„Sacrum pogańskie - sacrum chrześcijańskie...” - K. Bracha i Cz. Adamika (red.) - recenzja

„Żyjemy w takim dziwnym świecie, w którym łatwiej rozbić atom, niż obalić mit.” Sentencja autorstwa A. Einsteina, czyli osoby organicznie związanej ze światem nauk ścisłych, paradoksalnie doskonale oddaje ducha jednej z najnowszych pozycji przekazanej  do rąk czytelników przez Wydawnictwo DiG.

Sacrum pogańskie – sacrum chrześcijańskie. Kontynuacja miejsc kultu we wczesnośredniowiecznej Europie Środkowej jest zbiorem materiałów z konferencji zorganizowanej w roku 2007 w klasztorze na Świętym Krzyżu. Idea przewodnia dyskusji to zagadnienie kontynuacji pogańskich miejsc kultu we wczesnośredniowiecznej Europie Środkowej w dobie chrześcijańskiej. Wśród ponad dwudziestu autorów odnajdujemy m.in.: A. Buko, J. Strzelczyka, L.P. Słupeckiego, W. Chudziaka, J. Gąssowskiego, M. Derwicha oraz kilku gości zagranicznych.

Na samym początku lektury zapoznajemy się informacjami dotyczącymi praktyk związanych z adaptowaniem przez chrześcijan pogańskich ośrodków kultu. Jest to swoiste wprowadzenie do tematu przeprowadzone na szerokim tle porównawczym, tak pod względem chronologicznym jak i przestrzennym. Zapoznajemy się bowiem z działaniami biskupów obejmujących swą jurysdykcją oazy i piaski Egiptu, by za chwilę przenieść się do smaganej wiatrami Irlandii oraz w okolice zasiedlone przez Alemanów, żyjących  wciąż jeszcze za pan brat z panteonem bóstw pogańskich. Dowiadujemy się również jakie przesłanki kierowały ludami naszej części Europy przy wyborze świętych miejsc. Jakie znaczenie dla naszych przodków miało oddawanie czci niebieskim opiekunom w takiej a nie innej scenerii. Wraz z autorami towarzyszymy zastępom misjonarzy i świętych  w ich drodze ku pozyskaniu dla Rzymu i Konstantynopola licznych plemion, nie znających aż po rozkwit średniowiecza przesłania „Ewangelii”.

Kolejne referaty poświęcone są już zagadnieniom szczegółowym. Za ich pośrednictwem otrzymujemy przegląd stanu badań – tak historycznych, jak i archeologicznych – w zakresie funkcji konkretnych obiektów kultowych, wykorzystywania przez społeczności pogańskie warunków środowiska przyrodniczego w kontekście fundacji „miejsc świętych”, rozpoznawania śladów sacrum w dominującym otoczeniu profanum. Szczególnie interesujące w tej części książki są rozważania poświęcone mozolnym poszukiwaniom ewentualnych prawidłowości w zakresie fizycznych uwarunkowań niezbędnych dla udanych relacji człowiek-bóstwo. Zastanawiamy się tutaj wraz z dyskutantami czy wszędzie i zawsze nawiązanie kontaktu z siłami wyższymi wymagało odseparowania się od zgiełku życia codziennego?, czy warunkiem koniecznym do ustanowienia świątyni lub przynajmniej najskromniejszego ołtarza było posiadanie przez określoną społeczność wyniosłej góry, bezdennego  jeziora  lub chociażby posępnej puszczy?

Spory fragment omawianej pozycji dotyczy sukcesów i rozczarowań będących udziałem tej cząstki świata nauki, która  dąży  do  odtworzenia materialnej oprawy  w jakiej odbywały się religijne uniesienia naszych przodków. Czytamy zatem o niespodziewanych odkryciach, radosnych olśnieniach, wydobywaniu z wnętrza ziemi zachwycających artefaktów  stanowiących ostateczny dowód na potwierdzenie  ryzykownych  przypuszczeń. Z drugiej strony ukazuje się nam listę porażek, która nie jest wcale listą krótką. Na podstawie lektury uświadamiamy sobie jak szybko przekonanie o trafności sądu zbudowane na bazie legend i mitów  rozpaść się może za przyczyną łopaty archeologa.

Dość odrębny charakter w zbiorze posiadają trzy referaty. Dwa z nich autorstwa  Volodymyra Ryczki oraz Martina Nobla, choć poświęcone odpowiednio zagadnieniom związanym z Ukrainą (Rusią) i Czechami, łączy ważne spostrzeżenie. Wbrew opiniom niektórych badaczy udział, a dokładniej wpływ religii chrześcijańskiej na zachowaną do niedawna tradycję z doby pogańskiej był przeogromny. Stosunkowo liczne przekazy pisane i ustne, oceniane jako żywa skamielina minionych czasów to tak naprawdę wielokrotnie i dokładnie „przemielony„ produkt będący efektem oddziaływań Kościoła i Cerkwi. W rozumieniu obu autorów, na podstawie tego rodzaju przekazów nie da się zbudować opinii o adaptacji pogańskich miejsc kultu przez chrześcijan. Podobnie, chociaż delikatniej  i z uwzględnieniem specyfiki regionalnej, postrzega problem L. P. Słupecki w swym, co by nie mówić, brawurowym referacie. Przytaczając dowody wskazuje, iż poglądy o koniecznym braku lub licznym występowaniu świątyń pogańskich w Skandynawii wczesnośredniowiecznej nie są sobie przeciwstawne. Ba, oba wręcz się uzupełniają. Dla adoracji bóstw  dawni wikingowie wykorzystywali przecież zarówno świątynie, pomieszczenia ”użyteczności publicznej” jak i zwykłe, bardzo niepozorne ołtarze. Tak mówią źródła. Pozostaje tylko pytanie: jak w takim przypadku stwierdzić kontynuację?

Papież, Grzegorz Wielki pod koniec VI stulecia instruował swych misjonarzy: „Nie burzyć świątyń pogańskich, ale chrzcić je wodą, wznosić w nich ołtarze, umieszczając w nich relikwie. Tam gdzie istnieje zwyczaj składania ofiar bożkom diabelskim, obchodzić w tym dniu uroczystości chrześcijańskie w innej formie”. Przez wiele lat wśród badaczy dominował pogląd o skrupulatnym przestrzeganiu słów Grzegorza przez reprezentantów Rzymu w trakcie misji i podczas umacniania pozycji Kościoła w nawracanych społecznościach. Właściwie i dziś opinia ta jest wręcz aksjomatem. Czy nie jest aby mitem?  Po przeczytaniu omawianej pozycji  mam na ten temat wyrobione zdanie. Nie zdradzę go jednak, bo każdy zainteresowany  może uczynić to samo sięgając po tę książkę. Szczerze polecam.

Plus minus:
Na plus:
+ szerokie spectrum tematów
+ wartość merytoryczna
+ oryginalność spojrzenia
+ oprawa i szata graficzna
+ bogato ilustrowana
+ przypisy, indeksy
+ stosunkowo przystępna cena
Na minus:
- punktowa hermetyczność języka
- raczej nie dla amatorów
- brak tłumaczenia sporej ilości cytatów z języka staronordyckiego

Tytuł: Sacrum pogańskie-sacrum chrześcijańskie. Kontynuacja miejsc kultu we wczesnośredniowiecznej Europie Środkowej
Autor: Praca zbiorowa pod redakcją Krzysztofa Bracha i Czesława Adamika
Wydanie: 2010
Wydawca: Wydawnictwo DiG
ISBN: 978-83-7181-618-5
Stron: 516
Oprawa: twarda
Cena: ok. 50 zł
Ocena recenzenta: 7/10