„Historia rozłamu Kościoła Wschodniego i Zachodniego od czasów apostolskich...” - recenzja

Nakładem krakowskiego Wydawnictwa WAM ukazała się jeszcze w 2009 r. książka niestety już nieżyjącego, emerytowanego profesora teologii i wczesnego chrześcijaństwa Uniwersytetów Cambridge i Uniwersytetu w Oksfordzie, pastora anglikańskiego, teologa i wybitnego specjalisty od dziejów wczesnego chrześcijaństwa, Henry’ego Chadwicka, którego prace znane są już zresztą czytelnikowi polskiemu1.

Chyba jednym z najbardziej trwałych podziałów w obrębie chrześcijaństwa, w każdym razie do dnia dzisiejszego aktualnym, jest rozłam pomiędzy Wschodem a Zachodem, pomiędzy Prawosławiem a Kościołem Rzymskim, Katolickim. Właśnie ten problem stał się przedmiotem interesującej nas tutaj książki. Nie jest to pierwsza i jedyna pozycja w polskiej, czy polskojęzycznej literaturze historycznej, dotycząca problematyki rozłamu między prawosławiem a katolicyzmem2. Czy warto więc do niej sięgnąć?

Profesor Chadwick (1920-2008) napisał był tę książkę stosunkowo niedawno – jej oryginał wyszedł nakładem znanego brytyjskiego wydawnictwa naukowego Oxford University Press pod tytułemEast and West. Making of a Rift in the Church from Apostolic Times to the Council of Florence w 2003 r. w ramach serii „Oxford History of the Christian Church”. Niedawna publikacja pierwszego wydania oraz osoba autora gwarantują nam, że pozycja reprezentuje najnowszy stan wiedzy w przedstawianej materii na najwyższym poziomie merytorycznym.

W prezentowanej książce Autor przedstawia proces powstania owych podziałów między Rzymem, papiestwem a Konstantynopolem. Bazując na świetnej znajomości źródeł i literatury naukowej Autor prowadzi fascynujący wykład, w którym pokazuje narastające różnice między Wschodem a Zachodem od czasów apostolskich aż do soboru florenckiego (1439-1443), w trakcie którego wypracowano formułę unii, jakkolwiek nigdy nie została ona z różnych względów przyjęta przez ogół, czy nawet większość prawosławnych. Czytelnik otrzymuje nie tylko obraz relacji między chrześcijanami, ale także uwarunkowań niejako zewnętrznych, poza kościelnych – relacji chrześcijan i wyznawców religii niechrześcijańskich, wydarzeń społeczno-politycznych i kulturalnych. Okazuje się, że istniało pełne spektrum czynników (teologicznych, politycznych, kulturowych, wreszcie osobistych), które spowodowały rozłam i doprowadziły do niemożności jego zakończenia. Szczegółowo będzie można je poznać dzięki lekturze prezentowanej tutaj pozycji.

Recenzowaną książkę zamyka bibliografia, indeks osób i spis treści. Na bibliografię składa się wybór najważniejszych prac na temat rozłamu miedzy katolicyzmem a prawosławiem, nie ograniczony wyłącznie do prac angielskojęzyczny – Henry Chadwick zaprezentował pozycje wydane w językach kongresowych i nowogreckim; do tego wyboru redakcja dołączyła wybrane pozycje w języku polskim.

Forma fizyczna polskiego wydania nie daje powodów do narzekań – format może nie jest zbyt poręczny – B5, ale nie mamy do czynienia z pracą typowo popularną, tylko dziełem w pełni naukowym. Twarda okładka, szyty grzbiet umacnia wrażenie solidności książki.

Niestety pojawiają się także pewne nieścisłości w przekładzie. Chyba najbardziej niepokojąco wygląda to już w tytule prezentowanej książki. „Historia rozłamu Kościoła Wschodniego i Zachodniego od czasów apostolskich do soboru florenckiego” mi przynajmniej zasugerowała, że już w czasach apostolskich były Kościoły – Wschodni i Zachodni, a podział w czasie tylko się pogłębiał. Tymczasem zdecydowanie nie jest to stanowisko Autora. Otóż był on zdania, że mimo istnienia różnic lokalnych w teologii i liturgii, problemu herezji, w starożytności Kościół był jednością, a interesujący nas tom przedstawia proces, który spowodował wytworzenie się schizmy. Taki sens ma już sam tytuł oryginału - East and West - The Making of a Rift in the Church From Apostolic Times until the Council of Florence, czyli niemal dosłownie: Wschód i Zachód. Kształtowanie rozłamu w Kościele od czasów apostolskich aż do soboru florenckiego.

Trzeba również zauważyć co prawda nieliczne błędy redakcji – miejscami nieczytelny tekst narracji – przykładowo na s. 62 czytamy „Czyn Aleksandra zdumiał jego zwolenników„, przy pierwszym przeczytaniu, żachnąłem się o jakiego to Aleksandra chodzi, fragment dotyczył sporu wokół nauk Nestoriusza i tutaj chodziło o : czyn akurat patriarchy Aleksandrii, Cyryla, który omownie w oryginale został jako ”an Alexandrian” – aleksandryjczyk3. Ta nieścisłość przekładu powinna być wychwycona na etapie korekty. Zdarza się również kilka błędów literowych, jakkolwiek nie powodują one jakiś trudności dla czytelnika. Można się też zastanowić, czy na potrzeby polskiego czytelnika nie należało sporządzić większego spisu źródeł i literatury dostępnej w języku polskim, przecież wielka schizma wpłynęła także na dzieje Polski w kontekście choćby problemu postawy prawosławnych wobec polsko-litewskiego państwa Jagiellonów a następnie Rzeczpospolitej Obojga Narodów.

Mimo tych niedociągnięć, otrzymujemy świetną książkę pod względem merytorycznym napisaną przez wybitnego znawcę dziejów wczesnego chrześcijaństwa. Stanowi ona dobre wprowadzenie w problematykę dla badaczy i studentów, wyjaśniając dość zawiłe kwestie teologiczne i polityczno-społeczne w sposób przystępny, a zarazem kompetentny i bezstronny – Autor był anglikańskim duchownym, zaangażowanym w ruch ekumeniczny; co więcej, w toku lektury okazuje się, że nie żywi on widocznego u pewnych autorów anglosaskich przekonania o „spiskach papistów”4.

Historię Rozłamu Kościoła Wschodniego i Zachodniego Henry’ego Chadwicka można polecić osobom zainteresowanym historią w ogóle, szczególnie jednak dziejami chrześcijaństwa, studentom kierunków studiów humanistycznych – historii, religioznawstwa, patrologii, teologii oraz naukowcom, którzy zajmują się problemami powiązanymi z tematyką prezentowanej pracy.

Plus minus:
Na plus:
+ tematyka dotyczy jednego z głównych problemów dziejów chrześcijaństwa;
+ autor był świetnym specjalistą w dziedzinie historii wczesnego Kościoła;
+ autor swobodnie porusza się w zasobie źródeł i w literaturze naukowej;
+ wartka i pisana zrozumiałym językiem narracja;
Na minus:
- nieścisłości w przekładzie;
- błędy redakcyjne.

Tytuł: Historia rozłamu Kościoła Wschodniego i Zachodniego od czasów apostolskich do Soboru Florenckiego
Autor: Henry Chadwick
Przekład: Paweł Sajdak
Wydawca: Wydawnictwo WAM
Data wydania: 2009
ISBN: 9788375052862
Liczba stron: 368
Oprawa: twarda
Cena: ok. 63 zł
Ocena recenzenta: 9.5/10

1. Zob. http://en.wikipedia.org/wiki/Henry_Chadwick_(theologian); bibliografia prof. Chadwicka do 1989 r.: J.C. O’Neill, A bibliography of the books and articles of the Reverend Professor Henry Chadwick, DD, FBA, [w] The Making of Orthodoxy. Essays in honour of Henry Chadwick, ed. R. Williams, Cambridge 1989, s. XV-XXV. Do tej w Polsce wydano następujące książki H. Chadwicka: Myśl wczesnochrześcijańska a tradycja klasyczna, przeł. P. Siejkowski, Poznań 2000; Augustyn, przeł. T. Szafrański, Warszawa 2000;Kościół pierwszych wieków, przeł. A. Wypustek, Warszawa 2004. [↩]
2.  Np. S. Runciman, Schizma wschodnia, przeł. J. Gawroński, Warszawa 1963; O. Jurewicz, Schizma wschodnia, Warszawa 1969; F. Dvornik, Bizancjum a prymat Rzymu, przeł. M. Radożycka, Warszawa 1985; por. również W. Ceran, Bibliografia rozumowana bizantynistyki polskiej, Łódź 2000, vol. I-II. [↩]
3.  H. Chadwick, East and West. The Making of a Rift in the Church, Oxford 2003, s. 41. [↩]
4. Np. S. Runciman, Wielki Kościół w niewoli, przeł. J. Łoś, Warszawa 1973, passim. [↩]