Anglia jako kolebka demokratyzmu europejskiego

Współcześnie Anglia uważana jest za kolebkę europejskiego demokratyzmu i rzeczywiście była ona państwem, które w erę nowożytności wkraczało z bogatymi tradycjami parlamentaryzmu i przywilejów nadawanych ludności kraju. Spowodowane to było przez szereg czynników kształtujących formę władzy i stosunków ludności do monarchy w średniowiecznej Anglii.

Po wygaśnięciu rodu normańskiego, na tron angielski, w 1154 r., wstąpił Henryk II Plantagenet, zapoczątkowując okres władania nowej dynastii. Od początku popadł on w konflikt ze społeczeństwem, gdyż odziedziczywszy znaczne władztwo we Francji, starał się o wzmocnienie swej władzy i jej centralizację, by silnie rządzić tak rozległymi i różnymi pod względem kulturowym obszarami. W tym celu wprowadził szereg reform, zarówno prawnych, jak i skarbowych. Obłożył społeczeństwo powszechnym podatkiem, a powinności rycerskie zamienił na tzw. ”podatek tarczowy”, co spotkało się z silnym niezadowoleniem tej warstwy społecznej. Dodatkowo obłożył on szlachtę podatkiem od posiadanych dóbr lennych, rozciągnął podatek tarczowy na duchowieństwo, a także wyburzył szereg zamków prywatnych. Ponadto władca zorganizował armię zaciężną i przeprowadził reformę sądownictwa, która pozwalała wszystkim ludziom wolnym być sądzonymi przez sędziego królewskiego, co wywołało kolejną falę nastrojów opozycyjnych wśród baronów.

W 1164 r., Henryk II Plantagenet, wydał tzw. ”konstytucje klarendońskie”, które oddawały duchowieństwo pod jurysdykcję prawa świeckiego, a co za tym idzie, pod nadzór królewski. Było to sprzeczne z przywilejami nadanymi chrześcijaństwu jeszcze za panowania Wilhelma Zdobywcy, które ustanawiało niezależność sądów kościelnych i oddawało duchownych angielskich pod prawo kanoniczne. Próby ograniczenia niezależności sądownictwa kościelnego, ingerencji w obsadę wyższych hierarchicznie jego dostojników oraz dążenia do sakralizacji władzy przez pierwszego z Plantagenetów, spowodowały powstanie opozycji protestującej przeciwko postanowieniom monarchy. Szczególnie silnym sprzeciwem wykazał się arcybiskup Tomasz Becket. Niewygodny arcybiskup, w niejasnych okolicznościach, rzekomo nie z rozkazu królewskiego, został zamordowany przy ołtarzu w katedrze w Canterbury. Spowodowało to wybuch oburzenia wśród społeczeństwa, a także zagroziło królowi ekskomuniką, toteż zmuszony był on odbyć publiczną pokutę i pójść na ustępstwa względem Kościoła. Henryk II odwołał ograniczenia sądownictwa kościelnego, lecz zatrzymał wpływ na obsadę części stanowisk duchownych. Dążenia tego władcy przyniosły wzrost niechęci względem władzy monarszej.

Po śmierci Henryka II, w 1189 r., tron angielski objął jego syn Ryszard Lwie Serce, który większą część swego panowania spędził na wyprawach krzyżowych, a swój kraj traktował wyłącznie jako źródło dochodów na prowadzenie wojen, co budziło powszechne niezadowolenie spowodowane wysokimi kosztami prowadzenia walk.

Po śmierci Ryszarda, w 1199 roku, koronę angielską przejął jego brat Jan bez Ziemi. Nie zyskał on jednak powszechnej aprobaty poddanych, tym bardziej, iż wskutek zatargu z królem Francji Filipem II Augustem, utracił większą część władztwa na kontynencie i autorytet w  swoim kraju. Zaczął zatem tworzyć koalicję przeciwko Kapetyngom i przygotowywać się do nowej rozprawy z Francją. W tym celu dążył do wzmocnienia swojej władzy w Anglii i nałożenia na ludność nowych podatków, by móc sfinansować działania wojenne. Nowe podatki dotknęły również duchowieństwo. Na spór finansowy nałożyły się także względy kompetencjalne, dotyczące mianowicie obsady wakującego arcybiskupstwa w Canterbury, gdyż kandydaci wysuwani przez króla nie uzyskiwali aprobaty kościelnej. Ów zatarg z duchowieństwem, które odwołało się do papieża, doprowadził do obłożenia monarchy klątwą w 1208 roku. Papież ogłosił, iż korona angielska nie posiada już właściciela i zwrócił się do Kapetynga – Filipa II Augusta, aby ten objął tron po Planegencie. Jan bez Ziemi, nie mając innej możliwości, musiał pójść na ustępstwa i ukorzyć się przed papieżem, uznając go za swojego suwerena w 1213 roku. Następstwem hołdu lennego było cofnięcie przez Ojca Świętego ekskomuniki, ale także zobowiązanie się króla do płacenia tzw. świętopietrza w wysokości około 1000 funtów rocznie. Dodatkowo władca musiał uznać autonomię Kościoła, także w kwestii sądownictwa, bowiem od tego momentu poddani angielscy uzyskiwali możliwość apelacji do sądów papieskich, których wyroki były ostateczne.

Ustępstwa Jana bez Ziemi wobec duchowieństwa spotkały się z niezadowoleniem ze strony baronów i szlachty, którzy nadal obciążeni byli znacznymi kosztami prowadzonej z Francją wojny. Udziału w niej, z racji zerowej niemal skuteczności, odmówili możnowładcy, zaś cała ludność była nieprzychylnie nastawiona. Co więcej, podatek tarczowy był nieustannie podwyższany, a wszelkie obciążenia fiskalne, bezwzględnie i brutalnie egzekwowane. Skonsolidowało to całe społeczeństwo angielskie, zarówno baronów, rycerstwo, duchowieństwo, jak i mieszczan, do wspólnego wystąpienia, zainicjowanego naturalnie przez feudałów. Jan postanowił pokonać buntujących się poddanych, lecz zajęli oni Londyn i wobec groźby detronizacji zmusili króla do podpisania, 15 czerwca 1215 roku, jednego z najważniejszych dokumentów dla demokratyzmu i parlamentaryzmu, zarówno angielskiego, jak też i europejskiego - ”Magna Charta Libertatum” (”Wielkiej Karty Swobód”).

Dokument ten był w rzeczywistości zbiorem przywilejów nadanych przez władcę, które ograniczały jego prerogatywy. Najważniejsze jego zapisy stanowiły, iż: król nie miał prawa ustanawiać nowych podatków bez zgody rady królestwa złożonej z prałatów i baronów (art. 12 - ”Żadne tarczowe lub pomocne nie będzie nałożone na królestwo nasze inaczej jak tylko za [zgodą] wspólnej rady królestwa naszego [...]” oraz art. 16 - ”Nikt nie ma być pociągany do pełnienia rozleglejszych obowiązków z lenna rycerskiego […] niż się z nich należy”), zakazane było również więzienie kogokolwiek bez wyroku sądowego (art. 36 - ”Żaden wolny człowiek nie ma być pojmany ani uwięziony, albo wyrzucony z posiadłości […], jak tylko na podstawie legalnego wyroku równych jemu, albo na podstawie prawa ziemskiego”). Ponadto dokument zawierał przywileje dla miast oraz kupców (art. 41 ”Wszystkim kupcom ma przysługiwać prawo swobodnego i bezpiecznego wyjazdu z Anglii i powrotu do Anglii, oraz do przebywania i podróżowania w obrębie Anglii drogą lądową jak i wodną w celu kupowania i sprzedawania, bez wszelkich złych, bezprawnych podatków, za opłatą tylko starych i sprawiedliwych ceł, prócz czasu wojny”), obietnicę mianowania kompetentnych urzędników (art. 45 - ”Mianować będziemy sędziów, koniuszych, wicehrabiów lub bajlifów jedynie spośród tych, którzy znają prawa królestwa i chcą ich ściśle przestrzegać”) oraz jedno z najważniejszych postanowień – sankcję wobec króla za nieprzestrzeganie postanowień dokumentu, z wypowiedzeniem posłuszeństwa włącznie. Art. 61 ustanawiał bowiem komisję złożoną z 25 baronów, z których 4 w razie niewypełniania postanowień Karty szło do króla z informacją o złamaniu przez niego prawa. Jeżeli król w ciągu 40 dni nie dostosował się do zaleceń baronów i nie odwoływał nielegalnego prawa, możni kierowali się do justycjariusza. Jeśli mimo wszystko, monarcha dalej przeciwstawiał się zapisom Karty baroni mieli prawo wypowiedzieć posłuszeństwo władcy i wezwać lud do jego detronizacji (”[...] baronowie wybiorą wedle swej woli 25 baronów z królestwa, którzy będą obowiązani wszystkimi swoimi siłami przestrzegać, pilnować i nakazywać przestrzeganie tego pokoju i wolności, jakie im przyznaliśmy i zatwierdziliśmy niniejszym dokumentem [...]”).

Jan bez Ziemi, niezadowolony z postanowień Wielkiej Karty Swobód, ograniczającej zakres jego władzy, dążył do zniesienia dokumentu. Odwołał się do papieża, za argument podając przymusowość wydania przywilejów. Anglia ponownie stanęła przed widmem wojny domowej, lecz nie doszło do niej wskutek śmierci Jana. Po wstąpieniu na tron jego syna, małoletniego Henryka III, w 1216 r., wymuszono na nowym władcy potwierdzenie postanowień Magna Charta Libertatum.

Henryk III Plantagenet prowadził dość niefortunną politykę faworyzowania obcokrajowców, w szczególności Włochów i Francuzów. Powodowało to wzrost niezadowolenia w kręgach możnych, tym większego, iż król stosował również uciążliwą politykę podatkową. Wskutek tego, uprzywilejowane warstwy społeczne, powołując się na zapisy z Karty, wymusiły na Henryku wydanie tzw. prowizji oksfordzkich, które ograniczały władzę monarchy na rzecz piętnastoosobowej Rady doradzającej i kontrolującej króla i jego administrację. Władca nie zamierzał jednak respektować tych postanowień i związawszy się sojuszem z królem Francji i papieżem, zerwał porozumienia oksfordzkie i anulował ustępstwa. Nie spodziewał się jednak wybuchu tak silnego buntu szlachty, na czele którego stanął Szymon de Montfort. Powstańcy rozgromili wojska królewskie, 14 maja 1264 roku, w bitwie pod Lewes, co przyczyniło się do zwołania przez baronów w Londynie, 20 stycznia 1265 roku, Rady Regencyjnej. Zasiedli w niej baronowie, prałaci, a także po dwóch przedstawicieli rycerstwa z każdego hrabstwa i po dwóch delegatów większych miast. Początkowo każdy stan obradował oddzielnie, lecz z czasem ukształtował się dwuizbowy parlament angielski złożony z Izby Lordów (wyższe warstwy społeczne) i Izby Gmin (niższe). Kolejni władcy, począwszy od Edwarda I, nadawali nowe uprawnienia temu organowi. Pierwotnie jego zadaniem było uchwalanie podatków, lecz Edward III, który w celu zdobycia środków na wojnę z Francją wielokrotnie domagał się coraz to nowych środków pieniężnych, w zamian za ustępstwa skarbowe nadał parlamentowi uprawnienia ustawodawcze oraz sądownicze, jako najwyższej instancji dla przestępstw urzędników. Jakkolwiek do XIV wieku jego posiedzenia zwoływane były dość nieregularnie, to jednak stanowił on przełom systemie rządów i ustroju politycznym państwa.

Anglia na drodze burzliwych przemian i krwawych walk przekształciła się z państwa, w którym dominował jeden, silny władca, w państwo coraz bardziej skłaniające się ku rządom parlamentarnym i demokratycznym. Proces ten zaczął się na wyspach brytyjskich najwcześniej w stosunku do całej Europu, dlatego można śmiało przyznać rację stwierdzeniu, iż Anglia była kolebką demokratyzmu europejskiego.

Bibliografia:

1. D. Boyd ”Eleonora Akwitańska”, Warszawa 2005
2. B. Burda, B. Halczak, R. Józefiak, M. Szymczak ”Historia 1. Część II: Średniowiecze”, podręcznik dla szkół ponadgimnazjalnych, Gdynia 2004
3. Magna Charta Libertatum