zastąpił on w 1921 roku zmarłego profesora Erazma Majewskiego), a za nim pozostali członkowie prezydium17. Na miejsce Prezydium powołano kierownika grona w postaci Romana Jakimowicza18. W roku 1927 Antoniewicz na ogólnopolskim zjeździe konserwatorskim wystąpił po raz ostatni z propozycją reformy grona konserwatorów ZP, jednak i w tej sytuacji jego postulaty spotkały się z oporem kierownika grona Romana Jakimowicza19. W 1928 roku weszła w życie nowa ustawa o ochronie zabytków, w tym samym roku rozwiązano nieformalne PGKZP i powołano w jego miejsce Państwowe Muzeum Archeologiczne jako główny ośrodek naukowy ds. badania i ochrony zabytków archeologicznych20. Partykularne interesy oraz niezrozumienie zmian, jakie zachodziły w Polsce doprowadziły do nieodwracalnego zaprzepaszczenia 10 lat pracy nad kompleksowym systemem ochrony zabytków archeologicznych w Polsce.

 Konserwator zabytków przedhistorycznych Bohdan Janusz

W 1923 roku nominację na Konserwatora Zabytków Przedhistorycznych na obszar województw: lwowskiego, stanisławowskiego oraz tarnopolskiego (okręg lwowski) otrzymał Bohdan Janusz. Był to jeden z najzdolniejszych pasjonatów-starożytników w ówczesnym Lwowie. Mimo braku wykształcenia uniwersyteckiego czy nawet matury współpracował z najwybitniejszymi przedstawicielami ówczesnego świata nauki w Polsce.

Janusz swoją pracę rozpoczął w końcu lipca od założenia biura konserwatorskiego, ksiąg biurowych i registratury. Niebawem zorganizował liczącą kilkadziesiąt pozycji bibliotekę podręczną, zbiór klisz, fotografii i ilustracji zabytków przedhistorycznych21. Biblioteka obejmowała zarówno publikacje dotyczące prehistorii, jak i pozycje krajoznawcze, mapy geograficzne oraz katalogi muzealne. Większość publikacji Janusz zakupił osobiście, choć część została mu podarowana przez Józefa Kostrzewskiego, Leona Kozłowskiego, Włodzimierza Antoniewicza, Ludwika Sawickiego czy przez Przemyskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk. Część zbioru książkowego udało się również odzyskać z byłego Cesarsko-Królewskiego Grona Konserwatorów Galicji Wschodniej, który złożono w depozycie u konserwatora wojewódzkiego – J. Piotrowskiego22. Już w sierpniu tego samego roku pracownię Janusza odwiedził angielski profesor, wybitny znawca neolitu Gordon Childe23.

Janusz doskonale zdawał sobie sprawę z tego, że w wielu przypadkach przyczyną niszczenia zabytków archeologicznych leżała nie w celowej działalności człowieka, lecz niskiej świadomości słabo wykształconego społeczeństwa, szczególne chłopów. Dotyczyło to głównie terenów wschodnich, gdzie panował analfabetyzm. Ludwik Sawicki – konserwator na okręg poleski, w swoich „Notatniku z lat 1921-1923„ wspomina, że badania terenowe prowadzone w tym okresie, stanowiły ewenement w życiu wsi oraz spotkały się z zupełnym niezrozumieniem, a sami archeolodzy określani mianem ”dzikie ludzie”24.

Metodą Janusza na zmianę tego stanu rzeczy było powołanie korespondentów – przedstawicieli miejscowej ludności interesujących się starożytnością, we wszystkich podległych mu powiatach. Ich zadaniem miało być uświadamianie miejscowej ludności o ochronie zabytków, informowanie Janusza o wszelkich znalezionych zabytkach oraz zabezpieczanie ich do czasu możliwej interwencji. Janusz marzył, aby każdy chłop znał osobę, do której mógłby się zwrócić z zapytaniem, co powinien uczynić ze znalezionym przedmiotem25. Wśród korespondentów znaleźli się nauczyciele, duchowni, leśnicy, policjanci oraz właściciele dóbr. Niezbędna okazała się podstawowa edukacja korespondentów. Dlatego też Janusz zdecydował się na podarowanie im dwóch swoich publikacji „Kultury przedhistorycznej Podola galicyjskiego„ oraz ”Zabytków Przedhistorycznych Galicji Wschodniej26.

Działania te rozwijane były w roku kolejnym, kiedy to Janusz wydał broszurę „Z działalności Lwowskiego Urzędu Konserwatorskiego dla Zabytków Przedhistorycznych w 1923 roku”, która została rozesłana do wszystkich powiatowych komend policji w województwach: lwowskim, stanisławowskim i tarnopolskim, z pouczeniem by policjanci w swojej działalności zwracali uwagę na niszczejące zabytki27.

Janusz kładł duży nacisk na kontakty z właścicielami ziemskimi, na których to terenach mogły znajdować się zabytki. Janusz w tym zakresie nie tylko rozsyłał im broszury, ale także publikował liczne artykuły w prasie codziennej i fachowej. Przykładem może tu być artykuł wydany w 25 numerze czasopisma fachowego przeznaczonego do właścicieli ziemskich – „Rolnik„, pod tytułem: ”O ochronę zabytków archeologicznych”.

Oprócz tego Janusz nawiązał korespondencję z innymi urzędami konserwatorskimi i często interweniował w ochronie niszczejących zabytków28. Charewiczowa wspomina pracę Janusza w następujący sposób:

„Jeździł, badał, fotografował, odkrywał wśród gruzów, ruin i cmentarnych zarośli płyty grobowe, pomniki i napisy”29.

W czasie sprawowania urzędu zrealizował około 30 badań terenowych. Były to interwencje mające na celu zabezpieczenie przypadkowo odkrytych przedmiotów, zweryfikowanie wiadomości dotyczących znalezisk archeologicznych oraz przeprowadzenie wykopalisk ratowniczych. Do bardziej spektakularnych odkryć Janusza należy zaliczyć: cmentarzysko szkieletowe z epoki brązu z Ulwówka nad Bugiem30, które zostało przebadane przez niego w 1923 roku oraz przedhistoryczną pracownię garncarską w Hołyniu pod Kałuszem (1924 roku)31.

W lipcu, wrześniu i październiku 1925 roku Janusz odbył objazd obszaru Podola. Odwiedził wówczas miejscowości: Zbaraż, Mikulińce, Trembowla, Janów, Budzanów, Kopyczyńce, Liczkowce, Husiatyn, Sidorów, Skała, Borszczów, Krzywe, Germakówka, Mielnica, Okopy św. Trójcy, Wysuczka, Nowosiółka Kostiukowa, Bilcze Złote, Jagielnica, Czortków, Buczacz, Podzamek, Złoczów, Podhorce, Załoźce, Tarnopol Pomorzany, Kamionka Strumiłowa, Wyrów, Horpin. Celem objazdu było skontrolowanie stanu zabytków, przeprowadzenie badań nad domniemanymi zabytkami oraz uświadomienie społeczeństwa w zakresie ochrony zabytków32.

Do pozostałych sukcesów pracy konserwatorskiej Janusza należy zaliczyć reaktywowanie Muzeum Podolskiego w Tarnopolu, zniszczonego w czasie działań wojennych, a także interwencje mające na celu zatrzymania bezprawnego eksploatowania minerałów pochodzących z wnętrza jaskiń w Ojcowie33. Przeciwdziałał także wytwarzania przedmiotów ozdobnych z kości mamutów w miejscowości Rudki34.

W tym okresie na terenach podległych Januszowi, za zgodą konserwatora odbyły się również prace wykopaliskowe prowadzone przez innych przedstawicieli ówczesnej prehistorii. Na przełomie września i października 1925 roku wykopaliska w Białym Potoku prowadził prof. Józef Kostrzewski, w Nowosiółce Kostiukowej Stefan Krukowski, natomiast w listopadzie 1925 roku dr Stojanowski badał stanowisko w Skomorochach35.

Mimo tak dużej aktywności Janusza zdania na temat jakości sprawowania przez niego urzędu były bardzo podzielone. Zarzucano mu, iż marginalizował potrzebę przeprowadzania badań wykopaliskowych. Jakimowicz twierdził, iż Janusz tak przyzwyczaił się do pracy w bibliotekach i archiwach oraz pracy przy biurku, że trudno mu było zmusić się do uciążliwej pracy wykopaliskowej36. Zarzut ten po pierwsze odzwierciedlał niezrozumienie dla działalności Janusza, który miał na celu przede wszystkim ochronę doraźną i ratowanie zagrożonych zabytków. Samodzielne sprawowanie funkcji konserwatora nie pozwalało mu na oddanie się długotrwałym, planowym wykopaliskom, w których zabytki nie są w żaden sposób zagrożone37.

Po drugie Januszowi od początku sprawowania funkcji konserwatora doskwierał brak funduszy. Wielokrotnie w sprawozdaniach skarży się, że nie ma pieniędzy nawet na poruszanie się pociągiem po terenie, nad którym sprawuje pieczę38. Konserwatorom przed rozpoczęciem konkretnego przedsięwzięcia przysługiwało w tym czasie jedynie 5% zaliczki39. Według Antoniewicza Janusz otrzymywał nieproporcjonalnie mniej funduszy niż inni konserwatorzy w Polsce40.

Po trzecie badaniom wykopaliskowym nie sprzyjały wówczas warunki atmosferyczne. Wiosną oraz wczesnym latem 1924 roku podległe mu obszary dotknęła powódź, zaś jesienią wszyscy potencjalni robotnicy zajmowali się pracami rolnymi41.

Zarzucano Januszowi również, że przedkładał swoje zainteresowania historią, historią sztuki oraz kulturą Lwowa nad prehistorię42. Argumentem, potwierdzającym tę tezę miało być było wydawane przezeń czasopismo „Wiadomości Konserwatorskie”, traktujące głównie o zabytkach historycznych.

Z początkiem 1926 roku Ministerstwo Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego zdecydowało się na rozwiązanie z Januszem umowy. Wiadomo o dwóch przyczynach tej tragicznej dla Janusza decyzji. Pierwszą jest fakt iż popadł on w otwarty konflikt z wojewódzkim konserwatorem zabytków we Lwowie – dr. Piotrowskim. Krytykował go za niewłaściwą ochronę zabytków historycznych oraz brak odbudowy ważnych zabytków ze zniszczeń powstałych w czasie wojny43. W jednym z numerów „Wiadomości Konserwatorskich” Janusz prace Piotrowskiego przy restauracji pałacu w Obroszynie nazywa assyryjsko-barokowo-wschodnio-małopolskim wymysłem skomponowanym na kolanie, który za kilkanaście lat się rozsypie. Uważa, że konserwator jest laikiem, który ma pojęcie na temat sztuki na poziomie urzędnika pocztowego, którą to funkcję kiedyś sprawował44.

Piotrowski nie pozostawał dłużny Januszowi, wydając w październiku 1925 roku  zarządzenie zabraniające jakiegokolwiek badań i dokumentowania zabytków ruchomych i nieruchomych we lwowskim okręgu konserwatorskim, bez swojego pozwolenia45. Liczne protesty Janusza doprowadziły do połowicznego sukcesu, gdyż wojewódzki konserwator został odesłany na emeryturę, ale i sam Janusz stracił posadę46.

Ważnym wydarzeniem w karierze naukowej Janusza z tego okresu było mianowanie go w uznaniu zasług za energiczną pracę w zakresie ochrony zabytków, członkiem Komisji Antropologicznej Polskiej Akademii Umiejętności w Krakowie.

 Epilog

W roku 1927 PGKZP postanowiło zredukować o dwa etaty liczbę konserwatorów zabytków przedhistorycznych. W sprawozdaniu prezes Roman Jakimowicz pisał:

„W roku sprawozdawczym, w związku z projektem nowej ustawy o ochronie zabytków i z projektami przebudowy organizacji zabytków oraz na skutek akcji prowadzonej wprawdzie przeciw poszczególnym osobom z Grona, lecz trafiającej w samą instytucję, zostały zredukowane dwa etaty konserwatorów zabytków przedhistorycznych; w końcu listopada Ministerstwo rozwiązało umowy z kons. Ludwikiem Sawickim i z kons. Bohdanem Januszem”47.

Był to koniec współpracy między Bohdanem Januszem a służbą konserwatorską. Jedną z przyczyn takiego obrotu spraw musiał być konflikt Janusza z Konserwatorem Piotrkowskim, ale istnieją również przesłanki, że był i drugi powód. Drugą przyczyną utraty stanowiska przez Janusza był fakt, iż nie dotrzymał on warunku, jaki mu postawiło ministerstwo, a mianowicie zmiany wyznania na rzymskokatolickie (!). Janusz wprawdzie nie był praktykujący, ale mawiał, że „są rzeczy, których nie sprzedaje się za kawałek chleba”48. Po utracie stanowiska sytuacja finansowa Janusza uległa znacznemu pogorszeniu. Załamany psychicznie i pogrążony w długach popełnił samobójstwo w wieku 43 lat 5 listopada 1930 roku.

Tak zakończyło się życie młodego badacza, romantyka, archeologa – samouka i zapalonego starożytnika. Na wiele lat postać konserwatora ZP Bohdana Janusza została zapomniana w świadomości Polaków. Autorzy wyrażają nadzieje, że kiedyś światło dzienne ujrzy obszerna monografia dotycząca tej jakże ciekawej postaci

WYKAZ LITERATURY CYTOWANEJ

• Antoniewicz, Ś. P. Bohdan Janusz, „Wiadomości Numizmatyczno-Archeologiczne”. T. XIV (1933), s. 165-170.
• Jakimowicz, Ś. P. Bohdan Janusz, „Wiadomości Archeologiczne”. T. XIII (1935), s. 312-318.
• Janusz, Sprawozdanie Państwowego Konserwatora Zabytków Przedhistorycznych Okręgu lwowskiego za rok 1923 „Wiadomości Archeologiczne”, T. IX (1925), s. 344-352.
• Janusz, O restauracji pałacu w Obroszynie, „Wiadomości Konserwatorskie”, T. IV (1925), s. 105-113.
• Janusz, Sprawozdanie Państwowego Konserwatora Zabytków Przedhistorycznych Okręgu lwowskiego za rok 1924 i 1925, Wiadomości Archeologiczne T. X (1929), s. 255-270.
• Kobyliński i J. Wysocki, Cienie i blaski systemu zarządzania dziedzictwem archeologicznym w Polsce w: system ochrony zabytków w Polsce – analiza, diagnoza, propozycje, red. B. Szmygina, Lublin – Warszawa 2011, s. 39-54.
• (red.) Z. Kobyliński i J. Wysocki, Tadeusz Roman Żurowski i konserwatorstwo archeologiczne w Polsce w XX wieku, Warszawa 1999.
• K. Kozłowski, Tak wiele tak nieliczni, Warszawa – Łódź 2012.
• Stolpiak, B., Rozwój prahistorii polskiej w okresie 20-lecia międzywojennego, Poznań 1984.
• (red.) B. Szmygina, system ochrony zabytków w Polsce – analiza, diagnoza, propozycje, Lublin – Warszawa 2011.
• Wysocki, Konserwatorstwo archeologiczne w Polsce w latach 1920-1940 [w:] Tadeusz Roman Żurowski i konserwatorstwo archeologiczne w Polsce w XX wieku red. Z. Kobyliński i J. Wysocki, Warszawa 1999, s. 133-145.
• Organizacja ochrony zabytków przedhistorycznych w Polsce, „Wiadomości Archeologiczne”, T. V (1920) z.1-2, s. 77.
• Projekt rozporządzenia rady ministrów w sprawie utworzenia Państwowego Grona Zabytków Przedhistorycznych, „Wiadomości Archeologiczne”, T. V (1920) z. 1-2, s. 78-81.
• Tymczasowy skład Państwowego Grona Konserwatorów Zabytków Przedhistorycznych, „Wiadomości Archeologiczne”, T. V (1920) z. 1-2, s. 82.
• Sprawozdanie z IV konferencji konserwatorów okręgowych odbytej w Krakowie w dn. 26-28 Listopada 1922r., „Wiadomości Archeologiczne”, T. VIII (1923) z.1, s. 56–59.
• Sprawozdanie z VI konferencji konserwatorów zabytków przehistorycznych, odbytej w Warszawie w Dn. 15, 16, 17 grudnia 1923 roku, „Wiadomości Archeologiczne”, T. IX z. 1-2, s. 127-131.
• Sprawozdanie z działalności Państwowego Grona Konserwatorów Zabytków Przedhistorycznych za rok 1927, „Wiadomości Archeologiczne”, T. XIII (1935), s. 216-232.

1. S. K. Kozłowski, Tak wiele tak nieliczni, Warszawa – Łódź 2012, s. 152. [↩]
2. Tamże. [↩]
3. Korespondencja ze środowiskiem archeologów zachowała się w materiałach po Bohdanie Januszu w Archiwum PAN w pałacu Staszica. [↩]
4. J. Wysocki i Z. Kobyliński, Cienie i blaski systemu zarządzania dziedzictwem archeologicznym w Polsce w: system ochrony zabytków w Polsce – analiza, diagnoza, propozycje, Red. B. Szmygina, Lublin – Warszawa 2011, s. 39. [↩]
5. B. Stolpiak, Rozwój prahistorii polskiej w okresie 20-lecia międzywojennego, Poznań 1984, s. 39. [↩]
6. Tamże. [↩]
7. Tamże, s. 54. [↩]
8. Organizacja ochrony zabytków przedhistorycznych w Polsce, Wiadomości Archeologiczne T. 5(1920), s. 77. [↩]
9. Tymczasowy skład Państwowego Grona Konserwatorów Zabytków Przedhistorycznych, Wiadomości Archeologiczne T. V (1920) z. 1-2, s. 82 [↩]
10. Tamże. [↩]
11. Tamże. [↩]
12. Dziennik Praw nr 16 z 8 listopada 1918 r. [↩]
13. Sprawozdanie z IV konferencji konserwatorów okręgowych odbytej w Krakowie w dn. 26-28 Listopada 1922 r., Wiadomości Archeologiczne T. VIII (1923) z. 1, s. 56. [↩]
14. Sprawozdanie z VI konferencji konserwatorów zabytków przedhistorycznych, odbytej w Warszawie w Dn. 15, 16, 17 Grudnia 1923 roku, Wiadomości Archeologiczne T. IX z. 1-2, s. 128. [↩]
15. Projekt rozporządzenia rady ministrów w sprawie utworzenia Państwowego Grona Zabytków Przedhistorycznych, Wiadomości Archeologiczne T. V (1920) z. 1-2, s. 78. [↩]
16. Sprawozdanie z VI konferencji konserwatorów zabytków przedhistorycznych…, s.129. [↩]
17. Tamże. [↩]
18. J. Wysocki, Konserwatorstwo archeologiczne w Polsce w latach 1920-1940…, s. 138. [↩]
19. Tamże, s.139. [↩]
20. Tamże, s.141. [↩]
21. B. Janusz, Sprawozdanie Państwowego Konserwatora Zabytków Przedhistorycznych Okręgu lwowskiego za rok 1923, Wiadomości Archeologiczne” T. IX (1925) z. 3-4, s. 344; W. Antoniewicz, Ś. P. Bohdan Janusz, Wiadomości  Numizmatyczno-Archeologiczne”, T. XIV (1933), s. 165. [↩]
22. B. Janusz, Sprawozdanie Państwowego Konserwatora Zabytków Przedhistorycznych Okręgu lwowskiego za rok 1923…, s. 345. [↩]
23. Tamże, s. 346. [↩]
24. B. Stolpiak, Rozwój prahistorii polskiej w okresie 20-lecia międzywojennego…, s. 109. [↩]
25. B. Janusz, Sprawozdanie Państwowego Konserwatora Zabytków Przedhistorycznych Okręgu lwowskiego za rok 1923…, s. 346. [↩]
26. Tamże [↩]
27. B. Janusz, Sprawozdanie Państwowego Konserwatora Zabytków Przedhistorycznych Okręgu lwowskiego za rok 1924, Wiadomości Archeologiczne”, T. X (1929), s. 263. [↩]
28. W. Antoniewicz, Ś. P. Bohdan Janusz, „Wiadomości  Numizmatyczno-Archeologiczne”, T. XIV (1933), s.  166. [↩]
29. Ł. Charewiczowa, Hisatoriografia i Milośnictwo Lwowa, Lwów 1938m Archiwum PAN, syg. III – 166, teczka 29. [↩]
30. B. Janusz, Sprawozdanie Państwowego Konserwatora Zabytków Przedhistorycznych Okręgu lwowskiego za rok 1923…, s. 349. [↩]
31. B. Janusz, Sprawozdanie Państwowego Konserwatora Zabytków Przedhistorycznych Okręgu lwowskiego za rok 1924, Wiadomości Archeologiczne”, T. X, (1929), s. 263. [↩]
32. B. Janusz, Sprawozdanie Państwowego Konserwatora Zabytków Przedhistorycznych Okręgu lwowskiego za rok 1925, Wiadomości Archeologiczne T. X (1929), s. 266. [↩]
33. B. Stolpiak, Rozwój prahistorii polskiej w okresie 20-lecia międzywojennego…, s. 109; B. Janusz, Sprawozdanie Państwowego Konserwatora Zabytków Przedhistorycznych Okręgu lwowskiego za rok 1925…, s. 268. [↩]
34. B. Janusz, Sprawozdanie Państwowego Konserwatora Zabytków Przedhistorycznych Okręgu lwowskiego za rok 1925…, s. 266. [↩]
35. Tamże. [↩]
36. R. Jakimowicz, Ś. P. Bohdan Janusz, „Wiadomości Archeologiczne” T. XIII (1935), s. 312. [↩]
37. B. Janusz, Sprawozdanie Państwowego Konserwatora Zabytków Przedhistorycznych Okręgu lwowskiego za rok 1924…, s. 255. [↩]
38. Tamże. [↩]
39. B. Stolpiak, Rozwój prahistorii polskiej w okresie 20-lecia międzywojennego…, s. 99. [↩]
40. W. Antoniewicz, Ś. P. Bohdan Janusz Wiadomości  Numizmatyczno-Archeologiczne T. XIV (1933), s. 165. [↩]
41. B. Janusz, Sprawozdanie Państwowego Konserwatora Zabytków Przedhistorycznych Okręgu lwowskiego za rok 1924, Wiadomości Archeologiczne, T. X, (1928), s. 256. [↩]
42. R. Jakimowicz, Ś. P. Bohdan Janusz, „Wiadomości Archeologiczne” T. XIII (1935), s. 313. [↩]
43. Tamże. [↩]
44. B. Janusz, O restauracji pałacu w Obroszynie, Wiadomości Konserwatorskie, T. IV (1925), s. 105-113 [↩]
45. B. Janusz, Sprawozdanie Państwowego Konserwatora Zabytków Przedhistorycznych Okręgu lwowskiego za rok 1925…, s. 269. [↩]
46. R. Jakimowicz, Ś. P. Bohdan Janusz …, s. 314. [↩]
47. Sprawozdanie z działalności Państwowego Grona Konserwatorów Zabytków Przedhistorycznych za rok 1927, Wiadomości Archeologiczne T. XIII (1935), s. 216. [↩]
48. J. Januszowa, Wspomnienie po Bohdanie Januszu, Archiwum PAN, syg. III – 166, teczka 29. [↩]