„‘Żydów łamiących prawo należy karać śmiercią!’…” - B. Engelking, J. Grabowski - recenzja

Zagadnienie przestępczości to jeden z tych tematów, który jest niezmiernie zajmujący dla wszystkich interesujących się historią życia codziennego danej epoki. Niedawno na półkach księgarń pojawiła się bardzo ciekawa i pionierska pozycja traktująca o tym zagadnieniu w odniesieniu do żydowskiej społeczności Warszawy w latach 1939-1942.

Powstała ona wspólnymi siłami dwójki doskonałych badaczy dziejów polskich Żydów w czasie II wojny światowej: psycholog Barbary Engelking oraz historyka Jan Grabowskiego, mowa o książce „Żydów łamiących prawo należy karać śmiercią!„ ”Przestępczość” Żydów w Warszawie, 1939-1942, będącej już czwartym tomem serii, wydawanej przez Stowarzyszenie Centrum Badań nad Zagładą Żydów1.

Na wstępie należy nadmienić, że do tej pory nikt w naszym kraju nie pokusił się o opisanie tematyki związanej z żydowską przestępczością w okresie II wojny światowej, co oczywiście jest zrozumiałe ze względu na drugorzędne znaczenie tego zjawiska w obliczu Holokaustu. Jednakże nie sposób nie przyznać racji Autorom, gdy piszą, że jeżeli:

„spojrzymy na kryminalizację zachowań Żydów w latach 1939-1942 jako na ważny element łamania ducha tej wspólnoty, rzecz nabiera innego wymiaru. Systematyczne usuwanie podstaw niezależności gospodarczej i finansowej, stopniowe odbieranie godności i niezależności, połączone z bezlitosnym codziennym terrorem przyczyniło się walnie do zdeterminowania postaw Żydów w tragicznych chwilach akcji eksterminacyjnych.” (s. 7)

Praca skupia się na terenie Warszawy oraz najbliższych jej okolicach, zwanych przez Niemców Warschau-Landem. Nie jest ona specjalnie gruba, liczy bowiem nieco ponad 200 stron, a na dodatek napisano ją bardzo przystępnym językiem i utrzymano w duchu popularnonaukowym (jak całą serię), co bez wątpienia należy uznać za duży plus, gdyż dzięki temu ma ona szansę trafić do szerszego grona czytelników niż opracowania stricte naukowe. Mimo popularnonaukowego charakteru, została zaopatrzona zarówno w przepisy jak również bibliografię, którą podzielono na kilka bloków, takich jak: archiwalia; niedrukowane i drukowane relacje; druki urzędowe; prasa etc. Bez wątpienia obszerna bibliografia będzie pomocną dla tych wszystkich, którzy zainteresowani tematyką książki zechcą pogłębić swój stan wiedzy. Książkę posiada również trzy wkładki na kredowym papierze, na których znalazły się m.in. zdjęcia z epoki, fotokopie różnego rodzaju dokumentów czy wycinków artykułów z prasy, nawiązujące do treści i ją ubogacające.

Publikacje podzielono na dwie główne części: Łamanie norm moralnych oraz Łamanie przepisów obowiązującego prawa, które poprzedza Wstęp w którym naszkicowano to jak wyglądało zagadnienie przestępczości żydowskiej we wcześniejszych epokach oraz Wprowadzenie, przybliżające położenie ludności żydowskiej w związku z niemieckim prawodawstwem, jak również prezentujące zasób źródeł, które stały się podstawą do napisania książki. Takie a nie inne ich zachowanie (np. zniszczenie dokumentacji warszawskiego gestapo) spowodowało, że w pracy nie ma podanych dokładnych liczb czy nawet szacunkowego zakresu opisywanych zjawisk, lecz jest to zbór indywidualnych przypadków i konkretnych ludzi, pojawiają się co prawda pewne ogólne stwierdzenia, pochodzące z okresu wojny np. z opracowań tworzonych na potrzeby tzw. Archiwum Ringelbluma czy wspomnień, do których Autorzy podchodzą jednak z pewnym dystansem.

Rzecz jasna B. Engelking i J. Grabowski podkreślają, że samo pojęcie „przestępczości” w odniesieniu do okresu wojny jest dwuznaczne, ponieważ poza przepisami powodującymi dyskryminację ludności żydowskiej (nakaz noszenia opasek, zakaz opuszczania getta etc.), a których łamanie było „przestępstwem”, pozostawało również całe szereg zjawisk które mogły być przez Niemców jednego dnia tolerowane, aby dania następnego stać się przyczyną do aresztowania lub nawet rozstrzelania na miejscu.

Jak wspomniałem, książkę podzielono na dwie główne części, w skład których weszło kilkanaście rozdziałów. I tak w części pierwszej Łamanie norm moralnych, zajęto się czynami przeciwko wspólnocie. Były to zjawiska takie jak łapownictwo, korupcja, donosicielstwo, kolaboracja czy rola policji żydowskiej (Żydowskiej Służby Porządkowej). Część druga: Łamanie przepisów obowiązującego prawa, jak sam tytuł wskazuje, przybliża przestępstwa nazwijmy to uniwersalne (kradzieże, oszustwa, prostytucja, wypadki zabójstw etc.), jak również te wynikające ze specyficznej sytuacji jaką wytworzyło prawodawstwo niemieckie. Mowa tutaj o wspomnianym już wcześniej nienoszeniu opaski z gwiazdą Dawida, „nielegalnym” przekraczaniu granic gett czy bardzo rozpowszechnionym szmuglu, który wg niektórych wspomnień miał dostarczać nawet do 90% żywności do dzielnicy żydowskiej.

W książce nie zabrakło próby przedstawienia zjawiska współdziałania polsko-żydowskich, a często niemiecko-polsko-żydowskich grup przestępczych, w tym ostatnim wypadków władze okupacyjne były szczególnie wrażliwe na możliwość wydawania poleceń przez Żydów Niemcom. Doskonale zobrazowano również proces kryminalizacji „zwykłych” ludzi, prowadzących wcześniej przykładne życie, których trudna sytuacja materialna zmusiła do wstąpienia na drogę przestępstwa. Autorzy nie uciekają także od tematów trudnych dla nas Polaków, czyli szmalcownictwa, okradania Żydów czy wydawania ich w ręce Niemców. W tym przypadku (jak zresztą w całej książce) nie znajdziemy uogólnień, co bez wątpienia jest bardzo ważne, ponieważ dzięki temu nie ma niepotrzebnych emocji i posmaku sensacji a jedynie wewnętrzna potrzeba refleksji nad postawą niektórych Polaków wobec żydowskich współobywateli w czasie wojny.

Jak widać z powyższego opisu książka jest bez wątpienia godną przeczytania, szczególnie ze względu na nieporuszaną dotychczas dostatecznie tematykę oraz podejście badaczy do tego zagadnienia. Jeżeli miałbym szukać braków, to wydaje mi się, że przydałby się indeks osób, który byłby dobrym uzupełnieniem całości, aczkolwiek zważywszy na popularnonaukowy charakter książki jego brak nie może wpłynąć na ocenę końcową. Wpływa na nią jednak sposób wydania, a mianowicie klejenie stron w moim wypadku rozsypało się już po pierwszym czytaniu. Jednakże, jak się dowiedziałem, Wydawnictwo wycofuje feralne egzemplarze i zastępuje je takimi które mają przetrwać próbę czasu. Takie podejście do sprawy bezwątpienia zasługuje na słowa uznania.

Podsumowując, książkę Barbary Engelking i Jan Grabowskiego szczerze polecam, szczególnie tym którzy interesują się losami polskich Żydów w czasie II wojny światowej. Również ci którzy zajmują się zagadnieniem przestępczości powinni być usatysfakcjonowani po zakończonej lekturze. Ja na pewno nie żałuję tych kilku godzin poświęconych na jej przeczytanie, bowiem poza dostarczeniem sporej dozy ciekawych informacji, zmusza ona do przemyślenia niektórych spraw.

Plus minus:
Na plus:
+ tematyka
+ wartość merytoryczna
+ popularnonaukowy charakter książki, dzięki czemu może ona trafić do szerszego grona czytelników
+ przystępny język
+ częste sięganie do wspomnień i dokumentów
+ obiektywne podejście do omawianego zagadnienia, bez uciekania się do uogólnień
+ przypisy oraz obszerna bibliografia
+ wkładki z ciekawym materiałem ilustracyjnym
Na minus:
- w przypadku mojego egzemplarza słaba jakość wykonania

Tytuł: „Żydów łamiących prawo należy karać śmiercią!„ ”Przestępczość” Żydów w Warszawie, 1939-1942
Autor: Barbara Engelking, Jan Grabowski
Wydawca: Stowarzyszenie Centrum Badań nad Zagładą Żydów
Data wydania: 2010
ISBN: 978-83-926831-7-9
Liczba stron: 220
Oprawa: miękka
Cena: ok. 25
Ocena recenzenta: 9/10 (z powodu słabej jakości recenzowanego wydania, „solidne” wydania ocena 9.5)

1. Do tej pory ukazały się: B. Engelking-Boni, SZANOWNY PANIE GISTAPO, Donosy do władz niemieckich w Warszawie i okolicach w latach 1940-1941 (2003), J. Grabowski, „Ja tego Żyda znam!” Szantażowanie Żydów w Warszawie 1939-1943 (2004) oraz A. Haska, „Jestem Żydem, chcę wejść”. Hotel Polski w Warszawie, 1943 (2006). [↩]