Władysław Laskonogi - rozpustny przeciwnik Kościoła. Zginął z rąk dziewczyny, którą chciał zgwałcić

Władysław Laskonogi ze zmiennym szczęściem prowadził wojny o Wielkopolskę ze swoim bratankiem Władysławem Odonicem. Jako pierwszy władca ograniczył władzę książęcą na rzecz społeczeństwa. Był przeciwnikiem autonomii Kościoła. Zginął z rąk niemieckiej dziewczyny, którą próbował zgwałcić.

Władysław Laskonogi pan w Wielkopolsce i w Krakowie

Władysław III Laskonogi (rysunek Jana Matejki)

Gdy w 1202 roku umarł Mieszko III Stary, Polska była już bardzo rozdrobniona. Nawet poszczególne dzielnice były podzielone na kilka księstw znajdujących się we władzy różnych książąt. Nie inaczej było w Wielkopolsce. Tam swoją część kraju zapisaną w ustawie sukcesyjnej Bolesława Krzywoustego otrzymał właśnie Mieszko Stary. Była nią zachodnia część Wielkopolski wraz z Poznaniem.

Mieszko Stary miał kilku synów, ale przeżył go tylko Władysław Laskonogi. Swój przydomek zawdzięcza długim i cienkim nogom.

Natomiast po innych synach Mieszka Starego żył wyłącznie jeden męski potomek. Był nim Władysław Odonic, syn Odona Mieszkowica, a zarazem wnuk Mieszka Starego. W 1202 roku Laskonogi miał około 35-40 lat. Natomiast młody Odonic liczył ledwie 12 lat. Dlatego początkowo Laskonogi sprawował nad bratankiem opiekę. Odonic jednak chciał się uniezależnić od stryja, więc zgłaszał pretensje do swojej części Wielkopolski.

Władysław Odonic (rysunek Jana Matejki na pocztówce)

Jednakże wpływy Laskonogiego były znacznie większe, więc mógł ograniczać emancypacyjne starania bratanka i odmawiać mu wydzielenia własnej dzielnicy. Laskonogiemu oprócz Wielkopolski udało się utrzymać także Kraków, który miał przypaść Leszkowi Białemu. Jednakże tamtejszy wojewoda, w obawie przed utratą wpływów, poparł Laskonogiego.

Sytuacja w innych dzielnicach

Leszek Biały (rysunek Jana Matejki)

W innych dzielnicach również po dwoje książąt dzierżyło władzę. Śląsk został podzielony na dwa księstwa. W śląskim panował Henryk Brodaty, a w opolsko-raciborskim Mieszko Plątonogi. Z kolei w Sandomierzu rządził Leszek Biały, a na Mazowszu i Kujawach Konrad Mazowiecki. Zatem u progu XIII wieku aż sześciu książąt panowało w Polsce.

Trójka z nich uchodziła za tzw. „starych” książąt. Byli to: Władysław Laskonogi, Mieszko Plątonogi i Henryk Brodaty. Natomiast Leszek Biały, Konrad Mazowiecki i Władysław Odonic tworzyli grupę „młodych” książąt.

Każdy z nich był niezależnym władcą, który samodzielnie decydował o administracji i polityce zagranicznej swojego księstwa. Wreszcie w każdej z dzielnic postępowały procesy dziedziczenia, które z reguły doprowadzały do kolejnych podziałów.

Utrata Krakowa i spiski arcybiskupa Kietlicza

Arcybiskup Henryk Kietlicz

Obejmujący w 1202 roku rządy w Wielkopolsce i Krakowie Laskonogi musiał zmierzyć się trudną sytuacją w Polsce. Generalnie książęta mieli przeciwstawne interesy. Zawierali jedynie doraźne sojusze, które często ulegały zmianie. Co prawda Laskonogi posiadał Kraków, ale szybko go stracił. W 1206 roku umarł wojewoda Mikołaj, a w mieście władzę przejęli jego przeciwnicy. Na czele buntu stał biskup krakowski, Pełka, który działał w porozumieniu z arcybiskupem gnieźnieńskim, Henrykiem Kietliczem. W efekcie miasto zostało oddane Leszkowi Białemu.

Arcybiskup chciał także podobny bunt zorganizować w Wielkopolsce. Obrzucił nawet klątwą Laskonogiego. Tam jednak pozycja Laskonogiego była silniejsza. Poradził sobie z Kietliczem, którego wygnał wraz z Odonicem. Przy Laskonogim pozostał biskup poznański, Arnold II, więc klątwa arcybiskupa nie przyniosła spodziewanych rezultatów, skoro lokalny biskup tkwił przy księciu.

Motywacją arcybiskupa była kwestia przywilejów kościelnych. Młodzi Piastowie byli skorzy do ich rozdawania, natomiast starsi książęta bronili swoich przywilejów. Laskonogi sprzeciwiał się całkowitej autonomii Kościoła w obsadzaniu stanowisk biskupich. Z kolei młodzi książęta widzieli korzyści z sojuszu z Kościołem, toteż skorzy byli do ustępstw wobec niego. Za to Laskonogi nie chciał słyszeć o autonomii Kościoła i zwalnianiu dóbr kościelnych z danin i powinności wobec księcia.

Zjazd w Głogowie

Henryk I Brodaty

Kietlicz z Odonicem schronienie znaleźli na Śląsku. Tam Henryk Brodaty pozbawionemu ojcowizny Odonicowi przekazał ziemię kaliską do czasu, gdy książę nie otrzyma lub nie zdobędzie własnej ziemi. Jednocześnie Brodaty w 1208 roku w Głogowie zorganizował zjazd, w którym chciał pogodzić Laskonogiego z Odonicem. Jednak nie doszło do przełomu w negocjacjach. Jedynie Kietlicz zdjął klątwę z Laskonogiego, a książę zobowiązał się do wynagrodzenia arcybiskupowi doznanych szkód.

Przywilej borzykowski

Konrad Mazowiecki (rysunek Jana Matejki)

Koalicję wymierzoną w Laskonogiego i Brodatego z inspiracji Kietlicza zawarli w 1210 roku w Borzykowej Leszek Biały, Konrad Mazowiecki i Władysław Odonic. W okresie gdy młodzi książęta zawierali sojusz, Plątonogi ruszył z wojskami nie do Borzykowej, ale do Krakowa. Zajął Wawel, co oznaczało, że stał się polskim księciem zwierzchnim. Jednak zmarł rok później, a Kraków powrócił do Leszka.

W 1215 roku ponownie Odonic zwrócił się przeciwko Laskonogiemu. Tym razem jednak starszy książę ustąpił i zwrócił Odonicowi ojcowiznę. Być może zrobił to nawet dobrowolnie, uznając autorytet Kietlicza, który mocno wzrósł po soborze laterańskim w 1215 roku. Wreszcie musiał liczyć się z koalicją młodych książąt, do której przystąpił także następca zmarłego Plątonogiego, jego syn Kazimierz I opolski.

Toteż w 1216 roku Odonic przejął władzę w całej południowej Wielkopolsce, dodatkowo nie zwrócił Kalisza Henrykowi Brodatemu.

Układ na przeżycie i wygnanie Odonica

W kolejnym roku doszło do zmiany sojuszy. Leszek Biały porozumiał się z Władysławem Laskonogim i Henrykiem Brodatym.

Do porozumienia doszło w Dankowie. Tam Władysław Laskonogi zawarł z Leszkiem Białym układ na przeżycie. Ustalili, że jeśli w chwili śmierci żaden z nich nadal nie będzie miał potomstwa, to ziemie zmarłego przypadną drugiemu z książąt. Rzecz jasna ten układ wydziedziczał z Wielkopolski Odonica.

Tak wzmocniony Laskonogi zaatakował bratanka i szybko go pokonał. Odonic musiał uciekać z kraju.

Upadek arcybiskupa

Katedra w Gnieźnie w 1509 roku z antyfonarza Klemensa z Piotrkowa z Biblioteki Kapitulnej w Gnieźnie

W 1217 roku załamała się także potęga polityczna arcybiskupa Kietlicza, który wraz ze śmiercią papieża Innocentego III stracił swojego protektora. Była to jedna z przyczyn, dla których Leszek Biały zmienił swoich sojuszników. Po śmierci Kietlicza w 1219 roku Władysław Laskonogi bez przeszkód w 1220 roku doprowadził do wyboru na arcybiskupa swojego bliskiego stronnika, Wincentego z Niałka.

Powrót Odonica

Odonic jednak nie wyzbył się swoich ambicji. Powrót z wygnania umożliwił mu sojusz z Świętopełkiem Pomorskim, który pełnił funkcję namiestnika Pomorza Gdańskiego. Układ scementowano małżeństwem księcia wielkopolskiego z Jadwigą, siostrą Świętopełka. Dzięki pomocy pomorskiego namiestnika Odonic opanował Ujście nad Notecią oraz Nakło i ogłosił się jego księciem. To zaniepokoiło Władysława Laskonogiego, który czuł się zagrożony. Opanowane Ujście stanowiło dogodne miejsce do atakowania jego terytorium.

Odrys pieczęci konnej Świętopełka

W 1227 roku karta się odwróciła i to Władysław Odonic pokonał oddziały Władysława Laskonogiego. Tym samym młodszy z książąt wielkopolskich przejął rządy w całej dzielnicy. Na sukcesie Władysława Odonica zyskał także Świętopełk Pomorski, który liczył na uniezależnienie się Pomorza Gdańskiego od zwierzchnictwa Piastów.

Zbrodnia w Gąsawie

Zjazd w Gąsawie (rysunek Jana Matejki)

Próbą wyjścia z takiej sytuacji było zorganizowanie zjazdu książąt. Ten odbył się w 1227 roku w Gąsawie. Jego gospodarzem był Leszek Biały. Do Gąsawy przybyli także osobiście Henryk Brodaty i Konrad Mazowiecki, a Władysława Laskonogiego reprezentowali wysłannicy. Celem zjazdu było wypracowanie wspólnej polityki Pomorskiej i być może pogodzenie obu Władysławów. Jednak niewątpliwie zagrożeniem dla obecnych lub reprezentowanych na zjeździe książąt był Świętopełk i jego wojownicza polityka.

Podczas zjazdu doszło do zbrodni. Podstępnie zostali zaatakowani Henryk Brodaty i Leszek Biały. Pierwszy z nich został ciężko ranny, drugi zginął. Za tą zbrodnią stał Świętopełk, który zabijając przeciwników swojego sojusznika chciał zyskać upragnioną niezależność od Piastów. Tajemnicą pozostaje czy Świętopełk działał sam, czy w porozumieniu z którymś z książąt.

Czytaj także → Zbrodnia w Gąsawie. Mord, który wstrząsnął piastowską Polską

Finalnie ta zbrodnia popłaciła Świętopełkowi, który skorzystał na wojnie o Kraków, która rozgorzała wkrótce po wydarzeniach z Gąsawy. Świętopełk zaczął tytułować się księciem Pomorza Gdańskiego, wprowadził tam swoją administrację i swoim braciom wydzielił odrębne dzielnice.

Przywilej z Cieni

Władysław Laskonogi (grafika Aleksandra Lessera)

Po tym mordzie doszło do kolejnej wojny między książętami wielkopolskimi. Tym razem górą był Laskonogi, który nawet wziął do niewoli bratanka.

Rok przed zbrodnią gąsawską Leszek Biały doczekał się syna, więc na podstawie układu z Dankowa Laskonogi nie mógł po prostu wziąć sobie władzy w tym mieście. Jednakże już jako najstarszy z rodu miał podstawy, by żądać władzy w Krakowie. Syn Leszka, Bolesław, miał ledwie skończony rok, więc nie stanowił politycznego zagrożenia dla Laskonogiego.

Taka sytuacja spowodowała, że Laskonogi musiał o Kraków zabiegać. Nie przyszło mu to łatwo. W Cieni w zamian za księstwo krakowskie zobowiązał się do szanowania starych praw duchowieństwa i możnowładztwa. Dodatkowo obiecał nie ustanawiać nowych praw bez rady biskupów i możnowładców. Tym samym Laskonogi jako pierwszy książę ograniczył swoją władzę na rzecz społeczeństwa (w rozumieniu jego przedstawicieli). Niektórzy przywilej z Cieni i zgodę na objęcie władzy w Krakowie przez Laskonogiego nazywają pierwszą polską elekcją.

Jednak pretensje do Krakowa wysunął także Konrad Mazowiecki, który będąc bratem zmarłego Leszka Białego miał solidne podstawy do swoich racji. Naturalnym sojusznikiem Konrada stał się wówczas Odonic.

Laskonogi, być może obawiając się utrzymania władzy w Krakowie, przekazał go Henrykowi Brodatemu. Nie jest tylko pewne, czy Henryk otrzymał Kraków na własność, czy tylko jako namiestnik Laskonogiego. Następnie książę skoncentrował swoje wysiłki na Wielkopolsce.

W 1229 roku Konrad Mazowiecki wspólnie z Odonicem zaatakowali  Laskonogiego. Wynikiem starcia książąt było zwycięstwo Odonica.

Władysław Laskonogi (rysunek Walerego Eljasza Radzikowskiego)

Jan Długosz tak opisywał pokonanego Laskonogiego:

„Laskonogi w ponieważ wiedział, że nie utrzyma się niepewna i chwiejna wierność jego poddanych, którzy żywili do niego niechęć pogardę z powodu jego plugawego, rozpustnego życia i innych czynów niegodnych księcia, nie mając odwagi podjąć walki z przybywającym bratankiem i śmiertelnym wrogiem, żeby opuszczony przez swoich nie dostał się do niewoli, porzuciwszy zamki i warownie w Wielkopolsce, usunął się i schronił na zamek w Raciborzu.”

Nie jest wiadome, o jakie dokładnie uczynki księcia chodzi. Jednakże faktem jest, że Laskonogi nie był człowiekiem pobożnym, co już samo w sobie mogło razić Długosza, jak i współczesnych księcia. Książę nie pozostawił za sobą fundacji kościelnych, co generalnie pokazuje jego niechęć do przekazywania darowizn na rzecz Kościoła.

Pokonany książę uciekł na Śląsk do Raciborza. Postawiony pod ścianą, po swojej śmierci przekazał prawa do Wielkopolski Henrykowi Brodatemu i jego synom.

Próba odzyskania władzy

W 1231 roku Laskonogi podjął ostatnią próbę odzyskania swojego dziedzictwa. Jednak tym razem była ona nieudana. Laskonogi mimo podejścia z wojskami pod Gniezno musiał zawrócić na Śląsk. Tego samego roku zmarł.

Śmierć Władysława Laskonogiego

Władysław Laskonogi (rysunek Ksawerego Pillatiego)

Laskonogi był ostatnim przedstawicielem starego typu książąt nie dzielących się swoją władzą. Być może w jego epoce to już nie przystawało do zmieniającej się rzeczywistości i powodowało konflikty lub niezadowolenie różnych grup społecznych. Niemniej władzy otrzymanej od ojca przez długie lata w żaden sposób nie uszczuplił. Zwalczał także kościelne idee chcące zakazać wpływu świeckiego na obsadzanie biskupich stolic. Co też było powodem jego niechęci do rozdawnictwa dóbr książęcych Kościołowi, czy fundacji nowych świątyń. Dopiero zmuszony sytuacją w 1228 roku wydał przywilej w Cieni ograniczający dotąd nieskrępowaną władzę księcia. Zrobił to jednak dla osiągnięcia upragnionego celu, jakim było przejęcie władzy w Krakowie.

Jednak mimo swojej aktywności śmierć miał bardzo marną. Jan Długosz opisał śmierć Laskonogiego w taki sposób:

„Tego samego roku umarł w mieście Środzie, powalony tak smutkiem, jak i poczuciem winy z powodu popełnionych występków.”

Tymczasem nie była to śmierć naturalna, nie była to nawet śmierć w walce. Księcia zabiła w Środzie niemiecka dziewczyna, którą próbował zgwałcić. Opisał to cysterski kronikarz Alberyk z Trois Fontaines:

„Książę Władysław zabrał ze sobą na noc pewną teutońską dziewczynę, która nie mogąc ścierpieć zadawanego gwałtu, przeszyła mu gwałtownie brzuch nożem, który skrycie ze sobą wzięła.”

Tym samym  Laskonogi toczący nieustanne boje z bratankiem, czy opatrznie nie przybywający do Gąsawy zmarł z ręki kobiety. Co współgra z opisem Długosza, iż Laskonogi prowadził rozpustne życie.

Bibliografia:

1. A. Garlicki (pod red.), Poczet królów i książąt polskich, Warszawa 1998.
2. R. Grodecki, S. Zachorowski, J. Dąbrowski, Dzieje Polski średniowiecznej, J. Wyrozumski (oprac.), Kraków 1995.
3. T. Jurek, E. Kizik, Historia Polski do 1572, Warszawa 2019.
4. M. Maciorowski. B. Maciejewska, Władcy Polski. Historia na nowo opowiedziana, Warszawa 2018.
5. S. Szczur, Historia Polski. Średniowiecze, Kraków 2002.
6. J. Wyrozumski, Dzieje Polski piastowskiej, Kraków 1999.
7. Jana Długosza Roczniki czyli Kroniki sławnego Królestwa Polskiego, ks. 10, oprac. D. Turkowska i M. Kowalczyk, Warszawa 2009.