„Łaciński Wschód XI – XV wiek” - M. Balard - recenzja

Nakładem Wydawnictwa WAM ukazała się oczekiwana na polskim rynku wydawniczym pozycja znanego francuskiego mediewisty Michela Balarda, wybitnego znawcy relacji gospodarczych, społecznych, politycznych i kulturalnych łacinników z Cesarstwem Bizantyńskim oraz światem islamu, szczególnie w okresie pomiędzy początkami intensywnej eksploracji handlowej Egiptu i Syro-Palestyny  przez włoskie republiki morskie a upadkiem Konstantynopola. O tłumaczenie z kolei tego dzieła na język polski zadbał profesor Waldemar Ceran, znakomity polski historyk bizantynista, wieloletni kierownik ośrodka bizantynologicznego Uniwersytetu Łódzkiego.

Ogrom pracy i trudu, jaki włożył w swe badania Michel Balard, jest doprawdy ze wszech miar godzien szacunku i uznania. Jego wieloletnie, tytaniczne wręcz wysiłki, bo tak chyba należy nazwać gruntowną analizę materiału źródłowego, zgromadzonego w ogromnej ilości we włoskich archiwach, zaowocowały wydaniem pięciu woluminów akt notariuszy genueńskich, którzy w XIII wieku działali w genueńskich koloniach czy faktoriach handlowych. Obok wyżej wymienionych akt notarialnych, francuski uczony wziął również pod uwagę pochodzące z podobnego okresu dokumenty finansowe liguryjskiej republiki morskiej. Jako że Genua była silnie powiązania, w szczególności za czasów krucjat, z Cyprem i portami Syro-Palestyny, Michel Balard został zmuszony niejako do uwzględnienia w swej pracy badawczej również problematyki samych wypraw krzyżowych oraz zagadnień związanych z losami muzułmańskich organizmów państwowych na Wschodzie.

To wszystko wytyczyło dalszy kierunek badań Michela Balarda i przyniosło plon w postaci obszernej pracy Łaciński Wschód XI–XV wiek jego pióra, w której Autor podjął się próby przedstawienia – w sposób syntetyczny i w miarę przystępny nawet dla kompletnego laika w tej dziedzinie – problematyki narodzin idei krucjat, przebiegu poszczególnych wypraw krzyżowych, a także gospodarczych i kulturalnych związków łacińskiego Zachodu z przede wszystkim greckim oraz islamskim Wschodem. Jak francuski mediewista poradził sobie z tym wyzwaniem, zobaczymy w dalszej części niniejszej recenzji.

Autor podzielił zasadniczą część swojej pracy na trzy partie; każdej z nich należy poświęcić odrobinę uwagi i przybliżyć nieco Czytelnikowi ich tematykę.

W części pierwszej, zatytułowanej Stan wiedzy, a podzielonej na dwanaście rozdziałów (Początki ekspansji, Wstrząs spowodowany krucjatami (XII wiek), Państwa łacińskie na Wschodzie w XII wieku, Rozwój gospodarczy (XII wiek), Podzielone kultury?, Krucjaty w XIII wieku, Państwa łacińskie na Wschodzie w XIII wieku, Handel lewantyński w XIII wieku, Pielgrzymki i misje w XIII wieku, Łacinnicy, Grecy,Mamelucy i Osmanowie (XIV – XV wiek), Łacinnicy i handel lewantyński (XIV – XV wiek), Pielgrzymki i misje chrześcijańskie (XIV–XV), Michel Balard prowadzi nas żywą narracją poprzez średniowieczne dzieje tej części Morza Śródziemnego, gdzie niejako sprzęgły się w jedno losy Afryki, Azji i Europy, tj. w położonych na wschód od Sycylii wodach i wybrzeżach tego akwenu. Autor w tym fragmencie swej pracy daje prawdziwy pokaz naukowego kunsztu i erudycji, w umiejętny i niezwykle barwny sposób racząc czytelnika, nawet zupełnie niezorientowanego w temacie, wyjątkowo interesującymi informacjami z historii łacińskiego Zachodu – ze szczególnym uwzględnieniem włoskich republik morskich – greckiego Cesarstwa Bizantyńskiego oraz muzułmańskich organizmów państwowych w Egipcie i Syro-Palestynie. Co nader wszystko godne podkreślenia, Michel Balard nie przedstawia nam dziejów tychże społeczności w całkowitym oderwaniu od siebie, jak to niejednokrotnie zwykli czynić rozmaici, częstokroć wybitni, uczeni, a łączy je w nierozerwalną całość, podkreślając w ten sposób, że światy łacinników, Greków oraz islamu przenikały się nawzajem.

Tym zaś, co w szczególności ułatwiało te wzajemne kontakty, był rozwój handlu we wschodniej części basenu Morza Śródziemnego i to poniekąd od tego zjawiska wychodzi Autor w swych dalszych badaniach relacji łacińskiego Zachodu z grecko-muzułmańskim przede wszystkim Wschodem. Oczywiście Michel Balard nie skupia się tutaj jedynie na gospodarczych aspektach tych związków, analizując dogłębnie również inne ich właściwości o charakterze społecznym, politycznym czy wreszcie religijnym, pośród których należy wymienić choćby pielgrzymki do Ziemi Świętej, krucjaty czy też osadnictwo frankijskie w Outremer. To wszystko daje nam solidną porcję doskonałej literatury historycznej, okraszonej na dodatek takimi perełkami, jak podrozdziały o rozwoju handlu morskiego Amalfi, ekspansji Normanów w Italii południowej, na Półwyspie Bałkańskim oraz w Afryce północnej, a także te o tzw. wojnach kolonialnych na Adriatyku.  Do tej beczki miodu należy jednak dodać łyżkę dziegciu – momentami Autor jak gdyby zapomina się i pisze w sposób oczywisty o rzeczach, które wcale oczywiste nie są (vide na przykład brak choć słowa wyjaśnienia, czym dokładnie była wojna Świętego Saby po wzmiance o niej w podrozdzialePielgrzymki do Jerozolimy w XII wieku). Naturalnie te drobne mankamenty w żaden sposób  nie mogą zaważyć na ocenie tej części pracy Michela Balarada, którą można podsumować jednym słowem – majstersztyk.

W następnym z kolei fragmencie swego dzieła, zatytułowanym Badania i dyskusje, wybitny francuski mediewista podjął się zadania gruntownej analizy wszelkich, jak sama nazwa wskazuje, dociekań naukowych i akademickich dyskursów, wiążących się z problematyką łacińskiej ekspansji na grecko-muzułmański w głównej mierze Wschód. Autor poszukuje tutaj odpowiedzi na trzy przede wszystkim nurtujące go pytania: jaka w istocie była liczba łacinników, którzy postanowili poszukać szczęścia w Outremer? Jaki był bilans płatniczy między Zachodem a Wschodem w omawianym okresie? Co było przyczyną niedorozwoju gospodarczego krajów islamu, który dał o sobie znać pod koniec średniowiecza? W tym miejscu wypada wspomnieć, iż z próby odpowiedzi na te kwestie Autor wyszedł obronną ręką, wnioski zaś, które wyciągnął na ich podstawie, są nader interesujące.

Trzecia część pozycji Michela Balarda Łaciński Wschód XI–XV wiek, którą Autor zatytułował Informacje bibliograficzne: źródła i literatura, to bogaty przegląd literatury, z której francuski uczony korzystał przy powstawaniu recenzowanej tutaj pozycji. Jak sam podkreśla, szeroki zakres tematyczny jego pracy uniemożliwił mu przedstawienie wyczerpującej dokumentacji, stąd zamieścił w nim jedynie selektywną bibliografię tych książek i artykułów, które ukazały się w ciągu ostatnich dwudziestu lat od daty publikacji jego dzieła, odsyłając przy tym czytelnika do spisu bibliograficznego, który swego czasu sporządził Hans Eberhard Mayer, doprowadzając go do 1985 roku, a także do czasopisma „Crusades”. Ten fragment opracowania Michela Balarda stanowi bez wątpienia nie lada gratkę dla każdego, kto zainteresowany jest dalszymi, samodzielnymi już, badaniami na temat złożonych relacji Zachodu ze Wschodem w okresie pomiędzy XI a XV wiekiem.

Na koniec winienem jeszcze kilka słów na temat szaty graficznej pracy Michela Balarda Łaciński Wschód XI–XV wiek. Pozycję tę wydrukowano na dobrej jakości papierze, kolejne strony zszyto ze sobą, całość zaś oprawiono w gustownie zaprojektowaną twardą okładkę.

Recenzowane tutaj dzieło francuskiego mediewisty zawiera również dwanaście map i planów, trzy tablice genealogiczne, indeks osób, ludów i dynastii, indeks nazw geograficznych i miejsc, indeks rzeczowy, a także spis map i tablic. Warto też wspomnieć o uzupełnieniu bibliograficznym do wydania polskiego oraz przeglądzie rodzimych publikacji autorstwa tłumacza.

Gwoli podsumowania niejako warto dodać, iż dzieło Michela Balarda Łaciński Wschód XI–XV wiek – mimo znamion naukowości, których dodają mu m.in. natłok wprost niezwykle interesujących informacji oraz nader bogata bibliografia – to pozycja zdecydowanie dla każdego. Laika bowiem, który dopiero zaczyna swą przygodę z historią wypraw krzyżowych, dziejami Cesarstwa Bizantyńskiego u schyłku jego żywota bądź też z renesansem islamu w Egipcie i Syro-Palestynie za czasów Saladyna, pochłonie wręcz fascynujący opis ówczesnych losów Franków, Greków i muzułmanów w Outremer, czytelnik zaś zaznajomiony już nieco bardziej z rzeczoną tematyką zwróci z pewnością uwagę na krytyczne fragmenty dzieła francuskiego mediewisty, a dzięki bogatemu spisowi bibliograficznemu, jaki ten umieścił w swej pracy, będzie mógł podjąć ewentualne dalsze badania na temat złożonych relacji Zachodu ze Wschodem między XI a XV wiekiem.

Plus minus:
Na plus:
+ nader interesujące ujęcie tematu
+ zawartość merytoryczna
+ żywa narracja
+ gigantyczna ilość zgromadzonego materiału źródłowego
+ wyjątkowo bogata bibliografia
+ ładne wydanie
+ twarda oprawa
Na minus:
- tłumaczenie, które momentami wprawia czytelnika w konsternację
- liczne literówki

Tytuł: Łaciński Wschód XI–XV wiek
Autor: Michel Balard
Wydawca: WAM
Data wydania: 2010
ISBN: 978-83-7505-386-9
Liczba stron: 598
Oprawa: twarda
Cena: ok. 70 zł
Ocena recenzenta: 10/10