„Heretycy i Inkwizytorzy” - E. Potkowski - recenzja

W 2011 r. nakładem Wydawnictwa Bellona ukazała się książka Edwarda Potkowskiego Heretycy i Inkwizytorzy. Autor skupia się na okresie średniowiecza, przedstawiając dzieje inkwizycji w sposób lekki i zrozumiały nawet dla osób do tej pory historią nie zainteresowanych.

Edward Potkowski jest wybitnym mediewistą, przewodniczącym Rady Naukowo-Programowej Archiwum Głównego Akt Dawnych w Warszawie oraz członkiem wielu  stowarzyszeń i ciał kolegialnych. Obecnie pracuje na Wydziale Historycznym Akademii Humanistycznej im. Aleksandra Gieysztora w Pułtusku, gdzie prowadzi badania dotyczące historii książki i piśmiennictwa w średniowieczu. Jest autorem wielu publikacji naukowych, w tym książek Warna 1444 i Książka i pismo w średniowieczu. Studia z dziejów kultury pisemnej i komunikacji społecznej ((E. Potkowski, Warna 1444, Warszawa 2004; idem, Książka i pismo w średniowieczu. Studia z dziejów kultury pisemnej i komunikacji społecznej, Pułtusk 2006.)). Heretycy i Inkwizytorzy to jego najnowsze dzieło.

Książka podzielona jest na trzy części. W pierwszej z nich, zatytułowanej Święta wojna, autor przedstawia pokrótce główne nurty herezji w Europie średniowiecznej, ukazując je w szerszym tle polityczno-społecznym. Początkowo skupia się głównie na wiekach od XI do XII, jednak z biegiem narracji przechodzi do końca średniowiecza. Najwięcej miejsca poświęca katarom (albigensom) - ich poglądom, organizacji i działalności oraz wyprawom krzyżowym, jakie zostały przeciw nim zorganizowane.

W drugiej części (Trybunał Inkwizycji) autor skupia się na działaniu samej inkwizycji. Przedstawia sposób, w jaki została powołana do życia i jaki wpływ na jej funkcjonowanie miała współpraca państwa z Kościołem. Ciekawie prezentuje się fragment pracy o inkwizytorach, ich metodach postępowania oraz organizacji procesów i kar dla heretyków.

Trzecia część książki, nosząca tytuł Geografia Inkwizycji, poświęcona jest omówieniu walki z herezjami w poszczególnych krajach, głownie we Włoszech, Niemczech, Hiszpanii i Polsce. Funkcjonowanie inkwizycji we Włoszech omawia Potkowski na przykładzie trzech inkwizytorów: Jana z Vincenzy, Piotra z Werony i Rainiera Sacconiego. Na kartach książki wielokrotnie wspominana była działalność inkwizycji we Francji, choć autor nie poświęcił jej oddzielnego podrozdziału.

Celem książki, jak pisze autor we wstępie, było podążenie za historykami ostatniego stulecia, którzy „głębiej i wszechstronnej zaczęli przedstawiać działania inkwizytorów i heretyków, zwracając większą uwagę na kontekst historyczny tych działań”1. W pewnym sensie zamierzenie to udało się autorowi osiągnąć: przedstawił dzieje inkwizycji w średniowieczu, umieszczając je na tle życia politycznego i społecznego epoki. O ile planowana wszechstronność omówienia tematu została zrealizowana, o tyle próba jego głębszego zrozumienia raczej nie zakończyła się powodzeniem.  Autor pobieżnie prezentuje temat, co prawda umieszcza go w szerszym kontekście, jednak nie stara się szczegółowo go wyjaśnić. Cel ten powinien przyświecać pisaniu monografii naukowej, a nie książki popularnonaukowej dla średnio wyrobionego czytelnika.

Nie znajdziemy w pracy Potkowskiego obszernej bazy źródłowej. Co prawda powołuje się niekiedy na teksty źródłowe, jednak rzadko daje do nich przypisy. W dodatku nie wiadomo, jakie kryterium stosowano decydując o umieszczeniu przypisu. Bibliografia jest skromna, podzielona na kategorie rzeczowe. Autor wybrał tylko pozycje w języku polskim. Książka nie posiada indeksów, znajdziemy za to ilustracje z epoki, choć brak jest ich spisu.

Książka pisana jest w stylu lekkim i przystępnym. Cytowane przez autora fragmenty tekstów źródłowych tłumaczone są na język polski. Potkowski podaje niekiedy łacińskie terminy omawianych zagadnień, za każdym razem podając polski ich odpowiednik.

Reasumując, książka Edwarda Potkowskiego Heretycy i Inkwizytorzy jest pozycją popularnonaukową, łatwą w odbiorze i pozbawioną większego aparatu naukowego. Jej lektura jest przyjemna, z pewnością zainteresuje osoby, które nie mają wiedzy na temat działalności inkwizycji w średniowieczu a chciałyby taką wiedzę posiąść. Dobra książka do rozpoczęcia wędrówki w świat średniowiecznych herezji.

Plus minus:
Na plus:
+ lekki i przystępny styl
+ dobra pozycja wyjściowa do zaznajomienia się z tematem
+ bibliografia ułatwiająca własne poszukiwania
+ ilustracje
Na minus:
- niezrozumiałe kryterium stosowania przypisów
- brak indeksów osobowych i geograficznych
- temat potraktowany zbyt pobieżnie

Tytuł: Heretycy i Inkwizytorzy
Autor: Edward Potkowski
Wydanie: 2011 r.
Wydawca: Bellona
ISBN: 9788311121430
Stron: 157
Oprawa: miękka
Cena: ok. 30 zł
Ocena recenzenta: 7/10

1. E. Potkowski, Heretycy i Inkwizytorzy, Warszawa 2011, s. 6. [↩]