„Odrodzenie narodowe w Istrii w latach 1860–1907” - A. Cetnarowicz - recenzja

Znane ze stojących na wyjątkowo wysokim poziomie pozycji, jakie ukazują się jego nakładem, Towarzystwo Wydawnicze „Historia Iagellonica” oddaje tym razem w ręce czytelnika pracę Antoniego Cetnarowicza, poświęconą niezwykle złożonym dziejom odrodzenia narodowego w Istrii pomiędzy rokiem 1860 a 1907, wydaną w serii Studia z historii XIX wieku, jako tom I-szy tejże.

Jak podkreśla we wstępie do swego dzieła jego Autor, problematyka dziejów odrodzenia narodowego w Istrii jest rzeczą niezmiernie skomplikowaną, na którą składa się bogactwo wielorakich zagadnień i wątków, niejednokrotnie przytłaczających historyka, ten zaś, by nie zaciemnić obrazu zachodzących tamże wówczas procesów, winien wszystkie je uwzględnić w swych badaniach. Na to niewątpliwe pogmatwanie istryjskich losów w drugiej połowie XIX wieku i u progu kolejnego stulecia złożyły się trzy kwestie – włoskie risorgimento, które również i tutaj miało swą odsłonę, oraz ruch odrodzeniowy Chorwatów i Słoweńców, który zapoczątkował proce sformowania się narodów chorwackiego i słoweńskiego w nowożytnych kształtach. W polskim piśmiennictwie historycznym, jak zaznacza Antoni Cetnarowicz, tematyka ta, prócz drobnych przyczynków Henryka Batowskiego, Henryka Wereszyckiego w ramach szerzej zakrojonych studiów, czy też Wacława Felczaka w podręcznikowym ujęciu, nie została w ogóle podjęta przez badaczy, stąd recenzowaną tutaj pozycję należy uznać za pierwszą tego rodzaju próbę na rodzimym rynku wydawniczym. Jak temu wyzwaniu podołał Autor Odrodzenia narodowego w Istrii w latach 1860–1907, zobaczymy poniżej.

Zanim jednak przejdziemy do omówienia samej pracy, warto być może przyjrzeć się nieco źródłom, w oparciu o które ona powstała.

W swym opracowaniu Antoni Cetnarowicz sięgnął po materiały źródłowe, przede wszystkim archiwalne, które zgromadził podczas kwerend, przeprowadzonych w archiwach i bibliotekach Chorwacji, Słowenii, Włoch, Austrii oraz Watykanu. Spośród archiwów chorwackich Autor przebadał zbiory następujących instytucji: Državni Arhiv w Pazinie, Državni Arhiv w Rijece, Hrvatski Državni Arhiv w Zagrzebiu, Nacionalna i Sveučilišna Knjižnica – Oddział Rękopisów w Zagrzebiu. Jeśli natomiast chodzi o archiwa słoweńskie, Antoni Cetnarowicz kwerendą objął zbiory rękopiśmienne dwóch największych archiwów słoweńskich, tj. Archiwum Słowenii (Archiv Slovenije) oraz Narodowej i Uniwersyteckiej Biblioteki (Narodna in Univerzitetna Knjižnica) w Lublanie. Z włoskich zostały przez niego przebadane archiwalia Archiwum Państwowego (Archivio di Stato) w Trieście oraz Archiwum Ministerstwa Spraw Zagranicznych (Archivio Storico del Minister degli Affari Esteri) w Rzymie, z watykańskich zaś dokumenty Archiwum Watykańskiego (Archivio Segreto Vaticano), ze szczególnym uwzględnieniem akt Nunziatura di Vienna – Corrispondenza diplomatica. W Austrii z kolei Autor przeprowadził badania w dwóch największych archiwach, wchodzących w skład Österreichisches Bundesarchiv: Haus. – Hof und Staatsarchiv oraz Allgemeines Verwaltungsarchiv w Wiedniu.

Prócz zbiorów powyższych archiwów, Antoni Cetnarowicz przy opracowywaniu swej monografii wykorzystał również wszelakiego rodzaju wydawnictwa źródłowe: akta saboru istryjskiego, protokoły z posiedzeń Izby Poselskiej Rady Państwa w Wiedniu, protokoły i zapiski towarzystw i klubów politycznych, korespondencję i wspomnienia kluczowych działaczy chorwackich, słoweńskich oraz włoskich. Nie omieszkał również Autor zajrzeć do prasy, jaka ukazywała się wówczas w Chorwacji, Słowenii i we Włoszech, a także prześledzić bogatej literatury przedmiotu w językach: chorwackim, słoweńskim, włoskim i niemieckim.

Jak zatem widzimy, ogrom pracy, jaki Antoni Cetnarowicz włożył w dobór i analizę niezbędnych przy powstawaniu Odrodzenia narodowego w Istrii w latach 1860–1907 materiałów, jest doprawdy niezwykle imponujący, stąd nie powinno wcale dziwić, że już na samym początku niejako zdobywa on nasze uznanie.

Zasadnicza część recenzowanej tutaj monografii składa się z siedmiu rozdziałów. Poniżej pozwolę sobie przybliżyć nieco ich tematykę.

W rozdziale pierwszym, który śmiało można potraktować jako coś na kształt wprowadzenia w temat, Autor w niezwykle zwięzły, aczkolwiek dość wyczerpujący, sposób przedstawia nam sytuację polityczną, stosunki społeczne tudzież językowo- etniczne na Istrii w pierwszej połowie XIX wieku. W przystępny dla czytelnika sposób nakreślono w nim również stosunkowo złożoną kwestię rozprzestrzeniania się idei iliryjskiej w latach 30. i 40. XIX wieku, a także przedstawiono początki sporu włosko – słowiańskiego o tożsamość Istrii w kontekście rewolucji lat 1848–1849, nie zagłębiając się jednak przy tym w zbędne szczegóły, zupełnie nieistotne z punktu widzenia problematyki pracy.

W rozdziale kolejnym Antoni Cetnarowicz kreśli nam w niezwykle rzeczowy sposób losy ruchu narodowego Chorwatów i Słoweńców u progu tzw. ery konstytucyjnej, na tle niejako działań istryjskich Włochów o podobnym charakterze. Mamy tutaj zatem możliwość zaznajomienia się z dziejami irredenty włoskiej w Istrii w latach 1857–1861, z wydarzeniami, które rozegrały się wokół tzw. diety del nessuno, a także historią zmagań chorwackich i słoweńskich działaczy narodowych o równouprawnienie językowe w latach 1863–1864.

Rozdział trzeci z kolei pozwala nam na prześledzenie zmian, jakie dokonały się w istryjskim ruchu narodowym w okresie wojny roku 1866 i przemian ustrojowych w państwie habsburskim, ze szczególnym uwzględnieniem rozwoju irredenty włoskiej w tym czasie, a także problematyki ruchu na rzecz zjednoczenia z Chorwacją w Liburnii oraz skomplikowanych zagadnień sporów światopoglądowych w kontekście spraw narodowościowych.

Jeśli natomiast chodzi o czwarty fragment monografii Antoniego Cetnarowicza, to jest on poświęcony w głównej mierze organizowaniu się słowiańskiego ruchu narodowego w latach 70. XIX wieku. Oczywiście przeczytamy tutaj również o losach irredenty włoskiej w rzeczonym okresie, jednakże to rosnącemu powoli w siłę słowiańskiemu odrodzeniu narodowemu w Istrii Autor zdecydował się poświęcić zasadniczą część tego rozdziału. Przeczytamy tutaj więc o początkach niejako tegoż odrodzenia, które wiązać należy chyba z ukazaniem się kalendarza „Istran„ oraz założeniem organu ruchu „Naša Sloga„, o wzajemnych stosunkach chorwacko-słoweńskich i tzw. ruchu „taborów”, o wyborach do Rady Państwa w 1873 roku, o przełomowym wręcz ”taborze” w Dolinie w 1878 roku, wreszcie, o walkach, jakie istryjscy Słowianie zmuszeni byli w tych latach stoczyć z tamtejszymi Włochami: o narodowej na szczeblu gminnym, o równouprawnienie językowe na forum saboru i w Radzie Państwa, o szkolnictwo w saborze oraz o przejęcie władzy w gminach. Smaczku tej części Odrodzenia narodowego w Istrii w latach 1860–1907 dodaje podrozdział Ruch narodowy w oczach dyplomacji papieskiej, będący czymś na kształt wisienki na torcie tego świetnego rozdziału doskonałej skądinąd całości.

Rozdział następny z kolei traktuje o losach Istrii w latach 80. XIX wieku. Antoni Cetnarowicz porusza w nim m.in. tak ważkie dla losów istryjskiego odrodzenia narodowego zagadnienie, jak zmiana generacji działaczy narodowych, które nie pozostało bez wpływu na jego ówczesne oblicze. Prócz tego w niezwykle interesujący i żywy sposób Autor przedstawia nam również proces wzmacniania struktur organizacyjnych, dość złożone kwestie lokalnych separatyzmów i przejęcia władzy w gminach Buzet i Pazin, a także problematykę kolejnej walki o język, jaką stoczono na forum saboru, i wreszcie temat zwycięskich wyborów do saboru w 1889 roku tudzież nowej ofensywy politycznej, jaką te zapoczątkowały niejako

W rozdziale szóstym natomiast Antoni Cetnarowicz kreśli w plastyczny sposób losy istryjskiego ruchu narodowego w ostatniej już dekadzie XIX wieku, ze szczególnym uwzględnieniem przejściowego kryzysu, jaki go wówczas dotknął. Opis wydarzeń tego dziesięciolecia rozpoczyna Autor od wyborów do Rady Państwa w 1891 roku, następnie porusza sprawy współpracy chorwacko – słoweńskiej, pełnej mobilizacji włoskiej partii liberalnej i dopowiedzi na nią ze strony Chorwacko – Słoweńskiej Partii Narodowej. Kolejnymi kwestiami, jakie poruszono w nim, są narodziny nowych organizacji i towarzystw, walka o równouprawnienie językowe, rozmowy Spinčicia i Laginji z premierem Badenim, wizyta tego ostatniego w Istrii oraz wybory do Rady Państwa w 1897 roku. Wspomniano także o destrukcyjnym wpływie, jaki na losy ruchu narodowego istryjskich Słowian miał separatystyczny „Istrijanski prokret” Ivana Kresticia, jak również o sesji saboru w Puli w 1898 roku, zaostrzeniu różnorakich form walki narodowej, wreszcie, o utworzeniu chorwackiego gimnazjum w Pazinie. Wszystko to zostało przedstawione czytelnikowi w niezwykle interesujący i przystępny dlań sposób.

W ostatnim z kolei fragmencie swej pracy Antoni Cetnarowicz prowadzi nas żywą narracją przez losy Istrii w pierwszej dekadzie XX wieku, zwracając naszą uwagę na tak ważkie wydarzenia w jej dziejach, jak pogłębienie się kryzysu w ruchu narodowym na przełomie stuleci oraz jego przezwyciężenie, z uwzględnieniem wpływu czynników zewnętrznych na konsolidację ruchu narodowego, a zakończone niejako zwycięskimi wyborami do Rady Państwa w 1907 roku.

Na monografię tę, prócz omówionej powyżej części zasadniczej, składają się jeszcze: wstęp, posłowie, wykaz źródeł i literatury, abstrakt w języku niemieckim, skorowidz ważniejszych miejscowości oraz indeks osobowy.

Kilka słów należy poświęcić na koniec szacie graficznej pracy Odrodzenie narodowe w Istrii w latach 1860–1907. Otóż pozycję tę wydrukowano na papierze doskonałej jakości, strony zszyto ze sobą, całość natomiast oprawiono w twardą okładkę w przyjemnym dla oka kolorze.

W tekście pojawiają się też czarno- białe reprodukcje różnorakich gazet, czasopism czy też dokumentów z omawianego na kartach recenzowanej tutaj monografii okresu, całość zaś zamyka coś na kształt dodatku w postaci szeregu niezwykle interesujących ilustracji, tak czarno – białych, jak i kolorowych, wydrukowanych na kredowym papierze.

Na zakończenie należy się chyba jeszcze Czytelnikowi krótkie podsumowanie pracy Odrodzenie narodowe w Istrii w latach 1860–1907. Otóż nie jest to z pewnością, co warto może podkreślić, opracowanie dla każdego, tak z racji tematyki, jak i charakteru, jaki recenzowana tutaj monografia nosi. Problematyka jest bowiem – nie oszukujmy się – dość egzotyczna dla polskiego czytelnika, forma zaś rzeczonej pozycji, która przybrała kształt pracy naukowej, laika może po prostu znużyć. To jednakże, co dla zwyczajnego pasjonata książki historycznej może stanowić wadę, dla bardziej wymagającego czytelnika będzie prawdopodobnie niebywałą zaletą, dlatego takim właśnie osobom, ludziom, którzy wiedzą, czego oczekują od tego typu literatury, polecam przede wszystkim tę pozycję.

Plus minus:
Na plus:
+ pierwsza w Polsce monografia na ten temat
+ niesztampowa problematyka
+ zawartość merytoryczna
+ imponujący przegląd źródeł
+ obszerna bibliografia
+ estetyczne wydanie
+ twarda oprawa
+ liczne reprodukcje w tekście
+ bogate ilustracje, tak czarno–białe, jak i kolorowe, w aneksie
Na minus:
- liczne literówki
- szwankująca momentami interpunkcja
- stosunkowo irytujące powtórzenia

Tytuł: Odrodzenie narodowe w Istrii w latach 1860-1907
Autor: Antoni Cetnarowicz
Wydawca: Towarzystwo Wydawnicze „Historia Iagellonica”
Data wydania: 2010
ISBN: 978-83-62261-26-0
Liczba stron: 264
Oprawa: twarda
Cena: ok. 35 zł
Ocena recenzenta: 9.5/10