Rozpad bloku komunistycznego. Upadek ZSRR i zjednoczenie Niemiec

Jeszcze na początku lat 80. nic nie zapowiadało rychłego końca liczącego sobie już 40 lat bloku komunistycznego. Jednak sytuacja gospodarcza i przemiany polityczne w ZSRR sprawiły ‚że pod koniec dekady komuniści stracili władzę w większości krajów Europy Środkowowschodniej. W latach 70. i 80. pod kontrolą reżimów komunistycznych znajdowały się znaczne obszary kuli ziemskiej. Państwa rządzone przez komunistów traktowane były przez Zachód jako zagrożenie dla światowego porządku i pokoju (i odwrotnie).

Blok komunistyczny nie stanowił już wtedy politycznego monolitu - kraje takie jak Chiny, Jugosławia czy Albania prowadziły politykę niezależną od ZSRR. Niemniej jednak sam tylko „obóz sowiecki” stanowił ogromną siłę , poza tym stale się rozszerzał. Związek Radziecki, większość Europy Środkowowschodniej, Kuba i Wietnam tworzyły grupę ściśle powiązanych ze sobą państw ‚ponadto do ich sojuszników zaliczano wiele krajów afrykańskich i azjatyckich. Represje z jakimi spotykali się przeciwnicy polityczni, wskazywały jednak ‚że ustrój komunistyczny nie jest stabilny , za jaki chcieliby go uważać sami komuniści. Wprawdzie okres najgorszych zbrodni i prześladowań zakończył się w latach 50., wkrótce po śmierci Stalina, jednak dysydenci nadal byli ścigani i zamykani w więzieniach, wypędzani z kraju lub uznawani za psychicznie chorych i zamykani w zakładach psychiatrycznych.

Mapa administracyjna Związku Radzieckiego / fot. CC BY-SA 3.0, Aotearoa

Niezadowolenie z „władzy ludowej” było szczególnie widoczne w krajach Europy Środkowowschodniej. W większości z nich komuniści stanowili zdecydowaną mniejszość, a po władzę sięgnęli po II wojnie światowej, w czym pomogła im Armia Czerwona oraz różnego rodzaju oszustwa –na przykład sfałszowane referendum w Polsce w 1946 roku .Partie komunistyczne utrzymywały się przy władzy dzięki rozbudowanemu aparatowi bezpieczeństwa, który dbał o to by nie rozwijała się żadna polityczna opozycja. Na wypadek kryzysów i trudnych do stłumienia wybuchów niezadowolenia , zawsze w pobliżu stacjonowały gotowe do interwencji wojska radzieckie. Taka sytuacja miała miejsce na Węgrzech w 1956 r. i w Czechosłowacji w 1968 r. Zaraz po wojnie niezadowolenie z nowej władzy objawiało się masowymi ucieczkami na Zachód, głównie z Niemiec Wschodnich, gdzie było to stosunkowo łatwe z powodu istnienia Berlina Zachodniego –przyczółka kapitalizmu w samym sercu komunistycznego państwa. Zjawisko to znacznie osłabiało gospodarkę NRD. Władze niemieckie w 1961 roku postanowiły załatwić tę sprawę, stawiając ogromny betonowy mur wokół Berlina Zachodniego. W ten sposób przyznały się niejako do tego, że ich obywateli zatrzymać w kraju można tylko przymusem, niemniej jednak mur berliński dobrze spełniał swoją rolę. Liczba ucieczek została zredukowana do minimum, a w latach siedemdziesiątych NRD stała się krajem względnie dobrze stojącym gospodarczo, a wśród jej obywateli zaczęło się kształtować coś w rodzaju poczucia odrębności narodowej. W latach siedemdziesiątych i osiemdziesiątych ujawniły się słabości komunistycznej gospodarki. Socjalistyczne państwo miało w teorii zapewnić wszystkim obywatelom pracę i dostatek, dlatego też służba zdrowia i edukacja były całkowicie bezpłatne, artykuły najpilniejszej potrzeby były stosunkowo tanie, nie istniał również problem bezrobocia. W rzeczywistości istniało tzw. ukryte bezrobocie, czyli nadmiar niepotrzebnych etatów, a jakość towarów i usług pozostawiała wiele do życzenia. Centralne zarządzanie państwem przez partię komunistyczną sprzyjało szerzeniu się korupcji, hamowało również rozwój gospodarczy. Bez wolnej prasy, demokratycznych wyborów i niezależnych związków zawodowych władza nie podlegała kontroli. W rezultacie gospodarka krajów komunistycznych popadła w stagnację , podczas gdy Zachód rozwijał się.

Michaił Gorbaczow / fot. CC BY-SA 3.0

W Polsce kryzys gospodarczy doprowadził w 1980 r. do strajków w wyniku których PZPR musiała zgodzić się na zalegalizowanie NSZZ Solidarność, zdelegalizowanego zresztą po kilkunastu miesiącach z chwilą wprowadzenia stanu wojennego. W epoce , gdy informacje przenikały przez Żelazną Kurtynę, trudno było ukryć przed ludźmi zalety systemu kapitalistycznego, które zaprzeczały komunistycznej propagandzie. Jednak przywódcy radzieccy nie byli skłonni do reform i dopiero kiedy w 1985 roku władzę w ZSRR przejął stosunkowo młody Michaił Gorbaczow, nadszedł czas zmian. Nowy szef partii zainicjował politykę pierestrojki, głasnostii i uskorienia, która utorowała drogę do demokratyzacji życia w kraju. Polityka Gorbaczowa oraz problemy gospodarcze ZSRR zdecydowały o redukcji pomocy radzieckiej dla sojuszników. Wycofanie wojsk radzieckich z Afganistanu na przełomie 1988/1989 roku mogło stanowić jeszcze bardziej niepokojący sygnał dla przywódców komunistycznych w krajach wschodnioeuropejskich ‚oznaczało bowiem, że sowieckie czołgi nie stanowią już gwarancji kontynuacji ich rządów. Wkrótce Gorbaczow odrzucił interwencjonistyczną „Doktrynę Breżniewa”, podkreślając ‚że każdy kraj powinien sam decydować o własnej przyszłości. Gorbaczow planował jedynie ograniczone reformy, jednak rozpoczęty przez niego proces wymknął się spod kontroli , a wydarzenia potoczyły się w zawrotnym tempie.

W Polsce na początku 1989 roku rozpoczęły się obrady Okrągłego Stołu, które zakończyły się legalizacją związku i ustaleniem zasad przyszłych wyborów parlamentarnych. Zgodnie z postanowieniami 35% miejsc w Sejmie i niemal wszystkie w Senacie zająć miały osoby wyłonione w demokratycznych wyborach. Stanowiło to znaczny krok naprzód, chociaż nadal gwarantowało dominującą pozycję PZPR. Na Węgrzech w maju 1988 roku odsunięto od władzy Janosa Kadara , który od czasów stłumienia przez wojska radzieckie powstania 1956 roku był przywódcą węgierskich komunistów. Na początku 1989 roku zezwolono na tworzenie organizacji politycznych i społecznych, później odbyły się rozmowy z przedstawicielami opozycji na temat zmian ustrojowych. Niezadowolenie z komunizmu dało się odczuć nie tylko w obrębie bloku wschodniego. W Chinach od kwietnia studenci codziennie demonstrowali na Placu Tiananmen w Pekinie pod hasłami „rządów prawa” i demokratyzacji życia publicznego. W maju władze chińskie wprowadziły stan wojenny , a 4 czerwca czołgi i transportery opancerzone wjechały na plac ‚otwierając ogień do demonstrantów. Szacuje się ‚że w masakrze zginęło 5 tysięcy ludzi, a 10 tysięcy zostało rannych. W tym samym czasie w Polsce w wyborach parlamentarnych Solidarność zdobyła niemal wszystkie możliwe, w świetle ustaleń Okrągłego Stołu, miejsca. Stworzenie stabilnego rządu przez PZPR okazało się niemożliwe. W sierpniu pierwszym niekomunistycznym premierem w kraju należącym do bloku sowieckiego został doradca Solidarności- Tadeusz Mazowiecki. W tym samym miesiącu próbujący wprowadzić ograniczone reformy komunistyczny rząd węgierski otworzył granicę z Austrią. Spowodowało to masowe ucieczki obywateli NRD na Zachód. Następnie, przygotowując się do wolnych wyborów , które miały się odbyć w marcu 1990 roku Węgierska Socjalistyczna Partia Robotnicza przekształciła się w Węgierską Partię Socjalistyczną, która zrezygnowała z ideologii komunistycznej, opowiadając się za demokracją i zasadami wolnego rynku. Podobnie uczyniły partie komunistyczne w innych krajach bloku. Komunistyczny przywódca Rumunii, Nikolae Ceausescu, zwany Geniuszem Karpat, został wraz z żoną Eleną postawiony pod sąd wojskowy, który wydał wyrok-rozstrzelanie. W Polsce PZPR przekształciło się w Socjaldemokrację Rzeczypospolitej Polskiej . Pod wpływem przemian na Węgrzech i w Polsce, także i w NRD nasiliły się żądania reform demokratycznych . Powstały organizacje opozycyjne, a kraj ogarnęła fala manifestacji. Demonstracje nie ustały nawet po odsunięciu od władzy Ericha Honeckera, którego zastąpił nastawiony bardziej liberalnie Egon Krenz. 9 listopada 1989 roku nastąpiło obalenie muru berlińskiego-wydarzenie uznawane za symboliczny upadek komunizmu w Europie Wschodniej. Rządy komunistyczne w innych krajach tego regionu upadały jeden po drugim. W Czechosłowacji partia komunistyczna zrezygnowała z jednowładztwa, a grudniu 1989 roku prezydentem kraju został działacz opozycyjny – Vaclav Havel. W Bułgarii pod naciskiem zwolenników reform ustąpił wieloletni przywódca partii Todor Żiwkow. Wydarzenia 1990 i 1991 roku były łatwiejsze do przewidzenia. W wyniku wolnych wyborów postkomuniści zostali odsunięci od władzy w Czechosłowacji i na Węgrzech. W Bułgarii wybory 1990 roku wygrała Bułgarska Partia Socjalistyczna , jednak już w 1991 roku, w kolejnych wyborach zwyciężył opozycyjny Związek Sił Demokratycznych. Z wieloletniej izolacji zaczęła wychodzić Albania. 3 października odbyło się zjednoczenie NRD i RFN – powstała Republika Federalna Niemiec. Upadek Komunistycznej Partii Związku Radzieckiego został przyspieszony przez reformatorów takich jak Borys Jelcyn (od czerwca 1991 roku prezydent Federacji Rosyjskiej), którzy uważali ‚że działania podejmowane przez Gorbaczowa są zbyt mało radykalne. W sierpniu 1991 roku nieudany pucz zorganizowany przez przeciwników reform doprowadził do rozwiązania KPZR i rozpadu ZSRR, w miejsce którego powstała Wspólnota Niepodległych Państw. W tym samym roku nastąpił również rozpad Jugosławii.

Poza Europą komunizm przetrwał w takich krajach jak Chiny czy Kuba, ale np. niektóre państwa afrykańskie ‚pod wpływem wydarzeń 1989/1990 r., odeszły od systemu jednopartyjnego. Upadek komunizmu odbywał się w różnym tempie w różnych krajach. Na przykład w Mongolii, w której od 1991 r. istnieje system wielopartyjny i odbywają się wolne wybory, komuniści zostali odsunięci od władzy dopiero w wyniku wyborów w 1996 r.

Bibliografia:

1. Czubiński Antoni, Historia powszechna, Poznań 2005.
2. Marples David, Historia ZSRR, Od rewolucji do rozpadu, wyd. Ossolineum, Wrocław 2006.