Wiek XVI w Japonii

Do roku 1560 z realnej siły bakufu przed supremacją Nobunagi pozostały już tylko strzępy, w prowincjach zaś trwał proces gekokujo, czyli „obalanie wielkich przez małych”, zwierzchników przez podwładnych. Potężne rody Hosokowa i Yamana utrzymały się, ale na pozycjach defensywnych. Hosokowa uwikłany był w walki z rodami Miyoshi i Matsunaga, ród Yamana stawiał czoła rosnącej sile Mori.

Wśród tych potęg ród Nobunagi, Oda w Owari był słabo zauważalny. Przedstawiciele tego rodu od XIV/XV w. pełnili funkcje shugodai w Owari, czyli wasale shugo z rodu Shiba, jednego z sankan. W 1466 Shiba rozpadł się na dwie frakcje: w Kiyosu i w Iwakurze. Te waśnie rodowe wykończyły Shibę, ale ród Oda utrzymał się. Nobuhide(1510-1551) z Kiyosu doprowadził do zgody w rodzinie i rozpoczął ekspansję do sąsiednich prowincji. W 1542 poturbował oddział Imagawy Yoshimoto w Migawie i od czasu do czasu walczył z Dosanem w Mino. Utarczki zakończyły się po ożenku Nobunagi, syna Nobuhide, z córką Dosana. Po śmierci Nobuhide jednak Nobunaga musiał kilka lat jeszcze walczyć o jedność w rodzinie. W trakcie prowadzonych kampanii siły jego wzrastały, ale w 1560 roku żaden z wielkich daimyo jeszcze poważnie z nim się nie liczył. Wśród potężnych daimyo1 byli też tacy, którym marzyła się hegemonia na skalę krajową, ale układy geopolityczne były niekorzystne. Aby uzyskać chociaż pozór praworządności, trzeba było zdobyć stolicę, usunąć lub podporządkować Ashikagów i uzyskać jakąś inwestyturę z rąk cesarza.

Najlepsze warunki do supremacji miał Imagawa Yoshimoto, bo jego droga do Kioto prowadziła przez Owari (ród Oda), Mino i Omi(ród Asai). Dla Yoshimoto nie były to bariery nieprzekraczalne i w 1560 odważył się przejść do ofensywy. Jego straż przednia pod przywództwem Tokugawy Ieyasu, wówczas znany jako Matsudaira Motoyasu, bez trudu zajęła Marune w Owari. Reszta armii rozłożyła się w wąwozie Okehazama (25 tys.). Nobunaga rozbił siłą dwóch tysięcy żołnierzy tę armię, w której zginął Yoshimoto. To zwycięstwo otworzyło przed nim szerokie możliwości. Przez rok odnosił niemal prawie zwycięstwa, choć na skalę lokalną. W 1561 na wiosnę pogodził się z Tokugawą. Dla Nobunagi sojusz ten był istotny, ponieważ Mikawa mogła stanowić osłonę dla Owari od wschodu. Równie ważne było zawarcie sojuszu z ambitnym i agresywnym daimyo Takeda Shingenem, który szczęśliwie zajęty był walkami z Uesugim Kenshinem i rodem Hojo z Odowary. W 1562 Nobunaga podporządkował sobie całe Owari i wkroczył do Mino, leżącej na szlaku do Kioto. Ożenił się z panną Saito (dla tranzytu przez Mino) i oddał swoją siostrę Oichi, Asaiemu Nagamasie. Od tego momentu zaczął konsolidowanie swoich sił. Cesarz Ogimachi zaproponował mu dwukrotnie w 1562 i 1567 stworzenie ochrony wojskowej dla stolicy. Za pierwszym razem rozsądnie odrzucił ofertę (za wcześnie, na razie zbierał siły). Gotów był dopiero w 1567. Okazało się, że ożenek z panną Saito nie wystarczał, więc zniszczył jej ród, a prowincję Mino podbił, zająwszy zamek Inabayama (Gifu). Walczył jeszcze w Ise i Omi, po czym w 1568 spotkał się w Gifu z Ashikagą Yoshiakim, który napastował go o pomoc. Przygotowania zakończyły się 9 miesiąca, kiedy na czele 35-tysięcznej armii opuścił Gifu. Przez 20 dni zdobywał kilka zamków, po czym wraz z Yoshiakim wkroczył do stolicy. Yoshiaki uzyskał inwestyturę na shoguna i jego stosunki z Nobunagą nie były dobre. Wszczął więc intrygi przeciwko Nobunadze z wszystkimi daimyo oraz wielkimi klasztorami Enryakuji i Ishiyama-Honganji oraz licznymi i silnymi grupami fanatyków religijnych, monto lub ikko.

Ishiyama-Honganji reprezentowała odłam jodo-shinshu, który często toczył spory religijne z innymi odłamami, ale w obliczu zagrożenia wszystkie odłamy zawiązywały sojusz. Monto oznaczało wyznawców jednej sekty buddyjskiej, określano tym słowem wyznawców jodo-shinshu, aż wreszcie przyjęto nazwę monto-shu. Ich przywódcą był Shinran, po jego śmierci powstało wiele grup wyznawców w centralnej, wschodniej i północnej Japonii. Dopiero w XV w. Rennyo odnowił czystą naukę Shinran i zjednoczył wiele skłóconych grup monto. Zwłaszcza pod opieką Asakury kwitło odrodzone shinshu. Rennyo zorientował się, że nie jest w stanie powstrzymać fanatycznego zapału, który ogarnął jego wyznawców, więc porzucił ich i wrócił do Kioto. Prowincję Kaga ogarnęły wybuchy zbrojnych buntów, ikka. Powszechnie nazywano ikka, ikko-ikki, od nazwy sekty ikko-shu, którą często myli się z odłamami monto. Rennyo wiedział, że jego nauka jest mylona z ikko i protestował przeciwko temu. W skład gmin ikko wchodzili często chłopi i przedstawiciele kunishu, którzy walczyli z każdą władzą (dlatego byli tacy groźni). Z tą potęgą musieli liczyć się daimyo. Najcięższe walki Nobunaga prowadził właśnie z ikko. Raz pobici w jakimś miejscu, wzrastali w siłę i znowu stawali się zagrożeniem. Trzy razy wyprawiał się na ich skupisko twierdz w Nagashimie, w delcie rzeki Kiso, ale dopiero w 1577 ulegli. Wszystkie te ugrupowania uległy zniszczeniu dopiero przez Hideyoshiego. Nobunaga żywił do kleru serdeczną nienawiść. W latach 70. sytuacja Nobunagi nie była pewna, kiedy mógł liczyć tylko na Owari i Mino oraz sojusz z Iesayu. Dążył do odseparowania poszczególnych daimyo od siebie. W 1570 zebrał naradę w Kioto wszystkich daimyo, na którą nie stawił się Asakura. Uznano go za wroga. Kiedy Nobunaga wyruszył z Kioto do Echizen, okazało się, że Nagamasa jest wrogiem. Iesayu zmusił Asaię do odwrotu.

Shingen po drobnych potyczkach w 1572 opuścił Kofu i ruszył na Kioto, kiedy Nobunaga był zajęty walką z Nagamasą w Omi. Nobunaga miał problemy z ikko-ikki. Wycofał się więc do Kioto, a wkrótce potem Kenshin zajął Etchu i spacyfikował ikki. W miejscowości Mikatagahara w 1572 Shingen pobił Iesayu (jedna z najwspanialszych bitew okresu sengoku). Yoshiaki zmontował koalicję z Asakurą i Shingenem i zerwał stosunki z Nobunagą. Ten zmusił shoguna do wycofania się, kiedy otoczył jego siedzibę. Próbował odzyskać utraconą pozycję, ale na próżno. Yoshiaki zmarł w gościnie u Hideyoshi po śmierci Nobunagi w zamku Osaka w 1597. Wśród całego zamieszania wokół shoguna zmarł Shingen śmiercią naturalną w 1573. Jego syn Katsuyori nie miał sił by realizować ambicje ojca. Do końca 1573 Nobunaga rozprawił się z Asakurą i Nagamasą. Obaj wojownicy popełnili samobójstwo. Zamek Nagamasy zajął Hideyoshi, który zaopiekował się wdową Oichi i jej trzema córkami. Najstarszą córką Oichi była Ochacha, która stała się później najbardziej ulubioną konkubiną Hideyoshiego. W 1573 narodziła się supremacja Nobunagi, a Hideyoshi uzyskał jako lenno, ziemie w Echizen i Omi. Cały rok 1574 był dla Nobunagi wypełniony drobnymi potyczkami z ikki. Zasięg jego władzy wzrósł w centralnej Japonii. Na zachodzie kraju Mori przejął kontrolę nad 12 prowincjami. Chosokabe zajął całą południową część wyspy. Od 1575 na wschodzie zaczął naciskać Katsuyori, który wszedł do Mikawy i pod Nagashino rozegrała się przełomowa bitwa. Nobunaga wygrał, ponieważ zastosował pierwszy raz w historii tego kraju taktykę związaną z użyciem muszkietów, tzw. kontrmarsze2. Wśród ciągłych kampanii wojennych wprowadzał różne posunięcia administracyjne. Urzędy rozdawał swoim krewnym i sługom. Swoją siedzibę przeniósł do Omi, gdzie niedaleko jeziora Biwa zbudował zamek Azuchi-jo, który stanowił przełom w budownictwie. Był on na płaskim terenie. Wprowadzono kilkupiętrowy donżon, a umocnienia murów odporne stały się na działanie broni palnej. Od nazwy tego zamku nazwano czasy tej epoki. W latach 1581-1582 Nobunaga rozprawił się z Takedą Katsuyorim, który popełnił samobójstwo w 1582. tymczasem Hideyoshi oblegał zamek Takamatsu-jo, ale Mori Teremuto napastował go, więc wysłał prośbę o pomoc do Nobunagi, a ten wysłał jako odsiecz oddziały Mitsuhide3. Ten pozorował jedynie wymarsz i zaatakował Honnoji. Nobunaga był całkowicie zaskoczony i popełnił samobójstwo. Mitsuhide okrążył następnie rezydencję Nijo, gdzie przebywał Nobutada, który podobnie jak ojciec popełnił samobójstwo. Wtedy Hideyoshi wykorzystał swoje talenty dyplomatyczne i zawarł pokój z Terumoto. Szybko ruszył do Kioto i wypłoszył Mitsuhidę z zamku Yamashiro, ruszył za nim w pogoń, ale go nie dopadł. Mitsuhidę zginął nie po rycersku przez rozwścieczoną ludność w Ogurusu. Nobunaga częściowo lub całkowicie podporządkował sobie ok. 20 prowincji. Od 1574 wprowadzał własne spisy ludności, które miały się stać podstawą nowego systemu podatkowego od produktu, a nie od ziemi. Żył w dobrych warunkach z dworem cesarskim i zawsze podkreślał szacunek dla cesarza, który też robił wszystko by mieć za sobą potężnego wojownika. Stale nękany przez ikki prowadził akcję rozbrajania chłopów oraz rozbrajania świątyń. Popierał kupców i zachowywał się kurtuazyjnie w stosunku do cudzoziemców. Europejczycy wylądowali na wyspie Tanegashima k. Kyushu w 1542/1543 jako portugalscy rozbitkowie, którzy mieli ze sobą arkebuzy. Zrobiły one furorę wśród Japończyków, którzy sami zaczęli je kopiować. Z małej wyspy broń palna przeszła na Kyushu, a stamtąd na Honshu, do centralnej Japonii. W 1549 r. Japonia weszła w kontakt z chrześcijaństwem. W Kagoshimie zszedł na ląd Franciszek Ksawery z Towarzystwa Jezusowego i rozpoczął prace misyjne. Pojawili się jezuici i potem franciszkanie. Największe osiągnięcia misjonarze mieli na Kyushu, ale zapewne dlatego, że władcy w nadziei na handel dalekomorski kazali całym wioskom przechodzić na chrześcijaństwo.

Hideyoshi, zwany wtedy jako Tokichiro, urodził się w chłopskiej rodzinie we wsi Nakamura w 1536 jako syn Kinoshity Yaemona, który jako chłop walczył pod Nobuhide w szeregach ashigaru. Stracił ojca w wieku 8 lat. W wieku 15 lat przeznaczono go do klasztoru, ale uciekł na służbę do Yukitsuny w Kuno, wasala Imagawów. Był zdany tylko na własne siły i przemyślność. Spryt, odwaga i pogodne usposobienie torowały mu drogę na drabinie społecznej. w 1558 uciekł od Yukitsuny i wstąpił na służbę u Ody Nobunagi. Szybko odkryto jego talent strategiczny. Zawsze wiernie stał obok Nobunagi w jego walkach. Skomponował sobie nowe nazwisko od jego najbliższych towarzyszy: Shibaty Katsuie i Niwy Nagahide, tj. Hashiba w 1572. Rok 1573 był przełomowym dla jego kariery. Po śmierci Nobunagi, jego główni wasale i rodzina zebrali się w Kiyosu na naradę o ustalenie sukcesji. Kompromisowym spadkobiercą został wnuk Nobunagi. Opiekunami jego zostali wujkowie: Nobutaka i Nobukatsu. Zaś czterej wasale wyznaczeni zostali do administracji stolicą oraz do działania jako rada opiekuńcza, w skład której weszli Hideyoshi, Shibata, Katsuie, Niwa Nagahide i Ikeda Nobuteru. Hideyoshi miał wśród nich najsilniejszą osobowość. Nie dopuścił, aby zdobycze Nobunagi rozleciały się po jego śmierci. Walczył z wszystkimi członkami rady i zwyciężył. Liczyły się dla niego dwie prowincje: Mino i Echizen, które zdobył w 1584. W tym samym roku zaczął budować zamek, którego wspaniałość i obronność przewyższyły Azuchi-jo. Budowę zakończono po trzech latach. Kiedy spotkał się z armią Nobukatsu i Ieyasu, pogodził się z nimi. Między Ieyasu a Hideyoshim zapanował alians, który był ważny. W 1585 zredukował zmniejszył zasobność rodu Chosokabe oraz podporządkował większość wyspy. Od dworu uzyskał nazwisko Fujiwara i stanowisko kampaku. Otrzymywał kolejne wyróżnienia od cesarza, tak że zrobił błyskawiczną karierę jako chłopski syn. W 1586 został dajodaijinem i otrzymał nazwisko rodowe Toyotomi. Od tej pory wszedł do kręgu arystokracji w rejestrze nazwisk Kuge-bunin. Błyskawiczna kariera Hideyoshiego od 1582 jest odbiciem jego rosnącej stale siły realnej. Po prostu umiał wykorzystać co dla niektórych puste honory praktycznie. Po zawarciu przymierza z Ieyasu miał pod swoją władzą 30 prowincji łącznie z Shikoku. Następnym krokiem było zagarnięcie Kyushu, do wyprawy której przygotowywał się długo i starannie. W 1587 wyruszył z Osaki, aby podbić całą prowincję. Wykrwawione rody Otomo i Ryuzoji nie odgrywały znaczącej roli. W stosunku do Shimazu Hideyoshi potwierdził ich prawa do Kyushu, ale odebrał od nich przysięgę wasalną. W toku kampanii napisał dwa znamienne listy. W jednym z tych dokumentów proponował nawet chrystianizację Korei i Chin w zamian za dwa statki portugalskie. W Hakacie wydał nakaz opuszczenia misjonarzom Japonię, w czasie kiedy podejmował wizytę ojca Coelho. Był to pierwszy z tzw. Edyktów antychrześcijańskich. Hideyoshi jednak wprowadził ten edykt dopiero w 1597.

Do 1589 władzy Hideyoshiego poddała się cała Japonia od centralnej części, po zachód i południe. Pozostawało tylko Kanto wraz z wpływami Hojo i Tokugawów oraz daleka północ, gdzie tylko ród Date stanowił zagrożenie, ale z nim Hideyoshi doszedł do porozumienia. Nastąpiła mediacja z Ujimasą Hojo, ale ten odmawiał propozycji. Stąd jeszcze w tym samym roku nastąpiło oblężenie jego siedziby po Odawarą. Było to specyficzne oblężenie. Podczas gdy drużyna Hojo głodowała, wokół zamku trwał nieustanny karnawał. Dopiero w 1590 Ujimasa poddał się i popełnił samobójstwo z swoim bratem Ujiteru, czego zażądał Hideyoshi. Kanto zostało podbite. Rok 1590 uznany został za rok zjednoczenia Japonii (99% pod nominalną władzą cesarskiego kanclerza Hideyoshiego pośrednio lub bezpośrednio). Wprowadził nowy system podatkowy od produktu (pomysł Nobunagi). Spisy obowiązywały tylko chłopi, tych którzy uprawiali ziemię. Spisy kenschi stały się podstawą formalnego podziału społecznego między wojowników Bushi, a chłopów Hyakusho. Tylko samuraje mogli posiadać miecze. Początkowo był to wzgląd praktyczny przeciwko ikki, ale z biegiem czasu stało się to sprawą prestiżową. Pojawił się kult miecza, które stanowiły duszę samurajów.

W latach 1590-91 w szeregu zarządzeń oddalił chłopów od samurajów. Chłopi nie mogli opuszczać i zmieniać miejsca pobytu. Od 1590 władza zaczęła deprawować czy korumpować Hideyoshiego. Jego tragedią było to, że nie miał syna, jedyny jaki mu się narodził zmarł po dwóch latach. W 1592 przygotowywał się do wyprawy koreańskiej. Tytuł kampaku oddał swojemu siostrzeńcowi Hidetsugu, sam zaś był taiko, ex- kanclerz. Inwazja na Koreę w pierwszych fazach była pomyślna, ale przez rok partyzantka chłopska zmusiła Japończyków do odwrotu. Sam Hideyoshi nie zdawał sobie sprawy z realnej sytuacji na kontynencie i jego żądania często absurdalne nie znajdowywały sojuszników w Korei i Chinach. Zdawał się być zaślepiony własną wielkością. W 1593 urodził mu się syn Hideyori, któremu przekazał tytuł kanclerza. W czasie drugiej fazy inwazji na Koreę w 1597 zerwał pertraktacje z Chinami, wykazywał się nieobliczalnym szaleństwem stratega. Interesował się jedynie życiem rodzinnym i dworskim. Zmusił daimyo do podpisania zobowiązania, że będą wierni jego synowi. Umierał złamany troską o przyszłość swego syna. Zdawał sobie sprawę, że jego rada regencyjna zdradzi Hideyoriego. Nie pomylił się. Zmarł w 1598 r. Zamek Fushimi-jo znajdował się w miejscowości Momoyama. Od lokalizacji tego zamku nazwano okres działalności Hideyoshiego.

Wiek XVI czy też okres Azuchi-Momoyama wniósł nowe elementy do kultury narodowej. Teatr no i ceremonia herbaty. Dla teatru no głównym ośrodkiem stała się Osaka. Stroje aktorów nie były imitacjami, ale składały się z ręcznie tkanych brokatów i jedwabi. Klientela tych rzemieślników zubożała więc znaleźli najlepszych odbiorców w miłośnikach no. Nobunaga był żywo zainteresowany handlem z kupcami w Sakai. Został wciągnięty w świat sado. W Sakai urodził się i wychował najsłynniejszy z mistrzów w świecie sado. Był to Tanaka Yoshiro, lepiej znany pod imieniem Sen-no Rikyu. Wykreował on styl wabicha, tzw. „wyciszony styl podawania herbaty”, który cechował się umiarem, odrzuceniem splendoru i ostentacji. Stworzenie warunków widział w specjalnym budownictwie pomieszczeń herbacianych – soan, czyli „słomianych chat”. Pawilony te były robione z gliny lub drewna, kryte słomą bez ornamentacji. Jako ozdobę tolerował jedynie kwiat lub gałąź w zwyczajnym, ceramicznym Lub drewnianym naczyniu. Podłoga wyłożona miała być matami. A przedmioty używane do ceremonii herbaty miały być pełne prostoty.

Ruch Rikyu zrewolucjonizował styl ceremonii herbaty i ustalił wiele kanonów estetycznych oraz dał podstawy specyficznej etykiety. Rikyu był mistrzem herbacianym u Nobunagi, a następnie u Hideyoshiego, który był jego pojętnym uczniem, a Hideyoshi żywił ogromny szacunek dla Rikyu. Jednak w 1590 r. został zmuszony przez Hideyoshi do popełnienia samobójstwa. Hideyoshi potem żałował swojego okrucieństwa i często go wspominał. Wybudował m.in. zamek Fushimi w stylu Rikyu na cześć swojego mistrza herbacianego.

Nobunaga i Hideyoshi nie żałowali funduszy na dekoracje wnętrz w masywnych zamkach. Kwitło malarstwo dekoracyjne, zmieniła się skala malarstwa, a z tą zmianą, również techniki. Dekorowano przesuwane ściany fusuma czy wielopanelowych parawanów. Duże przestrzenie często pozostawiano w monochromie, co mogło powodować przygnębiające wrażenie. Kolorem dla tej epoki był złoty. Rozwijało się też malarstwo rodzajowe w postaci obrazów, które wieszano na ścianach. Europejczycy przynieśli ze sobą malarstwo olejne i drzeworytnictwo. Japończycy zaczęli tworzyć więc ikonografię. Ogromne powodzenie miały stroje europejskie oraz różne przedmioty codziennego użytku. Była to moda. Jezuici przywieźli ze sobą druk, więc pierwszy raz Japończycy zapoznali się z bajkami Ezopa.

Po śmierci Hideyoshiego w XVI w. do władzy doszedł Ieyasu Tokugawa, rozpoczynając okres Tokugawa lub Edo, który rozpoczął hegemonię swojego rodu, aż po wiek XIX.

Bibliografia:

1. Jolanta Tubielewicz, Historia Japonii, Wrocław 1984

Więcej o historii Japonii przeczytasz klikając na poniższą grafikę:

1. Nieliczna grupa potężnych sengoku-daimyo: Shimazu Otomo, Ryuzoji i Arima na Kyushu, Mori w zachodniej części Honsu, Chosokabe na Sikoku, Saito, Asai i Asakura w centralnej Japonii, Imagawa w Mikawie, Suruga i Otomi, Uesugi w Hokuriku, Hojo w Kanto i Takeda w Kai. [↩]
2. Dotychczas używano muszkietów, ale nie były one skuteczne przed frontalnym atakiem, bo proces nabijania kulą, przybijania, podsypywania prochem i odpalania był powolny. Nobunaga ustawił trzy szeregi muszkietów. Pierwszy odpalał, po czym wycofywał się, odpalał drugi, ustępował miejsca trzeciemu, tak że pierwszy był gotowy do strzału. Cały cykl powtarzał się, tworząc zaporę ogniową, która paraliżowała atak. [↩]
3. W 1568 r. Akechi Mitsuhide wspomógł Nobunagę, kiedy zdobył dla niego szereg terytoriów na szlaku San’indo. Ale w latach 70. jego stosunki z nim uległy pogorszeniu. [↩]