„Kultura mezopotamska a Biblia” – T. Jelonek - recenzja

W 2009 roku nakładem wydawnictwa Petrus ukazała się książka księdza Tomasza Jelonka pt. Kultura mezopotamska a Biblia. Autor jest profesorem teologii biblijnej Papieskiej Akademii Teologicznej (obecnie Uniwersytet Papieski Jana Pawła II) w Krakowie. Jak sam tytuł wskazuje, publikacja dotyczy kontaktów pomiędzy królestwami Judei oraz Izraela, a imperiami nowoasyryjskim i nowobabilońskim. Przyjrzyjmy się poszczególnym rozdziałom.

W 26-stronicowym „Zarysie Historii Mezopotamii” czytelnik ma możliwość zapoznania się z najważniejszymi etapami dziejów Międzyrzecza. Obejmują one przedział czasu od pojawienia się pierwszych kultur do okresu nowobabilońskiego. Wspomniano również o pionierskich badaczach tego obszaru, takich jak - Paul Emil Botta, Austen Henry Layard, czy Robert Koldewey. Wstęp napisany został zwięźle, ale zarazem bardzo rzeczowo. Autor dobrze poradził sobie z trudnym zadaniem ukazania tak obszernego zagadnienia w krótkiej syntezie.

W następnym rozdziale „Odbicie historii Mezopotamii na kartach Biblii”, przechodzimy do zasadniczej części publikacji. Przedstawiono w niej najważniejsze momenty zetknięcia się obu cywilizacji w kontekście ich występowania w Starym Testamencie. Mowa jest o proroctwach Ozeasza (poł. VIII w. p.n.e.), które negatywnie oceniają szukanie przez Królestwo Izraela pomocy u Asyrii przeciwko swoim sąsiadom.

Wraz ze wstąpieniem Tiglat-pilesara III na tron Asyria wkracza w okres ekspansji, której celem jest poszerzenie państwa poprzez włączenie podbitych krain w skład imperium, jako nowych prowincji. II Księga Królewska oraz Księga Kronik zawierają przekazy o kampaniach wojennych Tiglat-Pilesara III (745-727 p.n.e.) na terytorium królestwa północnego oraz o pomocy militarnej, jakiej władca Asyrii udzielił Achazowi, królowi Judei, w trakcie wojny syro-efraimskiej. Pomoc ta została przyjęta, pomimo ostrzeżeń proroka Izajasza. Tym zagadnieniom poświęcono dużo miejsca. Badacz zwrócił uwagę na konsekwencje polityczne asyryjskiej interwencji, która doprowadziła do upadku Damaszku, nałożenia trybutu (de facto zwierzchnictwa lennego) na państwo judzkie, czy też pojawieniu się obcych wpływów w kulturze i religii tego królestwa.

Kolejne istotne wydarzenie, które opisano, to upadek królestwa Izraela. Nastąpiło ono w 722 roku p.n.e., kiedy to władca Asyrii (prawdopodobnie Salmanasar V) pokonał króla Ozeasza i zdobył Samarię. WedługII Księgi Królewskiej, klęska Izraelitów interpretowana była, jako kara boska za ich liczne grzechy.

Jednym z często dyskutowanych ostatnio tematów jest analiza kampanii Senacheriba (705 – 681 p.n.e.) przeciwko królestwu Judei i nieudane oblężenie Jerozolimy. Autor przeanalizował przebieg kampanii asyryjskiej w 701 roku p.n.e.., w tym także najważniejsze zabiegi dyplomatyczne – wysłanie poselstwa przez Ezechiasza oraz „płomienną” mowę asyryjskiego rab šaqe przed murami miasta. Nie zapomniano także w tym miejscu o proroctwach Izajasza.

Dwa ostatnie tematy to upadek Asyrii i relacje polityczne państwa judzkiego z nową potęgą, jaką był Babilon pod rządami Nabuchodonozora II (604–562 p.n.e.).

Szczegółowy opis zniszczenia Niniwy w 612 roku p.n.e., znajduje się w Księdze proroka Nahuma. Tekst ten poddany został dokładnej analizie i dokonano jego szczegółowego objaśnienia.

Z kolei, ostatnie lata niepodległej Judei to czas panowania słabych władców, takich jak Jojakin (598 p.n.e.), czy Sedecjasz (597-586 p.n.e.). Źródłami do tego okresu są m.in. Księga Habakuka i Lamentacje Jeremiasza. Zbrojna interwencja Nabuchodonozora II w 586 roku p.n.e. ostatecznie doprowadziła do zdobycia Jerozolimy, zaś mieszkańcy miasta zostali deportowani do Babilonii. To przełomowe wydarzenie autor zilustrował obszernym cytatem z II Księgi Królewskiej, a także fragmentem z Dawnych dziejów Izraela Józefa Flawiusza. Dzięki temu czytelnik ma możliwość porównania obu przekazów.

Rozdział „Biblia o niewoli babilońskiej” traktuje o latach 586-539 p.n.e., kiedy to Żydzi z południowego królestwa znaleźli się na wygnaniu w Babilonii. W trzech podrozdziałach omówiono przekazy biblijne, które dotyczą tego okresu. Są to: Psalm 137 z Księgi Psalmów, modlitwa wygnańców z Księgi Barucha oraz dwa teksty analogiczne – fragment modlitwy z Księgi Nehemiasza oraz modlitwa Azariasza z Księgi Daniela. Oprócz samej treści wymienionych tekstów, dodatkowo podkreślono ich styl i wysoką wartość literacką.

W czwartym podrozdziale zatytułowanym „Niewola babilońska w świetle historii„, starano się odpowiedzieć na pytanie, czy zasadne jest używanie określenia ”niewola” dla opisu sytuacji, w jakiej znaleźli się Żydzi żyjący w diasporze babilońskiej. Słusznie zauważono, iż wobec przymusowo przesiedlonej ludności nie stosowano większych represji. Istniała nieskrępowana niczym możliwość wymiany myśli oraz warunki dla rozwoju ekonomicznego. Zatem bliższe prawdy są terminy takie jak - deportacja, wygnanie, czy rozproszenie. Interesująca jest próba oszacowania wielkości zesłanej populacji na podstawie danych z Księgi Jeremiasza i II Księgi Królewskiej. Jednak, ze względu na niepewność występujących przekazów są to tylko spekulacje.

Rozważania dotyczące wierzeń starożytnego Międzyrzecza, znalazły się w kolejnym rozdziale - „Religia w Mezopotamii”. Autor poruszył kwestię współczesnego postrzegania religii tego obszaru kulturowego. Zarysował też ciągle istniejące główne trudności w ich zrozumieniu. Znajdziemy tutaj odwołanie do komentarza wybitnego uczonego Paula Garelliego. W drugiej części rozdziału, na przykładzie Listu Jeremiasza, przedstawiono polemikę z obcą religią, z którą zetknęli się Żydzi w Babilonii. Atrakcyjność kultu pogańskich bóstw stanowiła potencjalne zagrożenie dla wyznawców Jahwe, co autor odnotował.

Rozdział „Ezechiel i powstanie judaizmu„ przybliża nam idee tego ”proroka większego” Starego Testamentu. Wizje Ezechiela miały duże znaczenie na reorganizację monoteizmu izraelskiego. Dawały nadzieję na odrodzenie narodu. W niedalekiej przyszłości miało zostać zawarte nowe przymierze z Bogiem. Jedną z przeanalizowanych w książce wyroczni wizyjnych jest perykopa 37 z Księgi Odrodzenia. O ważnej roli dla późniejszego judaizmu tych proroctw i powstającej w okresie wygnania myśli w ogóle, mówi zamieszczony w rozdziale fragment z dzieła Paula Johnsona Historia Żydów.

Fragmenty biblijne dotyczące cywilizacji asyryjskiej i babilońskiej zebrano w „Aluzjach do Mezopotamii”. Pochodzą one z ksiąg Jonasza, Tobiasza, Judyty, jak również z Apokalipsy według świętego Jana.

W końcowym rozdziale autor podkreśla znaczenie materiału źródłowego, przy czym stawia on tezę, iż aby uzyskać pełniejszy obraz należy wziąć pod uwagę wszystkie typy źródeł i poddać je krytycznej analizie. Dlatego, zakładanie a priori jakiejś hierarchii ważności jest nieuzasadnione, a więc autor krytykuje postawę panbabilonistyczną. Istotną rolę w weryfikacji i pozyskiwaniu nowych materiałów odgrywają przeprowadzane badania archeologiczne.

Podsumowując, książka księdza Tomasza Jelonka to pozycja ciekawa, a zarazem bardzo dobrze napisana. Po pierwsze posiada lekki, prosty język, dzięki czemu doskonale się ją czyta. Po drugie, autor rzetelnie podszedł do tematu. Każde poruszane zagadnienie jest opatrzone odpowiednimi cytatami, które potwierdzają słuszność stawianych tez i interpretacji poszczególnych wydarzeń. Cała praca jest przejrzyście skonstruowana. Umieszczona w przypisach bibliografia nie budzi żadnych zastrzeżeń. Wymienione wyżej punkty, umożliwiają wystawienie wysokiej oceny. Jest to lektura, którą można polecić zarówno osobom już zaznajomionym z tą tematyką, jak i tym, którzy zetkną się z nią po raz pierwszy.

Warto powiedzieć nieco o jakości wydania. Jest ono poprawne, ale wydaje mi się, iż mały format oraz miękka okładka nie wychodzi książce na plus. Chociaż oczywiście jest to moje subiektywne odczucie.

Plus minus:
Na plus:
- język i przejrzystość publikacji
- rzetelne podejście do tematu
- duża wartość merytoryczna
Na minus:
- wydanie

Tytuł: Kultura mezopotamska a Biblia
Autor: Tomasz Jelonek
Wydawca: Wydawnictwo Petrus
Data wydania: 2009
Oprawa: Miękka
Format: 14.0x20.0cm
ISBN/EAN: 9788361533603
Liczba stron: 144
Cena: ok. 29 zł
Ocena recenzenta: 8/10