„Holokaust” - G. Knopp - recenzja

Guido Knopp od wielu lat zajmuje się historią narodowego socjalizmu. Po książkach o SS, wychowaniu w III Rzeszy, zamachach na Hitlera nadszedł czas na próbę udokumentowania najmroczniejszej karty nazizmu. Niemiecki historyk posłużył się materiałami zgromadzonymi podczas prac nad cyklem telewizyjnym o Holokauście. Autorom przedsięwzięcia udało się dotrzeć do ponad pięciuset świadków, przeanalizować dokumenty z ponad pięćdziesięciu archiwów.

Opowieść o ludobójstwie została podzielona na sześć części. Pierwsza dotyczy polowania na ludzi. Po ataku na Związek Radziecki niemieckie Einsatzkommanda przeczesywały domy, lasy i wszelkie możliwe kryjówki w poszukiwaniu przedstawicieli najbardziej znienawidzonej przez Hitlera nacji. Dochodziło do masowych rozstrzeliwań. Autor opierając się na dokumentach i relacjach ukazuje, że w zbrodnie zaangażowany był również Wehrmacht (choćby pogrom tarnopolskich Żydów z 7 lipca 1941 r.). Szczególnie wstrząsający jest opis mordowania najmłodszych. Te zbrodnie były dopiero początkiem tego, co miało nadejść. Hitler planował unicestwienie całego narodu żydowskiego. Rozdział drugi opowiada o kulisach podjęcia decyzji zorganizowanego mordu. Niemiecki historyk nie ma najmniejszych wątpliwości, co do faktu, że Hitler był siłą napędową holokaustu:

„Żaden papierek nie miał dokumentować jego osobistej odpowiedzialności za holokaust, żadna wskazówka nie miała zmącić mitu o zacnym Führerze. Jednak na przekór całemu kamuflażowi dowody na winę Hitlera są przygniatające. Czterokrotnie Heinrich Himmler powoływał się na w sprawie tak zwanego ostatecznego rozwiązania, nie omieszkając jednocześnie tonem łaknącym współczucia wskazywać, z jakim trudem przychodziło mu wykonywanie dyrektywy Hitlera...”1

Knopp zabiera bardzo wyraźny głos w toczącej się dyskusji na temat odpowiedzialności Hitlera za zagładę Żydów. Trzecia część opowiada o gettach i zaangażowaniu niektórych członków gmin żydowskich w przesiedlenia. Autor opisując warunki panujące w gettach oddaje głos tym nielicznym, którzy przeżyli. Czasem sięga też do zapisków, które pozostały po zmarłych. W czwartej części Knopp przedstawia funkcjonowanie obozów koncentracyjnych. Autor prezentuje cały wachlarz metod poniżania i dręczenia więźniów. Analizuje też „doskonalenie” procesu uśmiercania, pierwsze próby zabijania gazem, prace nad przyspieszeniem spalania ciał. Nie wszyscy oprawcy wykonywali swoje polecenia, nie wszystkie ofiary godziły się ze swoim losem. Zarówno wśród katów, jak i ciemiężonych znalazły się osoby, które sprzeciwiały się zastanej rzeczywistości. O tym opowiada piąta część książki. Niektórzy Niemcy próbowali ocalić skazanych na śmierć. Przykładem takiej postawy może być unterscharführer Alfons Zündler, który zdobywał się na bohaterskie akcje ratowania Żydów. Jego sumienie nie pozwalało na bezduszne wykonywanie rozkazów, jeśli wiedział, że może pomóc to to robił. Jednocześnie jednak deportował rodziny, którym pomóc się nie dało. Wielu widziało w nim zbawcę, ale nie zmienia to faktu, że był również oprawcą. Zündler jest świetnym przykładem na to, że świat nie jest czarno-biały, a ocena moralna nie zawsze jest łatwa i nie powinna być pochopnie wydawana.

Niemiecki historyk przywołuje również mało znanych bohaterów, którzy swoją postawą przywrócili nadzieję w człowieczeństwo. W rozdziale pt. „Opór” nie mogło zabraknąć historii o powstaniu w getcie warszawskim. Ten niesamowity zryw nie jest jedynym przykładem czynnego oporu. Ofiary pozostawione same sobie podejmowały walkę. Wydarzenia w getcie warszawskim przysłoniły mniejsze zrywy, o których Knopp nam przypomina. Ostatni rozdział opowiada o gorzkim wyzwoleniu. Autor udziela głosu nielicznym ocalałym, którzy zdołali przetrwać marsze śmierci i musieli skonfrontować się z brutalną rzeczywistością. Ich życie już nigdy nie smakowało tak jak przed wojną. Często nie mieli do kogo, ani dokąd wracać. Widzieli już wszystko, najgłębiej skrywane demony, a teraz mieli rozpocząć życie na nowo.

Charakterystyczną cechą pisarstwa Knoppa jest „szatkowanie” tekstu fragmentami wypowiedzi świadków, które pojawiają się na marginesach niemal każdej strony. Czasem te same wypowiedzi są wplecione w zwarty tekst, ale nie jest to regułą. Mnie to osobiście rozprasza. Nie mogę w pełni zanurzyć się w treść rozdziału, gdyż co chwilę coś odciąga moją uwagę. Wadą książki jest również brak przypisów. Czytelnik nie może zweryfikować źródła danej informacji. Bibliografia zawiera wykaz najważniejszej literatury, ale nie wiemy, w której pozycji szukać interesujących nas faktów.

Niewątpliwym atutem książki są fotografie pochodzące m.in. z Państwowego Muzeum Auschwitz-Birkenau w Oświęcimiu, Bildarchiv Preussicher Kulturbesitz, Bundesarchiv. Odbiorca zanurzony w tematykę znajdzie tu zdjęcia, których dotychczas nie widział. Są to niezwykle przejmujące obrazy, które na długo pozostają w pamięci. Ogromnym plusem jest również dotarcie do świadków, których z każdym rokiem jest coraz mniej. Ich relacje, opisy warunków panujących w gettach i obozach mogą dać nam namiastkę wyobrażenia o ostatecznym rozwiązaniu. Czasem te wypowiedzi bolą, wydają się zmyślone i nierzeczywiste. Knopp karmiąc nas świadectwami ofiar maluje obraz zagłady, który ludzki umysł próbuje odrzucić, ale wraz z kolejnymi stronami powoli nim nasiąka i po odłożeniu książki pozostaje uczucie zażenowania, pustki i ogromne rozczarowanie istotą ludzką. Knopp posiadł umiejętność operowania słowem, która sprawia, że jego książki czyta się szybko, co jest kolejną zaletą tej publikacji. Twarda oprawa, szycie zamiast coraz bardziej popularnego klejenia, obwoluta, duża, czytelna czcionka i papier dobrej jakości sprawiają, że książka będzie służyła nam przez długie lata. Niestety minusem jest cena, która biorąc pod uwagę objętość publikacji i zakres przedstawianych informacji, jest dość wysoka.

Holokaust Knoppa jest popularyzatorską pozycją, adresowaną do osób, które stawiają swoje pierwsze kroki w tej tematyce. Książka ta może być dla nich zachętą do dalszych poszukiwań. Bardziej doświadczeni czytelnicy nie znajdą tu wielu nowych informacji. Wyczerpujące opisanie holokaustu na trzystu pięćdziesięciu stronach jest bowiem zadaniem niewykonalnym. Można jedynie opowiedzieć o najważniejszych jego elementach i przywołać najistotniejsze nazwiska. Jeśli ktoś szuka bardziej dokładnych informacji powinien zajrzeć na przykład do książki Saula Friedländera pt. Czas eksterminacji. Nazistowskie Niemcy i Żydzi 1939-1945.

Plus minus
Na plus:
+ podsumowanie najistotniejszych informacji o holokauście
+ stanowcze stanowisko autora wobec zaangażowania Hitlera w zagładę Żydów
+ wiele unikalnych fotografii
+ obszerna bibliografia
+ indeks ułatwiający czytelnikowi poruszanie się po książce
+ bardzo dobre wydanie
Na minus:
-„szatkowanie” tekstu fragmentami wspomnień umieszczanych na marginesie niemal każdej strony
- brak przypisów
- cena książki proponowana przez wydawcę jest dość wysoka (biorąc pod uwagę jej ogólny charakter i objętość)

Tytuł: Holokaust
Autor: Guido Knopp
Wydanie: 2011
Wydawca: Świat Książki
ISBN/EAN: 978-83-247-1697-5
Stron: 350
Oprawa: twarda
Cena: ok. 48 zł
Ocena recenzenta: 7/10

1. G. Knopp, Holokaust, Warszawa 2011, s. 79. [↩]