„Historia Republiki Rzymskiej. Od początków do czasów Augusta” - K. Bringmann - recenzja

Najnowszą pozycją w ofercie już zasłużonego w edycji ważnych dzieł zagranicznych starożytników Wydawnictwa Poznańskiego jest Historia Republiki Rzymskiej. Od początków do czasów Augusta Klausa Bringmanna.

Wspomniana książka to przekład pióra Anny Gierlińskiej pracy Geschichte der römischen Republik. Von den Anfängen bis Augustuswydanej przez znane niemieckie wydawnictwo C. H. Beck z Monachium w 2002 r.

Klaus Bringamnn jest emerytowanym profesorem Uniwersytetu Johanna-Wolfganga Goethego we Frankfurcie nad Menem (Johann Wolfgang Goethe-Universität Frankfurt), wykładał także historię starożytną na Uniwersytecie w Marburgu, oraz Wyższej Szkole Technicznej w Darmstadt. Dwukrotnie otrzymał członkowstwo (visiting membership) w Institute of Advanced Studies w Princeton. Jego zainteresowania oraz prace badawcze dotyczyły problematyki kryzysu i upadku Republiki Rzymskiej, dziejów wczesnego oraz późnego Cesarstwa rzymskiego oraz dziejów Żydów w czasach hellenistycznych i rzymskich1.

Prezentowana praca dzieli się na pięć głównych części –  Rzym i Italia, Rzym i świat śródziemnomorski, Kryzys Republiki i jego przyczyny, Upadek Republiki i wreszcie August – destruktor i restytutor Republiki – poprzedzonych przez przedmowę. Książkę zamyka aneks, który zawiera kalendarium najważniejszych wydarzeń (s. 397-401) i uwagi na temat stanu badań i literatury naukowej (s. 402-419), oraz wykaz rycin i map wraz z indeksami – osobowym i nazw geograficznych.

Z przedmowy prezentowanej pracy (s. 7n) wiemy, że K. Bringmann położy nacisk na dzieje polityczne Republiki, uwzględniając jednak problematykę kulturalną, gospodarczą, społeczną i religijną niezbędną dla zrozumienia opisywanych procesów historycznych.

W części pierwszej: Rzym i Italia (s. 9-75) autor prezentowanej pracy porusza dość zresztą skrótowo problematykę założenia miasta Rzymu, wpływu Etrusków na monarchię rzymską, ukształtowania się i roli arystokracji patrycjuszowskiej, upadku wreszcie władzy królów nad „Wiecznym Miastem” następnie koncentruje się na opisie podboju Italii oraz omawia ustrój klasycznej Republiki i wykształcenie się warstwy rządzącej państwa rzymskiego – nobilitas jako efektu kompromisu rodów patrycjuszy z czołowymi przedstawicielami plebsu w toku tzw. walki stanów, uważa przy tym, że dostępne nam źródła przejaskrawiają konflikty społeczne Rzymu V w. przed Chr. w duchu konfliktów społecznych współczesnych autorom owych źródeł. Należy dodać, że K. Bringmann należy do tych przedstawicieli nauki, którzy traktują tradycję rzymską na temat, czy to początków Rzymu, czy epoki królów, czy dziejów Republiki do najazdu Gallów z wyjątkowym krytycyzmem, właściwie hiperkrytycyzmem - , do tego stopnia, że choćby założenie Rzymu datuje na ok. 625 r., a więc datę uzyskaną na podstawie badań chronologii początków, tj. tzw. pawimentacji, Forum Romanum, albo przesuwa tradycyjną datę foedus cassianum z 493 r. w wiek IV (ok. 370).

W części II prezentowanej książki – Rzym i świat śródziemnomorski (s. 76-143) Klaus Bringmann przedstawia politykę zewnętrzną i wewnętrzną Rzymu w okresie, w którym Republice przyszło się mierzyć z przeciwnikami pozaitalskimi. Najpierw z królem Epiru Pyrrusem, wezwanym do południowej Italii przez Tarentyjczyków zagrożonych ekspansją Rzymian. Potem niemiecki badacz koncentruje się szczególnie na konfliktach z Kartaginą, I i II wojnie punickiej, poświęca też uwagę polityce Republiki wobec Celtów nadpadańskich i Illyrii, by wreszcie przejść do opisu ekspansji Rzymu na hellenistycznym wschodzie. Cechą charakterystyczną podejścia K. Bringmanna jest podkreślanie raczej defensywnej natury imperializmu rzymskiego – już w części I napomyka, że podbój Italii wynikał z zagrożenia Rzymu, natomiast tu wskazuje, że powstanie imperium i jego szybki rozrost należy raczej wiązać z porażką polityki rzymskiej utrzymywania systemu państw zależnych.

Część III – Kryzys Republiki i jego przyczyny (s. 142-256) poświęcony został czynnikom i wydarzeniom kryzysu państwa rzymskiego. Bringmann wskazuje na rozbicie solidarności stanowej nobilitas przy stałej tendencji poszczególnych jej członków do konkurencji między sobą w zdobywaniu znaczenia przez osiąganie kolejnych urzędów oraz dowodzenie w zwycięskich wojnach. Omawia przy tym wpływ grecki na kulturę i religię rzymską; początki mennictwa rzymskiego i gospodarkę pieniężną Republiki oraz wpływ upowszechnienia mennictwa i rozwoju gospodarki pieniężnej na sytuację społeczną państwa rzymskiego. Następnie w omawianej partii przedstawianej książki czytelnik może przeczytać o zmianach w strukturze agrarnej i postępującego kryzysu wojska obywatelskiego. Później Bringmann omawia przesłanki wysunięcia, program i realizację reform agrarnych Tyberiusza i Gajusza Grakkchów, wskazuje przy tym, że właśnie polityka trybunów doprowadziła do wprowadzenia użycia przemocy do rozgrywek politycznych w Rzymie. Dalsza część wykładu koncentruje się wokół rywalizacji na rzymskiej scenie politycznej, której ukoronowaniem stał się konflikt między Gajuszem Mariuszem i Lucjuszem Korneliuszem Cynną, reprezentującymi popularów, a Lucjuszem Korneliuszem Sullą. Ten ostatni wyszedł zwycięsko z konfrontacji i swą polityką w ujęciu niemieckiego badacza próbował zapewnić przewagę senatowi, który miał być pod przemożnym wpływem stronników zwycięskiego wodza.

W kolejnej partii swojej pracy – Upadek Republiki (s. 257-364) Klaus Bringmann przedstawia rozkład systemu sullańskiego w kategoriach rywalizacji w obrębie stronnictwa zmarłego dyktatora, która umożliwiła przywrócenie pozycji trybunów ludowych i, co najważniejsze, powrót do gry politycznej ludzi powiązanych z pokonanymi przez Sullę przywódcami popularów. Charakterystycznym czynnikiem był wzrost roli Pompejusza, jakkolwiek pozycja którą osiągnął wykraczała poza zwyczaje i placet członków arystokracji, których opór wobec planów wodza został przełamany dzięki porozumieniu z Cezarem i Krassusem. Niemiecki uczony pisze następnie o kolejach rzymskiego życia politycznego od początku podboju Galii przez Cezara aż do wybuchu wojny domowej, w której cezarianie zwyciężyli Pompejusza i wrogów swego wodza z kręgu oligarchii senackiej. Po charakterystyce państwa Cezara i przedstawieniu przyczyn i przebiegu spisku na życie dyktatora, pokazuje Bringmann moment, w którym jego zdaniem przegrana została walka o Republikę – bezradność władz senackich wobec porozumienia cezarian w Italii.

Merytoryczna część recenzowanej tutaj pracy kończy się rozdziałem poświęconym Oktawianowi Augustowi (s. 395), na którego Bringmann patrzy jako na z jednej strony polityka, który zniszczył Republikę poprzez zaangażowanie w II Triumwirat i proskrypcje, z drugiej strony, jako na polityka, który nie tylko w warstwie propagandowej tę Republikę restytuował, korzystając z instrumentów władzy, których korzeni można doszukiwać się w rzymskim systemie politycznym.

Zawartość prezentowanej pracy uzupełnia aneks, w skład którego wchodzą: kalendarium dziejów państwa rzymskiego w zakresie tematyki książki, uwagi na temat stanu badań i literatury naukowej, wykaz rycin i map oraz indeksy – osobowy i nazw geograficznych.

Muszę przyznać, że książkę Bringmanna czytało mi się bardzo dobrze, należy podkreślić świetny polski przekład pióra Anny Gierlińskiej, dzięki któremu narracja zachowała jasność a zarazem precyzyjność oryginału. Pod względem merytorycznym częścią najbardziej godną polecenia w omawianej pozycji jest ujęcie dziejów późnej Republiki od poł. II w. przed Chr. – wykład dziejów politycznych tego okresu historii rzymskiej aż do zaprowadzenia monarchicznej formy rządów przez Augusta stanowi dominującą część interesującej nas książki (s. 142-395). Należy podkreślić obecność pewnych nowatorskich interpretacji w ujęciu historii politycznej późnej Republiki np. kwestie celów akcji parcelacji ager publicus w programie politycznym Tyberiusza Grakkcha.

Polskie wydanie pracy Klausa Bringmanna zostało wzbogacone w szereg rycin, które pozwalają zilustrować ważne myśli w tekście głównym. Zasługą redakcji Wydawnictwa Poznańskiego są czytelne i wstawiane we właściwych miejscach mapy, które stanowią również cenne uzupełnienie właściwego wykładu, a niekiedy pozwalają go lepiej zrozumieć, np. w kwestii strategicznego umiejscowienia kolonii rzymskich w toku podboju Italii przez Rzym.

Wreszcie należy podkreślić świetną pracę Redakcji Wydawnictwa nad składem tekstu i korektą – po niewielu książkach na rynku widać ogrom pracy wydany w wydanie, jedną z nich jest w moim przekonaniu przedstawiana czytelnikowi Historia Republiki Rzymskiej.

Wysoka jakość książki widoczna jest także w jej formie fizycznej – otrzymujemy tom w twardej oprawie z szyty grzbietem. Przyjemna wydaje się być kolorystyka okładki, wydaje mi się, że nawiązująca barwą grzbietu do wyglądu książki Ronalda Syme’a Rewolucja Rzymska, która także została wydana przez Wydawnictwo Poznańskie.

Niestety należy wskazać także jej w moim przekonaniu pewne słabe punkty. Na początek może taka uwaga do Wydawnictwa i Redakcji, jeśli książkę adresujemy do studentów jako podręcznik akademicki, to uważam, że byłby bardzo przydatny wykaz przekładów na język polski źródeł i literatury polskojęzycznej dotyczącej dziejów Republiki Rzymskiej. Owszem polski czytelnik otrzymuje uwagi Klausa Bringmanna o literaturze przedmiotu, ale są one poświęcone przede wszystkim literaturze naukowej niemieckiej i anglosaskiej. Abstrahując chwilowo od faktu, że dorobku uczonych tworzących w choćby pozostałych językach kongresowych nie należy lekceważyć, to śmiem wątpić, czy gros studentów historii czy filologii klasycznej ma zapewniony dostęp do prac zagranicznych, by skorzystać z zamieszczonych sugestii bibliograficznych – Redakcja oczywiście dodała notki o polskich przekładach wzmiankowanych prac w omawianym dodatku bibliograficznym, jakkolwiek, o ile mnie pamięć nie myli, de facto podanie polskiego przekładu ogranicza się do Römische Geschichte Th. Mommsena, inne podawane przez Bringmanna pozycje nie zostały wydane w naszym rodzimym języku. Apelowałbym więc by w tłumaczonych wydawnictwach o charakterze podręcznikowym dodawać przynajmniej niewielki spis polskiej literatury, tutaj wystarczyłby spis dla lat 1995 – 2010, ponieważ w dotychczas wydanych podręcznikach historii Rzymu takie wykazy istnieją dla prac wydanych przed 19952.

Najbardziej zawiodły piszącego te słowa partie początkowe omawianego ujęcia dziejów Republiki. Klaus Bringmann trochę miejsca poświęcił wbrew tytułowi problematyce początków Rzymu i wyszedł, jak wspomniałem, z pozycji hiperkrytycznej w stosunku do rzymskiej tradycji literackiej. Tutaj brakuje odniesienia do kluczowych wyników badań archeologicznych, m.in. odkrycia tzw. muru Romulusa, a to m.in. wskazuje, że zgodnie z tradycją początki Wiecznego Miasta należy wiązać z Palatynem i datować je przynajmniej na wiek VIII3.

Podobną postawę Bringmann prezentuje w opisie dziejów wczesnej Republiki. Na karb owego krytycyzmu można zrzucić przesunięcia traktatu rzymsko-kartagińskiego i foedus cassianum w wiek IV przed Chr., powstanie tribus Crustumeria, które niemiecki badacz datuje na 426 r. przed Chr. (s. 32) – trudno powiedzieć jednak dlaczego, mimo powołania się na tradycję, gdyż tradycja podaje 495 r. przed Chr. Utworzenie tribus Pomptina i Publilia nie nastąpiło w 385 r. przed Chr. (s. 33) lecz w 358 r., możemy mieć tu do czynienia po prostu z błahą literówką, jakkolwiek datę 385 przed Chr. posiada również wydanie oryginalne4.

Mi osobiście brakuje w narracji omawianej książki Bringmanna przypisów, czy szerszego odniesienia do literatury, dzięki którym moglibyśmy poznać źródła i uzasadnienie koncepcji niemieckiego badacza, dotyczących szczególnie wczesnego okresu dziejów Rzymu, tak monarchii, jak i Republiki, niestety czasem odległych od tzw. communis opinio. Dodajmy, że jest to mankament i wydania oryginalnego.

Mimo tych krytycznych uwag chciałbym polecić Historię Republiki Rzymskiej od początków do czasów Augusta autorstwa Klausa Bringmanna w przekładzie Anny Gierlińskiej wszystkim miłośnikom antyku, studentom studiów humanistycznych, którzy interesują się lub zmuszeni są interesować się dziejami starożytnego Rzymu. Z pewnością prezentowana pozycja może odgrywać rolę pomocniczą w dydaktyce uniwersyteckiej, jednak moim zdaniem nie koniecznie „głównego podręcznika” pod egzamin.

Tytuł: Historia Republiki Rzymskiej. Od początków do czasów Augusta.
Autor: Klaus Bringmann
Przekład: Anna Gierlińska
Wydawca: Wydawnictwo Poznańskie
Data wydania: 2010
ISBN: 978-83-7177-700-4
Liczba stron: 442
Oprawa: twarda
Cena: ok. 45 zł
Ocena recenzenta: 9/10

1. http://de.wikipedia.org/wiki/Klaus_Bringmann (stan na 2011-02-12); życiorys:http://www.geschichte.uni-frankfurt.de/aag/mitarbeiter/Klaus_Bringmann/index.html. [↩]
2. Por. np.  M. Jaczynowska, Dzieje Imperium Romanum, Warszawa 1995, s. 352 i nn; M. Stępień, Bibliografia prac w języku polskim dotyczących historii starożytnego Rzymu, [w:] M. Cary, H.H. Scullard,Dzieje Rzymu, przeł. J. Schwakopf, Warszawa 2001 (wyd. 2), t. 2, s. 639-659: jakkolwiek aktualna na ok. 1992 r. tj. datę pierwszego wydania podanej pozycji. [↩]
3. Por. np. w polskiej literaturze pełniej oddaje dyskusję i reprezentuje odmienną koncepcję badawczą A. Ziółkowski, Primordia Urbis, [w] Starożytny Rzym we współczesnych badaniach, pod red. J. Wolskiego [et all.], Kraków 1994, s. 11-48; czy idem, Historia Rzymu, Poznań 2004, s. 30 i nn. [↩]
4. K. Bringmann, Geschichte der römischen Republik: von den Anfängen bis Augustus, München 2002, s. 49; por. Livius, Ab Urbe Condita, VII, 2, 15. [↩]