„Antropologia nieczystości. Studia z kultury sanitarnej Warszawy” - W. K. Pessel - recenzja

Jak wyglądała Warszawa bez instalacji komunalnych? Czy pojawienie się kanalizacji w końcu XIX w. diametralnie zmieniło życie jej mieszkańców? W jaki sposób stołeczne miasto dzisiaj radzi sobie z nieczystościami? O tym wszystkim przeczytamy w najnowszej książce Włodzimierza Pessela pt. Antropologia nieczystości. Studia z kultury sanitarnej Warszawy.

Słowo „antropologia” padające w tytule to nie tylko zakreślenie metody badawczej stosowanej w książce, ale także zasygnalizowanie, że autor będzie odczytywał współczesną Warszawę przez pryzmat jej przeszłości. Wiąże się to z historią kultury, co z kolei pociąga za sobą interdyscyplinarność badań naukowych. Pessel w tej pracy jest jednocześnie historykiem, antropologiem, socjologiem. Zapowiedź stosowania wielorakich metod badawczych już sama w sobie budzi ciekawość czytelnika: czy autor sprostał temu zadaniu? Już teraz powiem, że poradził sobie całkiem nieźle.

Praca składa się z trzech części. Pierwsza stanowi wstęp do całego studium. Zostaje w niej wyjaśnione pojęcie nieczystości i przedstawiony tematyczny zakres pracy. Autora interesuje nie kwestia higieny mieszkańców miasta, a przedmioty służące do oczyszczania i instalacje komunalne. Pessel odwołuje się do badań wielu innych antropologów badających miejską przestrzeń. Druga część to już spojrzenie na miasto w drugiej połowie XIX i w XX w. Autor pisze o urządzeniach komunalnych przez pryzmat osób, które zasłużyły się w kwestii oczyszczania miasta. Zaczyna oczywiście od Sokratesa Starynkiewicza i Williama Lindleya, poprzez Felicjana Sławoja Składkowskiego, kończąc na Stefanie Starzyńskim. Trzeba zaznaczyć, że czytelnik nie zostaje zaznajomiony z sylwetkami tych postaci (o każdej z nich znajdziemy bez trudu wiele informacji), ale o ich działaniach zmierzających w kierunku oczyszczania miasta oraz o tym, jak przyjmowane to było przez warszawiaków. Ostatnia część traktuje o współczesnej Warszawie i funkcjonujących w niej instalacjach komunalnych.

Jak widać, ramy chronologiczne pracy to koniec XIX w. aż do czasów współczesnych. Mimo to autor przytacza wiele cennych informacji z wcześniejszego okresu, aby lepiej wyjaśnić niektóre problemy.

Baza źródłowa książki jest niezwykle interesująca. Oprócz wspomnień i licznych relacji wykorzystuje zbiory Miejskiego Przedsiębiorstwa Oczyszczania m. st. Warszawy. Zastosowanie znalazła również literatura piękna, prasa (w tym stołeczny dodatek do „Gazety Wyborczej”). Nie wolno zapomnieć o źródłach pozyskanych z Internetu, do których czytelnik może sam w każdej chwili zajrzeć.

Niewątpliwą zaletą książki są dosyć obszerne cytaty ze źródeł, z którymi czytelnik sam może się zapoznać. Do plusów zaliczam także informacje zamieszczone mniejszą czcionką, ale wytłuszczonym drukiem. Nie są one bezpośrednio związane z tokiem narracji, ale ją ubarwiają, podając różnorakie ciekawostki.

Książka ta z pewnością może stanowić także ciekawą pozycję w varsavianach. Autor bowiem z łatwością porusza się po miejskiej przestrzeni, opisując kilka miejsc we współczesnej Warszawie, których charakter ma związek właśnie z dostępem do wody czy usuwaniem nieczystości płynnych z miasta przed erą kanalizacji. Możemy się dowiedzieć m. in. dlaczego przed kinem Muranów znajduje się fontanna, albo dlaczego studenci przemierzający drogę z kampusu głównego UW do BUW mijają głowę lwa, z której wypływa woda.

Autor słusznie zauważa, że dzięki rozwojowi sieci kanałów w czasie powstania warszawskiego możliwa była podziemna komunikacja czy też ewakuacja. Pomagali w tym oczywiście pracownicy wodociągów, którzy znali sieć kanałów i dokładnie wiedzieli, którymi z nich można przejść z jednej dzielnicy do drugiej.

Niezwykle cenne są także codzienne obserwacje autora dotyczące nieczystości. Opisuje swoje doświadczenia związane z kontenerami śmieci zalegającymi przed oknami mieszkań. Jako socjolog przeprowadzał badania na zwiedzających warszawskie Filtry, w czasie których warszawiacy mogą zapoznać się z całym procesem przygotowywania wody pitnej, a także usuwania nieczystości.

Najciekawsza jest oczywiście ostatnia część pracy. Autor powołując się na listy czytelników stołecznego oddziału „Gazety Wyborczej„ ustala najbardziej „śmierdzionośne„ miejsca w Warszawie. Z miejsc wskazanych przez czytelników, Pessel wyróżnił kilka kategorii: komunikacja miejska; perony i dworce kolejowe; wszelkie „zakątki”, ”zakamarki”; zakłady przemysłowe. Chyba każdy warszawiak do danej kategorii mógłby przypasować swoje doświadczenia związane z nieczystością i przykra wonią.

Mnie osobiście tak zainteresowały badania Pessela, że z przyjemnością sięgnę po jego pracę poświęconą znajomości ze zbieraczem śmieci.

Plus minus:
Na plus:
+ niezwykle interesujący temat
+ obszerne cytaty ze źródeł
+ osobiste refleksje autora
+ ciekawa baza źródłowa
Na minus:
- nic godnego uwagi

Tytuł: Antropologia nieczystości. Studia z kultury sanitarnej Warszawy
Autor: Włodzimierz Karol Pessel
Wydawca: Wydawnictwo Trio i Collegium Civitas
Data wydania: 2010
ISBN/EAN: 978-83-7436-211-5
Liczba stron: 487
Oprawa: miękka
Cena: 49 zł
Ocena recenzenta: 10/10