Baruch Spinoza i jego polityczne poglądy. Chciał dobra społeczeństwa ponad dobrem rządzących

Baruch Spinoza był holenderskim filozofem, który w kwestiach społecznych kładł nacisk na wolność i bezpieczeństwo jednostki, które miało zapewnić państwo. Chciał, by rząd kierował się dobrem całego społeczeństwa, a nie swoim własnym interesem. Postulował także rozdział państwa od kościoła oraz potępiał polityczne ambicje kleru.

Baruch Spinoza

Baruch Spinoza

Baruch (Benedykt) Spinoza urodził się w Amsterdamie w 1632 r. w rodzinie pochodzących z Portugalii żydów sefardyjskich. Jego ojciec prowadził dobrze prosperujące przedsiębiorstwo handlowe. Mógł więc pozwolić sobie na kształcenie syna. Młody Spinoza uczęszczał do żydowskiej szkoły wyższej. Znał biegle kilka języków obcych. Jego wyuczonym zawodem był zawód optyka. Ta profesja zapewniała mu przez całe życie utrzymanie. Jednak ze względu na swoje postępowe poglądy skonfliktował się z ortodoksyjnymi Żydami, za co w 1656 r. został wykluczony z gminy żydowskiej. Wówczas to zmienił swoje imię z Barucha na Benedykt. Jednocześnie zerwał kontakty religijne z braćmi w wierze.

Rozgłos jako filozof zyskał dzięki swoim pierwszym traktatom. Były nimi Zasady filozofii Kartezjusza w porządku geometrycznym wywiedzione oraz Traktat teologiczno-polityczny, który znalazł się w indeksie ksiąg zakazanych. Ponadto do jego najważniejszych dzieł należały także: Etyka w porządku geometrycznym dowiedziona, Traktat o poprawie umysłu i Traktat polityczny. Z czasem jego sława na tyle urosła, że otrzymał ofertę objęcia katedry filozofii na uniwersytecie w Heidelbergu. Mimo, iż było to zaszczytne i prestiżowe stanowisko to odmówił, gdyż warunkiem jego objęcia byłoby zaprzestanie wyrażania kontrowersyjnych, jak na ówczesne czasy, poglądów na temat religii. Zmarł w 1677 r. na gruźlicę.

Celem państwa jest zapewnienie wolności i bezpieczeństwa

Zdaniem Spinozy początkowym etapem tworzenia państwa był stan naturalny, w którym ludzie byli wobec siebie wrogo nastawieni. Można ten okres nazwać okresem anarchii. Z czasem jednak ludzie zaczęli się zrzeszać w społeczeństwo, w imię użyteczności i rozumu. Państwo miało zapewnić bezpieczeństwo i stwarzać warunki do szczęścia i wolności. Spinoza uważał, że zapewnienie wolności oraz bezpieczeństwa jest głównym celem państwa.

Ewolucję państwa Spinoza widział od stanu naturalnego (anarchii), po monarchię (państwo żydowskie), następnie arystokrację (państwa feudalne), wreszcie demokrację (państwo idealne).

Piewca demokracji

Wypędzenie Spinozy z synagogi

Umowa społeczna Spinozy polegała na zrzeczeniu się praw jednostki (poza prawem do swobodnego myślenia) na rzecz całego społeczeństwa. To nie monarcha lub rząd, ale społeczeństwo u Spinozy stanowiły władzę absolutną (suwerena). Zatem według niego to demokracja jest najbardziej użytecznym ustrojem. Uważał, że w ustroju demokratycznym jednostka „działa na pożytek ogółu, a skutkiem tego na swój własny”. Spinoza twierdził także, że ze wszystkich ustrojów, to w demokracji jednostka może zachować najwięcej wolności, jednocześnie stwarzając możliwości do rozumnego życia. Skoro tak, to jak naiwnie sądził Spinoza, większość społeczeństwa nie uchwali niedorzeczności.

Dodatkowo twierdził, że wówczas jednostka będzie respektowała prawo nie ze strachu, ale dla własnego pożytku. Wreszcie dla niego w demokracji ludzie po prostu są równi.

Dobro publiczne ponad dobrem rządzących

Amsterdam w XVII w.

Ze względu na stosunek do społeczeństwa można Spinozę określić zwolennikiem demokracji bezpośredniej. Niemniej zdawał on sobie sprawę z trudności rządzenia w taki sposób. Dlatego postulował wprowadzenie cenzusu. Władzę miała wykonywać rada najwyższa, złożona ze znakomitych obywateli. Jednocześnie rada, poprzez ludową milicję, niezawisłe sądownictwo i kontrolowany kościół, miała zapewniać pomoc w realizowaniu wolności. Wobec tego system polityczny Spinozy można określić demokracją oligarchiczną, gdzie rządy sprawują „najlepsi”. Niemniej Spinoza był daleki od dawania tej grupie pełnej i nieskrępowanej władzy. Stałoby to w sprzeczności z prymatem społeczeństwa-suwerena.

Dla Spinozy najważniejsze było, by rząd kierował się interesem publicznym, a nie interesem własnym. Wobec tego uważał, że społeczeństwo powinno w jak najszerszy sposób pełnić funkcje w organach państwa. Dodatkowo był zwolennikiem wielu organów, tak by mogły się wzajemnie równoważyć. Miało to zapobiec pokusie przekładania korzyści osobistych nad korzyściami społecznymi. Jednocześnie umożliwiało potencjalny udział w sprawowaniu władzy przez każdego obywatela.

Wolność przekonań

Mimo, że społeczeństwo było suwerenem, to Spinoza wolność przekonań uważał za naturalne i niezbywalne prawo każdego człowieka. Jest to tak nieusuwalne prawo, że nie można go zmienić nawet poprzez umowę społeczną. Dlatego każdy obywatel miał obowiązek stosować się do ustaw, ale miał również prawo do ich krytyki, jak mawiał „każdy może mówić i uczyć, co myśli, nie naruszając prawa i powagi władz najwyższych”. Przez co potępiał wszelkie zapędy władzy do określenia tego o czym i jak mają myśleć obywatele. Zdawał sobie sprawę, że żadna ustawa nie może zmusić do określonego myślenia.

Rozdział państwa od kościoła

Baruch Spinoza

Spinoza dostrzegał także ryzyko w konkurencji władzy świeckiej i kleru. Głosił prymat władzy monarchy nad władzą kościelną. Spinoza miejsce monarchy w jego ustroju widział, jako podmiot integrujący społeczeństwo. Skoro tak, to król nie powinien mieć rywali w postaci kościoła, który powinien być odsunięty od spraw publicznych. Jednocześnie Spinoza nie był przeciwnikiem kościoła jako takiego, jednak uważał, że musi być on trwale oddzielony od władzy. Potępiał polityczne ambicje kleru. Uważał bowiem, że mógłby on wykorzystać władzę do narzucania społeczeństwu swoich poglądów, ograniczając tym samym wolność myślenia. Był zwolennikiem tolerancji religijnej.

Rzeczą niebezpieczną zarówno dla religii, jak i dla państwa, było dla Spinozy przyznanie tym, którzy sprawują urzędy duchowe, prawa uchwalania czegokolwiek lub prowadzenia spraw państwowych. Jak twierdził „wszystko ma się daleko lepiej, gdy są oni tak ograniczeni, że dają tylko odpowiedzi na zapytania, a poza tym uczą i praktykują to, co jest przyjęte i powszechnie wprowadzone.”

Panteizm Spinozy

Poza poglądami dotyczącymi polityki i ustroju, Spinoza miał także swój pogląd na temat istnienia Boga, nazwany panteizmem Spinozy (pogląd filozoficzny, w której Bóg jest tożsamy ze światem, rozumianym jako jedna całość). Filozof uważał, że Bóg jest złączony z naturą. Przez co jest nieskończony, samoistny oraz wszechmocny. Wobec tego Spinoza uważał, że wszystko co istnieje jest Bogiem i to w dosłownym znaczeniu. Jak twierdził, „nie istnieje żadna substancja, która by nie była Bogiem.” Zatem nic nie istnieje poza Bogiem i wszystko jest Bogiem. Wszelka przyroda, natura i materia razem tworzą Boga. Jednocześnie uważał Boga za siłę racjonalną, skąd wywodził stałość praw natury.

Wpływ na oświecenie

Poglądy Spinozy na temat ochrony jednostki przed tyranią, fanatyzmem religijnym i wojnami domowymi stanowiły istotny wkład w późniejszą myśl oświeceniową. Analizując je trzeba mieć na względzie, że swoją doktrynę tworzył w XVII w., gdy, co do zasady, państwa rządzone były przez absolutnych władców lub jedynie przy udziale wyłącznie duchowieństwa i szlachty. Były zatem nowatorskie i z pewnością wyprzedzały czasy, w których przyszło mu żyć. Z jego dzieł czerpali tacy filozofowie jak Jan Jakub Reusseau (1712-1778), twórca Umowy społecznej, w której opisał utopijną wizję idealnej demokracji.

Bibliografia:

1. J. Baszkiewicz, F. Ryszka, Historia doktryn politycznych i prawnych, Warszawa 1969.
2. K. Chojnicka, H. Olszewski, Historia doktryn politycznych i prawnych, Poznań 2004.
3. L. Dubel, Historia doktryn politycznych i prawnych do schyłku XX wieku, Warszawa 2005.