Edykty tolerancyjne w Europie Zachodniej

Marcin Luter swoim wystąpieniem wywołał ogromną burzę, która przetoczyła się przez cała Europę powodując wielkie zamieszanie wśród wszystkich narodów. Burza ta miała też swoje przejaśnienia, które mocno wpłynęły na kształt nowego myślenia religijnego ówczesnej Europy, i powodowały często tylko chwilową tolerancję innym wyznaniom. Pisząc o przejaśnieniach mam na myśli edykty tolerancyjne, których było całkiem dużo, jednak jedne miały większy wpływ na pacyfikację państw, inne nie miały niestety żadnego. W swoich rozważaniach obejmę tylko te najważniejsze pokoje, które wpłynęły w jakiś sposób na reformację w Cesarstwie, Francji i Anglii.

Niemcy

31 października 1517 r. Luter ogłosił w Wittenberdze 95 w tez potępiających sprzedaż odpustów. To była iskra. 1521 r., na życzenie papieża Leona X a za zgodą cesarza Karola V, potępiono Lutra na edyktem wormackim. Reformacja zataczała coraz szersze kręgi. 20 kwietnia odbyła się słynna protestacja ewangelickich książąt Rzeszy, która nadała nową nazwę ich wyznaniu. Luter tymczasem przekładał Pismo Święte na język niemiecki i tworzył dogmatykę i liturgię nowego kościoła. Nawoływał do posłuszeństwa wobec władzy świeckiej. W międzyczasie wybuchały powstania ludowe, które pod wpływem reformacji przekształciły się w wielką wojnę chłopską. Przywódcą i głównym ideologiem był Tomasz Münzer, które mimo iż wywodziły się z teorii Lutra, stawały się coraz bardziej radykalne i prowadziły w prostej linii do idei komunistycznych. Głosił całkowitą negację stosunków społecznych feudalizmu i konieczności ich zmiany droga rewolucji, występował przeciwko wszelkiej hierarchii duchownej jak i świeckiej. W piśmie do mieszkańców Erfurtu nawoływał do oddania władzy w ręce prostego ludu. Doprowadziło to w 1524 roku do wybuchu wojny, która jednak po początkowym sukcesie zaskoczenia zakończyła się zupełną porażką. W 1256 roku wojska chłopskie zostały doszczętnie rozbite. Ale to nie był koniec niepokojów. Popularności reformacji dodawała nadzieja na sekularyzację jakże ogromnych dóbr kościelnych. W 1526 roku na sejmie w Spirze cesarz zabronił wprowadzania w sprawach kościelnych wszelkich zmian. Wtedy też mniejszość złożyła uroczysty protest, od czego wzięła się nowa nazwa religii Lutra. W 1530 r. przedstawiono dokument Melanchtona, który proponował ugodę między katolikami i luteranami. Niestety nie doszło do niej, Melanchtona potępiono za zbytnią ugodowość. Właśnie od tego dokumentu wzięła się nazwa - wyznanie augsburskie. 1530 r. Karol V potwierdza edykt wormacki, w 1531 r. cesarz i król rzymski zdecydowali się na ustępstwa wobec protestantów, ażeby pozyskać ich pomoc przeciw Turcji. Rezultatem był pokój w Norymberdze w 1532 roku. Przerwano akcję przeciw luteranom. W 1539 roku podpisano nowy rozejm we Frankfurcie nad Menem. Powodem były wojny prowadzone przez cesarza. Gdy Karol V pozyskał papieża Pawła III do swoich celów sytuacja protestantów znów się zmieniła. Przystąpiono do zniszczenia Związku Szmalkaldzkiego w 1546 r. wybuchła wojna tzw. Szmalkaldzka w której właściwie na czoło wysunęły się motywy polityczne a nie religijne. Miała na celu umocnić władzę cesarską w Niemczech, poprzez zniszczenie przeciwników. Jednak wygrana cesarza nadal nie doprowadziła do stabilizacji w kraju. W związku ze śmiałymi poczynaniami Karola V wybuchła kolejna wojna, którą zakończył rozejm w Passawie w 1552 r., co pośrednio doprowadziło do wycofania się Karola z życia politycznego. Doprowadzono do podpisania w Augsburgu na sejmie kolejnego pokoju. Augsburski pokój religijny z 1555 r. znany jest przede wszystkim z zasady „cuius regio eius religio”, znaczy to ze czyja władza obowiązywała w państwie tego religia była panującą. Sam pokój obejmuje jedynie wyznanie augsburskie i katolickie. Został ratyfikowany przez niższego rangą króla Rzymskiego Ferdynanda I, ponieważ „cesarz miał przeszkody”, poza tym chciano zmniejszyć wagę tego dokumentu.

Inne postanowienia:

• wyłącza spod prawa cuius regio.. wszystkie terytoria i beneficja kościelne, niezależnie od tego czy zależą wprost od Rzeszy jako jej „stany”, czy tez znajdują się na terytorium innych stanów;
• sankcjonuje współistnienie dwóch wyznań, w tych miastach Rzeszy gdzie były dotąd uznawane;
• pozwala poddanym, którzy wyznają inna religię niż zwierzchnik, na emigrację, nie stwierdzając, że muszą koniecznie przejąć wyznanie panujące;
• przyznaje protestantom dobra sekularyzowane przed 1552 rokiem;
• stwierdza, że biskupi chcący przyjąć nowa wiarę, mogą to zrobic pod warunkiem sekularyzacji jego dóbr;

Edykt ten niestety nie zakończył sporów o religię w Rzeszy.

Francja

Reformacja we Francji rozwijała się odmiennie niż w Rzeszy. Franciszek I choć wspólna polityka z protestanckimi Niemcami przeciw cesarzowi Karolowi V zmusiła go do początkowej tolerancji reformacji, jednak w ostatnich latach jego panowania zaczęły się mnożyć różne prześladowania. W 1545 r. dokonano krwawej masakry na skalwinizowanych waldensach. Fryderyk dopuścił się też aresztowania w 1546 r. 61 osobowego synodu protestanckiego w Meaux, z którego 14 osób spalono na stosie, resztę skazano na tortury i więzienie. Następca Franciszka, Henryk II (1547 - 1559) był wrogo nastawiony do reformacji. Powołał specjalna izbę do zwalczania herezji, która przez okres dwóch lat spaliła na stosie około 60 osób. W 1551 roku wydano edykt królewski złożony z 46 artykułów zawierający system zwalczania reformacji. Zakazano drukowania książek, przywożenia ich z zagranicy, piastowanie urzędów uzależniono od wiary katolickiej. Denuncjatorzy otrzymywali część dóbr protestanta. Protestanci francuscy zwani hugenotami organizują się w ramach organizacji politycznej w Paryżu w roku 1558. Za panowania Franciszka II spory się zaostrzyły. Następcą jego był małoletni Karol IX, za którego władzę sprawowała Katarzyna de Medici (1519 - 1589), która próbowała polityki ugodowej. W 1560 roku efektem tejże polityki był edykt romorantyński zezwalający hugenotom na wyznawanie ich wiary, jedna z zakazem publicznego kultu i propagandy religijnej. Doszło też do kolokwium katolików z protestantami w Poissy (1561 - 1562), które doprowadziło do wydania edyktu tolerancyjnego w Saint-Germain-en-Laye w 1562 roku. Zapewnił on hugenotom całkowitą swobodę kultu religijnego poza murami miast, a w ich obrębie odprawiania nabożeństw w domach prywatnych. W 1561 roku powstał triumwirat złożony z katolików przeciwnych polityce regentki. Na czele stał konetabl Montmercy, a dalej Franciszek de Guise, jego niedawny wróg oraz marszałek de Saint-Andre. Urządzili oni rzeź hugenotów z Wassy, która doprowadziła do długiej wojny domowej (1562 - 1594). Z interwencją pospieszyła Anglia. Zawarli z hugenotami traktat w Hampton Court w 1562 roku na mocy którego w zamian za pomoc otrzymywali Anglicy na pewien czas miasto portowe Hawr. Katarzyna Medycejska nadal trwała przy pokojowej polityce, wydała pokój w Amboise w 1563 roku, który zmobilizował obie walczące strony do walki przeciw Anglikom, zagrażającym interesom państwa. Pokój trwał krótko. Regentka doprowadziła do jeszcze jednej pacyfikacji w Saint Germain w 1570 roku. Hugenotom przyznano zupełną wolność kultu za wyjątkiem Paryża, oraz ogłoszono amnestię, dopuszczono ich do urzędów, a jako gwarancję przekazano im cztery twierdze bezpieczeństwa: La Rochelle, La Charite, Cognac i Montauban. Ustanowiono też małżeństwo między formalnym przywódcą hugenotów Henrykiem de Bourbon, królem Nawarry, i córka Katarzyny, Małgorzatą Valois. Wesele królewskie miało się odbyć w 1572 r. Zaproszono bardzo wielu wybitnych hugenotów. Katarzyna Medycejska postanowiła w imię wyższej racji stanu załatwić radykalnie problem walki o władzę we Francji. Król Karol początkowo przeciwny, dał się jednak przekonać o słuszności wielkiego niebezpieczeństwa grożącego ze strony protestantów. Efektem była tzw. Noc św. Bartłomieja 23/24 VIII 1572 r., kiedy motłoch paryski dokonał masakry przybyłych na ślub Henryka hugenotów. Z rzezi udało się wyjść jedynie Henrykowi de Bourbon i Henrykowi z Nawarry, którzy w zamian na dobrowolne przejście na katolicyzm, znaleźli schronienie w Luwrze. Po roku 1574 nastapiła wojna domowa, która nazwana została wojna trzech Henryków (Henryk król Nawarry, Henryk de Guise oraz najsłabszy z nich Henryk III aktualny władca Francji). W wyniku zabójstw na placu boju pozostał tylko Henryk z Nawarry, który z 1593 r. przeszedł na katolicyzm, aby całkowicie spacyfikować kraj, ponieważ większość Francuzów pozostała przy katolicyzmie. Edykt z Nantes w 1598 roku wydał Henryk IV jako cztery osobne dokumenty wraz z grupą tajnych artykułów o miejscach bezpieczeństwa dla protestantów. Zagwarantowano im zupełną wolność wyznania na terenie całej Francji, ale w Paryżu i wokół niego obowiązywał zakaz kultu. Hugenoci mieli też pełnię praw politycznych i obywatelskich, choć w sprawach sądowych mieli podlegać specjalnej izbie w parlamencie paryskim złożonej z prezydenta, 6 protestantów i 10 katolików. Podział ten nie gwarantował hugenotom jakiejkolwiek sprawiedliwości. Oprócz tego edykt zabraniał szydzenia i wzburzania niepokojów pod groźba kary. Katolikom nie odebrano również prawa do korzystania z dziesięcin oraz zabroniono „wszystkim osobom jakiegokolwiek stanu lub godności (...) niepokoić duchownych w spełnianiu świętej służby, korzystaniu z dziesięcin, owoców i dochodów ich beneficjów oraz wszelkich innych praw i obowiązków, które do nich należą.”  Henryk właściwie zdobył władze dzięki hugenotom i nawet jeśli dla całkowitej pacyfikacji kraju musiał przejść na katolicyzm to hugenoci stanowili jego najbliższe otoczenie jako doradcy oraz urzędnicy państwowi.

Anglia

Przyczyny reformacji w Anglii były zasadniczo takie same jak w innych krajach europejskich. Stosunek Henryka VIII do reformacji był początkowo wrogi, ze względu na chęć utrzymania dobrych stosunków z papiestwem. Po kilku latach jednak jego stanowisko uległo zmianie. Zaczął się obawiać coraz większej potęgi Karola V, i chcąc przystąpić do obozu jego wrogów musiał unieważnić małżeństwo z wdową po swym bracie, a ciotka cesarza Katarzyną Aragońską, z którą na dodatek miał tylko jedna córkę i żadnych nadziei na potomka. Papież Klemens VII nie zgodził się, więc Henryk otwarcie wystąpił przeciwko Rzymowi i poślubił Annę Boleyn, damę dworu królowej. W 1534 r. posłuszny parlament zalegalizował oderwanie się od Kościoła i ustanowił króla głową niezależnego, narodowego Kościoła zwanego Anglikańskim. Henryk wystąpił przeciwko organizacji kościelnej, zniósł klasztory i skonfiskował ziemie kościelne (1535 - 1539) rozdając je nowej arystokracji, przywiązując ja w ten sposób do tronu i reformacji. Rozpoczął też krwawe prześladowania katolików, posyłając na szafot różnych przeciwników absolutnego podporządkowania się królowi. Katolicyzm na krótko wraca na tron angielski wraz z Marią córką Henryka VIII i Katarzyny Aragońskiej. Nawiązała ona ponownie stosunki z Rzymem i krwawo rozprawiała się z przeciwnikami anglikanizmu. Nie udało jej się wprowadzić na powrót Kościoła katolickiego do Anglii jako sprzecznego z politycznymi i gospodarczymi interesami państwa.

Bibliografia:

1. Zbigniew Wójcik, Historia powszechna XVI - XVII wieku, Warszawa 1979.
2. Stanisław Grzybowski, Edykty tolerancyjne w Europie zachodniej.