„Społeczeństwo kolejki. O doświadczeniach niedoboru 1945-1989” - M. Mazurek - recenzja

O życiu codziennym mówi się w historii rzadko. Nie wynika to z braku zainteresowania tematem – lecz z trudności w dostępie do weryfikowalnych źródeł wiedzy. Małgorzata Mazurek w książce Społeczeństwo kolejki. O doświadczeniach niedoboru 1945-1989 podejmuje niełatwą próbę ujęcia naukowego ekonomii codziennego życia społeczeństwa PRL-u.

Jest to epoka niełatwa dla historyka, bo choć każdy Polak ma wyobrażenie jak wyglądała wtedy sfera konsumpcji – czy to ze swoich przeżyć, czy to z opowieści bliskich – to naukowe podejście wymaga historycznego obiektywizmu, który nie może przerodzić się w uciekanie od trudnych pytań. Po lekturze książki stwierdzam, że z próby tej autorka wyszła zwycięsko.

Tytułem wstępu

Niewątpliwie w przypadku publikacji dotyczących historii tzw. Polski Ludowej – osoba autora stanowi bardzo ważny element analizy treści. Niestety tak już jest, że okres ten – tak świeży w pamięci większości Polaków – budzi na tyle dużo kontrowersji, że większość książek na rynku pisana jest przez pryzmat własnych odczuć, emocji autorów – często również pełne są one żalu czy rozgoryczenia. Stąd też wiele prac popada w ton raczej publicystyczny niż czysto naukowy.

Należę do grona osób, które jedynie kilka lat przeżyły w okresie socjalizmu w Polsce. Co za tym idzie, całe zamieszanie z konsumpcją tych czasów pamiętam przez gęstą mgłę wczesnego dzieciństwa. Z tego też względu bliższa może być dla mnie analiza tworzona przez historyczkę młodego pokolenia. WSpołeczeństwie kolejki… opisuje ona czasy, których siłą rzeczy dokładnie pamiętać osobiście nie może. I nie jest to w żadnym wypadku wadą tej książki. Wymusza to niewątpliwie systematyczne podejście, analizę źródeł, poszukiwanie odpowiedzi na pytania, na które opinia publiczna zwykle odpowiada stereotypowymi sądami. Jak można stwierdzić po lekturze książki – jak zwykle stereotypy upraszczają do bólu rzeczywistość. Geneza kolejek, świadczeń w zakładach pracy, przekonania społeczeństwa o złej woli ekspedientek, rządu – ma charakter o wiele bardziej skomplikowany. Autorka odsłania to drugie dno i zmusza czytelnika do przedefiniowania, bądź chociaż przemyślenia raz jeszcze jego wyobrażeń dotyczących tych zjawisk.

Małgorzata Mazurek jest absolwentką socjologii i historii Uniwersytetu Warszawskiego, a także Szkoły Nauk Społecznych przy Instytucie Filozofii i Socjologii Polskiej Akademii Nauk. Obecnie jest pracownikiem naukowym Zentrum fűr Zeithistorische Forschung Potsdam (Centrum Badań nad Historią Najnowszą w Poczdamie). Nic też dziwnego, że narracja przemyka się gdzieś między naukami historycznymi a socjologicznymi. Może to powodować, że tekst staje się nieco trudniejszy w odbiorze dla nieprzyzwyczajonego do opracowań socjologicznych czytelnika. Jednakże użycie języka tej akurat nauki do opisu zjawisk w społeczeństwie PRL pozwala na bardziej precyzyjne ujmowanie stanu faktycznego.

Społeczeństwo kolejki

Zwraca uwagę forma narracji – jest to pięć wydzielonych opowieści, z których każda może stanowić oddzielne opracowanie. Łączy je nawiązanie do „społeczeństwa kolejki”, które autorka definiuje jako:

„pojęcie określające (nieutrwalony w czasie i hierarchii społecznej) podział społeczeństwa na nieuprzywilejowanych, a więc osoby zmuszone do oczekiwania w kolejce, i uprzywilejowanych, którzy w danym momencie mogli sobie pozwolić na jej ominięcie”.

Właśnie to stanowi wspólny pierwiastek wszystkich uczestników rynku – przy panującym powszechnie niedoborze produktów w sklepach – poszukiwali oni w różny sposób metod w jakich mogli kolejkę „ominąć” i uzyskać potrzebne dobra poza nią.

Pięć historii przedstawia różne doświadczenia Polaków związane z gospodarką niedoboru – w pierwszej poznajemy dwie zwykłe rodziny. Autorka rozmawia z nimi na temat tego, jak radzili sobie w tamtych czasach i jakie mają odczucia względem ery PRL oraz okresu transformacji. Wiedzę tę konfrontuje z wywiadami przeprowadzonymi lata temu wśród tych samych rodzin przez polskich badaczy. Te pozornie niedoskonałe w odtwarzaniu faktów historycznych źródła jakim są rozmowy i wywiady, stają się nieocenione kiedy analizuje się odczucia ludzkie, więzi społeczne, wspomnienia i motywacje, które kierowały nimi w czasach, gdy „trzeba było sobie jakoś radzić”. Jest to część książki, która najmocniej mnie do niej przekonała. Pokazuje bowiem bardzo silnie jakie mechanizmy popychały ludzi do działania w okresie niedoboru – zmuszały do przedsiębiorczości, która jednak oparta była nie na pieniądzu, a przede wszystkim na kapitale więzi społecznych.

O ile pierwsza część analizuje reakcje konsumentów, to druga prezentuje przeciwną stronę lady – czyli ekspedientki. Po wnikliwej analizie autorka świetnie wyławia główne wydarzenia i procesy, które spowodowały, że zawód ten utracił poparcie społeczne i lawinowo wzrosła ilość przekłamań w transakcjach – zaś pracownicy handlu z zasady byli uznawani za złodziei.

Kolejne metody „przeskakiwania kolejki” to wyjazdy zakupowe do NRD rodaków, zaopatrywanie się w zakładach pracy – wszystko  to budziło szerokie dyskusje i kontrowersje – od ksenofobii po poczucie wykluczenia społecznego. Książkę uzupełnia historia ruchu konsumenckiego, który choć przy wielu ograniczeniach, starał się wpływać na peerelowską rzeczywistość. Może jedynie trochę dziwić wybór akurat takich sfer, które są poddane analizie – ponieważ nie są to wszystko raczej najważniejsze elementy świata konsumpcji PRL. Brak w książce chociażby szerszego opisania polityki partii, wpływu ZSRR, dystrybucji i producentów rolnych. Wynika to być może z kręgu zainteresowań i dotychczasowych publikacji samej autorki.

Ważna książka

Wszystko to opisane jest językiem fachowym, z licznymi odniesieniami do dorobku nauk socjologicznych, historii. Dzięki oparciu narracji o liczne przypisy, dawno zapomniane źródła i dokumenty, przemówienia – całość książki wypełniona jest wartościową historycznie treścią. Choć brak trochę ilustracji i tabel, mogących wzbogacić publikację, to samą treścią recenzowana praca się bez problemu broni. Jest to bardzo duża wartość dodana tej książki: Małgorzata Mazurek dzięki dogłębnej analizie stworzyła ważną pozycję na rynku książek historycznych, którą osoby zainteresowane historią społeczną i ekonomiczną Polski Ludowej powinny koniecznie przeczytać.

Plus minus:
Na plus:
+ bardzo bogata baza źródeł na której oparta jest narracja
+ głęboka analiza, nie poprzestająca na prostych odpowiedziach i stereotypach
+ obiektywizm, nie stroniący jednak od wydawania sądów na temat błędów ekonomicznych
+ czerpanie z dorobku różnych gałęzi nauk (socjologia, historia, ekonomia)
Na minus:
- wrażenie lekkiej przypadkowości doboru sfer rynku poddanych analizie, co nie pozwala na stworzenie pełniejszej panoramy zagadnienia
- brak większej liczby ilustracji, tabel, etc.

Tytuł: Społeczeństwo kolejki. O doświadczeniach niedoboru 1945-1989
Autor: Małgorzata Mazurek
Wydawca: Wydawnictwo Trio
Data wydania: 2010
Oprawa: Miękka
ISBN/EAN: 978-83-7436-232-0
Liczba stron: 242
Cena: ok. 30 zł
Ocena recenzenta: 8.5/10