Żałoby narodowe w Polsce (1924-2012)

Od odrodzenia państwa polskiego w 1918 r. ogłaszano żałobę narodową 24 razy, z czego aż 14 razy w okresie III RP.

Żałoba narodowa w Polsce. Termin ustawowy

Flaga opuszczona do połowy masztu na gmachu Sejmu RP / fot. CC-BY-SA 3.0, Dudzislaw

Obecnie żałoba narodowa w Polsce jest wprowadzana na podstawie art. 11 ustawy z dnia 31 stycznia 1980 r. o godle, barwach i hymnie Rzeczypospolitej Polskiej oraz o pieczęciach państwowych:

„Art. 11.

1. Prezydent Rzeczypospolitej Polskiej może, w drodze rozporządzenia, wprowadzić żałobę narodową na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej. Rozporządzenie w szczególności powinno określać przyczyny wprowadzenia oraz czas trwania żałoby narodowej, uwzględniając uwarunkowania kulturowe i historyczne oraz przyjęte w tym zakresie zwyczaje.

2. W czasie trwania żałoby narodowej flagę państwową opuszcza się do połowy masztu.”

II RP

Po raz pierwszy o żałobie narodowej w Polsce możemy mówić w 1924 r. po śmierci Prezydenta USA Woodrowa Wilsona, który w swoim programie pokojowym (tzw. 14 punktów Wilsona) w punkcie nr 13 postulował utworzenie państwa polskiego z dostępem do morza.

Powodem kolejnej żałoby narodowej było zabójstwo Ministra Spraw Wewnętrznych Bronisława Pierackiego. Żałoba została wprowadzona zarządzeniem Ministra Spraw Wewnętrznych z dnia 16 czerwca 1934 r. o czasowym zawieszeniu funkcjonowania przedsięwzięć rozrywkowych z powodu żałoby narodowej:

„W dniu 18 czerwca 1934 r. jako w dniu pogrzebu Ministra Spraw Wewnętrznych Rzeczypospolitej Polskiej ś. p. Bronisława Pierackiego tragicznie poległego na posterunku od kuli skrytobójcy, - zawiesza się z powodu żałoby narodowej urządzanie wszelkiego rodzaju publicznych widowisko, koncertów i zabaw na obszarze całego Państwa” - podpisano Za Ministra Spraw Wewnętrznych (-) Dolanowski, Podsekretarz Stanu.

Trzeci raz żałobę narodową ogłoszono po śmierci Józefa Piłsudskiego w dniach 16-18 maja 1935 r. zarządzeniem Ministra Spraw Wewnętrznych z dnia 16 maja 1935 r. o czasowem zawieszeniu funkcjonowania przedsięwzięć rozrywkowych z powodu żałoby narodowej:

„Uchwalone przez Radę Ministrów z powodu śmierci Pierwszego Marszałka Polski Józefa Piłsudskiego zawieszenie na obszarze całego Państwa publicznych widowisk - z uwagi na żałobę narodową, trwać będzie do dnia 18 maja r. b. włącznie, jako dnia Jego pogrzebu” - podpisano Minister Spraw Wewnętrznych Marian Zyndram-Kościałkowski.

Ostatnia żałoba narodowa doby II RP była związana ze śmiercią arcybiskupa lwowskiego obrządku ormiańskiego Józefa Teodorowicza.

Mimo wielu tragicznych wydarzeń okresu dwudziestolecia międzywojennego wszystkie żałoby narodowe związane były ze śmiercią ważnych dla ówczesnej władzy postaci. Piłsudski nie zdecydował m.in. na wprowadzenie żałoby narodowej po zamachu majowym, w wyniku którego doszedł do władzy. W dniach 12-15 maja 1926 r. zginęło na ulicach Warszawy 379 osób, a 920 zostało rannych.

Sanacyjna władza nie zdecydowała się również na wprowadzenie żałoby narodowej w 1937 r., gdy policja w czasie strajku chłopskiego otworzyła do tłumu ogień. Zginęło wówczas 44 chłopów.

II wojna światowa

W czasie okupacji władza zdecydowała się dwukrotnie ogłosić żałobę narodową. Pierwszy raz wiązał się ze śmiercią gen. Władysława Sikorskiego w katastrofie gibraltarskiej. Trwała w okresie 7 lipca - 1 sierpnia i była najdłuższą w historii.

Kolejna żałoba została ogłoszona przez Prezydenta RP na Uchodźstwie Władysława Raczkiewicza z powodu upadku powstania warszawskiego i trwała od 4 do 18 października 1944 r.

PRL

W PRL mimo wielu przykrych wydarzeń i strajków tylko czterokrotnie wprowadzano żałobę narodową i łączyła się ona zawsze ze śmiercią ważnej osobistości - podobnie jak w II RP.

Śmierć Józefa Stalina była powodem dla ustanowienia 9 marca 1953 r. jednodniowej żałoby. Wprowadzono ją uchwałą Komitetu Centralnego PZPR, Rady Ministrów i Rady Państwa PRL. Jej tekst był bardzo wylewny:

„Dając wyraz głębokiej żałoby, jaką okrył narody Związku Radzieckiego, serca Polaków i całą postępową ludzkość zgon Józefa Stalina i celem złożenia hołdu pamięci genialnego Nauczyciela mas pracujących całego świata i wyzwoliciela Polski, uchwala się:

1. 1. Dzień 9 marca 1953 r. jako dzień pogrzebu Józefa Stalina uznać za dzień żałoby narodowej.
   2. W dniu żałoby narodowej nie odbędą się żadne widowiska (teatry, kina, imprezy sportowe itp.), zamknięte będą wszystkie lokale rozrywkowe.
   3. W dniu żałoby narodowej masy pracujące w skupionej powadze, wzmożoną pracą dla dobra Ojczyzny zamanifestują swą solidarność z narodami Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich w walce o realizację wielkich idei, którym poświęcone było całe ofiarne życie Józefa Stalina” - podpisano Przewodniczący Komitetu Centralnego PZPR i Prezes Rady Ministrów Bolesław Bierut i Przewodniczący Rady Państwa Aleksander Zawadzki.

Kolejna żałoba dotyczyła śmierci byłego wówczas Prezydenta RP Bolesława Bieruta i trwała w okresie 13-18 marca 1956 r.  Śmierć przewodniczącego Rady Państwa Aleksandra Zawadzkiego uczczono żałobą 8-11 sierpnia 1964 r.

Po raz ostatni w PRL wprowadzono żałobę narodową w dniach 28-31 maja 1981 r., a jej powodem była śmierć Prymasa Kardynała Wyszyńskiego. Decyzję o jej ogłoszeniu podjęto na Komisji Wspólnej Episkopatu i Rządu.

W PRL nie zdecydowano się na ogłoszenie żałoby narodowej w 1980 r. po tragicznym wypadku kolejowym pod Otłoczynem (19 sierpnia), w którym zginęło 67 osób. W PRL nie ustanowiono żałoby narodowej także m.in. po katastrofie w Lesie Kabackim 9 maja 1987 r. gdzie zginęły 183 osoby, w tym 17 obywateli USA. Prezydium Rady Narodowej ogłosiło dwudniową żałobę w dniach 10-11 maja 1987 r., ale tylko na terenie województwa warszawskiego.

Ze względów politycznych żałoby narodowej nie ogłaszano z powodu śmierci strajkujących robotników. Jednak mimo braku oficjalnego ogłoszenia wydarzenia „Grudnia 1970”, czy śmierć Stanisława Pyjasa studena UJ stawały się okazją do żałobnych manifestacji w wielu polskich miastach.

III RP

W III RP po 16 latach przerwy zdecydowano się wprowadzić w Polsce żałobę narodową na skutek tzw. powodzi tysiąclecia (zginęło 55 osób). Trwała jeden dzień - 18 lipca 1997 r.

Kolejna żałoba została ogłoszona w dniach 12-14 września 2001 r. czyli dzień po zamachu na Word Trade Center, w którym zginęło 2752 osoby, w tym 5 Polaków.

12-13 marca 2004 r. żałoba narodowa trwała z powodu zamachu terrorystycznego w Madrycie (191 ofiar, w tym 4 Polaków). Jednocześnie od tego roku trwa pasmo ogłaszania co najmniej jeden żałoby narodowej w danym roku - wyjątkiem był 2011 r.

Rok 2005 był pod względem ogłaszania żałób narodowych rekordowym. Wprowadzono ją trzykrotnie. 5 stycznia ze względu na tsunami na Oceanie Indyjskim (ok. 290 tys. ofiar).

Śmierć Papieża Jana Pawła II stała się powodem długotrwałej żałoby narodowej trwającej od 3 kwietnia do papieskiego pogrzebu tj. 8 kwietnia 2005 r. 14 lipca ogłoszono żałobę narodową, która była spowodowana zamachem w Londynie (52 ofiary, w tym 3 Polaków).

W 2006 r. żałoby narodowe były związane z wydarzeniami na Śląsku najpierw 29 stycznia-1 lutego ogłoszono ją z powodu katastrofy budowlanej w trakcie targów (65 ofiar), a 23-25 listopada katastrofy górniczej w kopalni Halemba (23 ofiary).

Wypadek autokarowy we Francji, w którym zginęło 26 osób był przyczynkiem ogłoszenia żałoby 23-25 lipca 2007 r.

Żałoba narodowa w dniach 24-26 stycznia 2008 r. została ogłoszona po katastrofie lotniczej w Mirosławcu (19 ofiar).

W 2009 r. ponownie ogłoszono dwie żałoby. 14-16 kwietnia po pożarze hotelu socjalnego w Kamieniu Pomorskim (23 ofiary) i 21-22 września po katastrofie w kopalni „Wujek”-„Ruch Śląsk” (20 ofiar).

W 2010 r. ogłoszono również wielodniowej żałoby spowodowanej katastrofą lotniczą pod Smoleńskiem, w której zginął Prezydent RP i 95 innych osób. Została wprowadzona rozporządzeniem Marszałka Sejmu Wykonującego Obowiązki Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 10 kwietnia 2010 r. w sprawie wprowadzenia żałoby narodowej na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej:

„(...) § 2. W czasie trwania żałoby narodowej flagę państwową Rzeczypospolitej Polskiej opuszcza się do połowy masztu, w szczególności na budynkach lub przed budynkami stanowiącymi siedziby urzędowe albo miejsce obraz naczelnych władz Państwa, innych organów państwowych i państwowych jednostek organizacyjnych, a także organów samorządu terytorialnego i komunalnych jednostek organizacyjnych.

§ 3. Jednostki publicznej radiofonii i telewizji, nadawcy koncesjonowani oraz redakcje dzienników i czasopism uwzględniają w czasie trwania żałoby narodowej potrzebę uczczenia pamięci ofiar tragicznej katastrofy rządowego samolotu pod Smoleńskiem. (...)”

Po roku przerwy kolejna żałoba została ogłoszona w dniach 5-6 marca 2012 r. po katastrofie kolejowej pod Szczekocinami (16 ofiar). Prezydent uzasadniał ją, tym że katastrofa była na styku trzech województw, a ofiary były z różnych części Polski - byli wśród nich także obcokrajowcy.

Dla porównania można powiedzieć, że w USA od 1901 r. ogłoszono żałobę narodową 17 razy.