„Świat Bizancjum. Cesarstwo Bizantyńskie 641-1204, t. 2” - pod red. J.C. Cheyneta - recenzja

Inicjatywie wydawniczej krakowskiego wydawnictwa WAM zawdzięczamy pojawienie się na polskim rynku książki kolejnego tomu „Świata Bizancjum”, tym razem poświęconemu dziejom Cesarstwa Bizantyńskiego w okresie 641-1204 r.

Pozycja, którą tutaj postaram się przedstawić, stanowi przekład francuskiego podręcznika dziejów Bizancjum, który wyszedł nakładem jednego z głównych francuskich wydawnictw naukowych, Les Presses universitaires de France(PUF), w ramach serii Nouvelle Clio. W jej ramach od 1950 r. ukazują się podręczniki - kompendia historii różnych epok, krajów lub problemów, pisane przez czołowych francuskich, choć nie tylko, specjalistów z uwzględnieniem nie tylko najnowszych w danym momencie wyników badań naukowych, ale także tendencji metodologicznych. Powoduje to, że wspomniana seria, prace w jej skład wchodzące, dostarczają aktualny stan wiedzy czytelnikowi oraz pewne wzory metodologiczne dla pisania historii, dalszych badań w określonych dziedzinach historycznych1.

Tak jest i w przypadku tomu drugiego Le Monde Byzantin – L’empire byzantin (641-1204), którego wydanie w 2006 r. spotkało się z dobrym przyjęciem globalnego w końcu środowiska bizantynistyki2.

W pracach nad powstaniem tego tomu uczestniczył zespół badaczy o różnych specjalnościach z zakresu bizantynistyki pod kierownictwem Jeana-Claude Cheyneta, profesora historii Bizancjum na Université de Paris IV. Zainteresowania badawcze tego jednego z najwybitniejszych obecnie znawców problematyki okresu średniobizantyńskiego dotyczą historii społecznej Cesarstwa, problematyki władzy i opozycji we wspomnianym okresie, szczególnie X-XII w„ arystokracji, prozopografii, czyli badań nad karierami czołowych osób w państwie bizantyńskim wreszcie sygillografii – nauki o pieczęciach, dzięki której można badać m.in. właśnie w ujęciu prozopograficznym kariery urzędników cesarskich3. Poza J.-C. Cheynetem w skład zespołu autorskiego Le Monde Byzantin II wchodziły następującego osoby ze środowiska francuskich bizantynistów – Béatrice Caseau, Marie-Hélène Congourdeau, Bernard Flusin, Bernadette Hisars-Martin, Michel Kaplan, Jacques Lenort, Jean-Marie Martin, Cécile Morrisson i Jean-Michel Spieser. W każdym razie mamy do czynienia w gronie autorskim recenzowanego tomu z naukowcami uznanymi nie tylko we Francji, ale także na arenie międzynarodowej.

Treść

Czytelnik otrzymuje w prezentowanej książce treść dotyczącą niezwykle szerokiego spektrum tematyki różnych problemów dziejów Bizancjum w epoce średniej (641-1204). Są one rozpatrywane przez odpowiednich specjalistów w ramach kolejnych części i rozdziałów, przy czym metoda ujęcia materiału zmienia się – występuje narracja w porządku chronologicznym, problemowo-chronologicznym, wreszcie regionalno-chronologicznym.

Swego rodzaju wstęp stanowi dość skrótowe ujęcie dziejów politycznych Bizancjum od śmierci Herakliusza w 641 r. po zdobycie Konstantynopola przez uczestników IV Krucjaty w 1204 r. Potem czytelnik otrzymuje już bardziej rozbudowaną część dotyczącą instytucji Cesarstwa. W ramach tekstu poświęconego władzy cesarskiej J.-Cl. Cheynet omawia kwestie wyboru cesarzy, modele sprawowania władzy, kwestie rodziny, tj. wpływy cesarzowych, pozycje dzieci, w tym księżniczek urodzonych w purpurze, ceremoniał, rolę Wielkiego Pałacu i pałacu w Blachernach, tytuły cesarskie i dworskie, wreszcie rolę eunuchów w życiu dworu bizantyńskiego). Jeśli chodzi o Kościół, to M.-H. Congourdeau i B. Martin-Hisard zajmują się instytucjami Patriarchatu Konstantynopola, prerogatywami i osobami patriarchów, ich stosunkiem do władzy cesarskiej, rolą w Kościele powszechnym, organami zarządzającymi Kościołem, problematyką niższego duchowieństwa, wreszcie kwestiami mniejszości wyznaniowych nieortodoksyjnych: chrześcijańskich i nie-chrześcijan. Wspomniany J.-C. Cheynet opracował również rozdział o administracji państwowej, w ramach którego przedstawił stan wiedzy o skarbowości Cesarstwa, kształtowaniu i źródłach prawa, administrację centralną, zwracając uwagę na doradców cesarskich oraz problem kryteriów rekrutacji i wynagradzania urzędników, jak też funkcjonowanie poszczególnych instytucji administracji w postaci kancelarii, urzędów finansowych, dobroczynnych, dromu (czyli swego rodzaju urzędników odpowiadających za organizację i logistykę dworu, poselstw własnych i obcych itp.), urzędów wymiaru sprawiedliwości, wreszcie poświęcono uwage przekształceniom centralnego aparatu administracyjnego za czasów Komnenów. Administracja centralna nie wyczerpuje tematyki tego rozdziału, wieńczy ją problematyka organizacji prowincjonalnej, temowej i jej rozwój w okresie, który obejmuje prezentowana tutaj książka. Ten sam uczony opracował rozdział dotyczący armii, poruszając kwestie taktyki, organizacji, sposobów finansowania oddziałów oraz wpływu religii na morale żołnierzy, oraz rozdział poświęcony grupom społecznym przodującym w Cesarstwie.

W ramach III części „Podstawy cywilizacji bizantyńskiej” J. Lefort napisał o problematyce ludności i potencjału demograficznego Bizancjum, poruszając kwestie grup etnicznych zaludniających cesarstwo, ruchy migracyjne, wielkość populacji, tendencje demograficzne oraz politykę cesarską. Natomiast w ramach rozdziału „Gospodarka i społeczeństwo” tenże uczony pokazał sprawy związane z rolnictwem, warunki naturalne i uwarunkowania techniczne, kwestie powiązań społecznych na wsi bizantyńskiej, wreszcie uwarunkowania rozwoju form własności, szczególnie wielkiej własności ziemskiej. Michel Kaplan z kolei przedstawił problematykę gospodarki miejskiej przez pryzmat dominującego ośrodka miejskiego, czyli Konstantynopola – czytelnik może tutaj dowiedzieć się zresztą nie tylko o gospodarce miejskiej, ale o takich czynnikach jak demografia ludności Konstantynopola, zmianach przestrzeni miejskiej, uwarunkowaniach wypływających z faktu bycia stolicą. Czytelnik poznaje w tym rozdziale również urzędy administracji Konstantynopola, ich funkcjonowanie, gospodarkę miasta – rzemiosło i handel z dominującą rolą korporacji i reglamentacji ze strony władzy. Wreszcie M. Kaplan ukazał społeczeństwo miasta – dominującą warstwę arystokratyczną, kształtujące się mieszczaństwo, rzemieślników, przedstawicieli wolnych zawodów, kobiety i niewolników, wreszcie poświęcił trochę uwagi marginesowi społecznemu. C. Morrison w rozdziale „Pieniądz, finanse i handel” przedstawiła ekonomikę Cesarstwa, rozpoczynając od mennictwa: źródeł pozyskiwania kruszców, cechy systemu pieniężnego, organizację menniczą, kończąc na charakterystyce przemian w ekonomii do 1204 r., zarówno w aspekcie wewnątrz-bizantyńskim, jak i pozycji Cesarstwa w świecie. Cechą charakterystyczną epoki szczególnie średnio-bizantyńskiej było powiązanie życia człowieka z religią, właśnie życiu religijnemu Bizantyńczyków przyglądnęły się w prezentowanej pracy B. Caseau i M.-H. Congourdeau, które pokazały ramy życia ówczesnych chrześcijan, z jednej strony rytm wyznaczany sakramentami, z drugiej wpływ Kościoła na społeczeństwo poprzez wpływy typu zakazów pewnych zwyczajów, praktyk itp. Pokazują również formy pobożności ówczesnych ludzi, życie liturgiczne, rozwój kultu świętych, kontrowersje wokół kultu obrazów, wreszcie mistycyzm XI w. związany z postacią św. Szymona Nowego Teologa. Czytelnik otrzymuje także w tym rozdziale zarys wiedzy o manstycyzmie bizantyńskim. Bernard Flusin natomiast dał obraz problematyki edukacji i literatury w okresie od VII do końca XII w., sztukę tego okresu omówił J.-M. Spieser uwzględniając trendy ogólne, główne dziedziny twórczości artystycznej – architekturę oraz religijne malarstwo monumentalne, wreszcie sztukę w kontekście miejsca wytworzenia i grupy społecznej, na potrzeby której wytwarzano/tworzono – sztuka świecka, rękodzieło, sztuka użytkowa i nieużytkowa w środowisku dworskim, Konstantynopola, ale też poza nimi.

Ostatnia część prezentowanej pracy poświęcona została poszczególnym regionom Cesarstwa. I tak B. Martin-Hisard opracowała problematykę bizantyńskiej Azji Mniejszej i wysp basenu Morza Egejskiego, pokazując rozwój administracji na tym terenie, problematykę ludnościową, zagrożenie arabskie, wreszcie tureckie, które w końcu spowodowało ograniczenie terenów Romajów (czyli Bizantyńczyków) do z grubsza biorąc egejskiego wybrzeża Azji Mn. J.-C. Cheynet z kolei dał zarys stosunków panujących na Bałkanach, wychodząc od załamania panowania bizantyńskiego w obliczu ekspansji Słowian, Awarów, wreszcie osiedlenia się Bułgarów na południe od Dunaju. Francuski uczony pokazał ukształtowanie się organizacji temowej, społeczności lokalne, kierunki rozwoju administracji, życie gospodarcze, rozwój terytorialny i ponowny regres panowania bizantyńskiego na Bałkanach u schyłku XII w. oraz stosunki Cesarstwa ze Słowianami, Awarami, Bułgarami, ludnością romańsko-języczną, wreszcie z nomadami: Pieczyngami i Połowcami. Wreszcie J.-M. Martin zajął się Italią bizantyńską do 1071 r., w ramach tego poruszono tematykę organizacji i dziejów egzarchatu Rawenny, Sycylii oraz temów Longobardii i Kalabrii oraz katepanatu Italii.

Rozdziały merytoryczne zostały poprzedzone wstępem zawierającym charakterystykę prezentowanego tomu. Poza tym treść została uzupełniona ogólnym podsumowaniem okresu 641-1204 oraz wykazem bibliograficznym (pełniącym zresztą bardzo ważną funkcję, o czym niżej); słowniczku terminów specjalistycznych; listami: cesarzy i patriarchów; indeksem grupującym nazwy osobowe, niektóre rzeczowe, geograficzne i etniczne; wreszcie spisem map i tablic genealogicznych. Prezentowany tom zamyka spis treści.

Moja ocena

Podstawową zaletą prezentowanej książki jest tak naprawdę brak odpowiednika na polskim rynku wydawniczym. Książka została w oryginale wydana niedawno, prezentuje najnowszy stan wiedzy, na dodatek stosunkowo szczegółowo – dopiero na arenie międzynarodowej można znaleźć wydawnictwa podobnego typu4. Dostępne w języku polskim opracowania podręcznikowe dziejów Bizancjum są starsze, prezentują stan wiedzy na l. 1960-te bądź jeszcze wcześniejszy, albo/i w porównaniu do prezentowanej pracy znacznie bardziej skrótowe, nie prezentujące tak szerokiego spektrum tematycznego. Należy dodać, że zespół autorski składa się ze specjalistów różnych dziedzin zajmujących się Bizancjum – historyków, historyków sztuki, numizmatyków i literaturoznawców, na dodatek pokazują oni Cesarstwo z różnych perspektyw. Pozwala to czytelnikowi spojrzeć na Bizancjum przez pryzmat komplementarnych ujęć tworzących interdyscyplinarną całość. Należy podkreślić olbrzymią ilość wykorzystanej przez autorów prezentowanego podręcznika dziejów Bizancjum literatury przedmiotu, której imponujący wykaz znalazł się w końcowych partiach polskiej wersji. W tym momencie trzeba dodać, że autorzy, omawiając daną problematykę, odsyłają czytelnika do podstawowych prac dotyczących tego tematu w formie przypisu o dość nietypowej, jak na polskie standardy, konstrukcji. Mianowicie gros przypisów podawane jest w tekście głównym za pomocą nawiasu kwadratowego, w którym podano zapis wg systemu spotykanego akurat we francuskiej humanistyce – nazwisko autora odpowiedniej pracy i numer, który oznacza po prostu pozycję owej pracy w bibliografii załącznikowej – składa się ona z ponad 1200 pozycji.

Cze recenzowana książka posiada jakieś wady? Niestety – tak. Otóż zdarzyły się problemy w tłumaczeniu, szczególnie, pierwszej, dość skrótowej w oryginale, części poświęconej historii politycznej5. W przekonaniu piszącego te słowa brak jakichkolwiek ilustracji (poza mapami i drzewami genealogicznymi) w kontekście omawiania choćby trendów w sztuce bizantyńskiej nie jest najszczęśliwszym rozwiązaniem, choć od razu dodam, że stanowi to również problem wydania oryginalnego. Wreszcie niezbyt szczęśliwie w polskim wydaniu została umieszczona bibliografia, na dodatek jej wewnętrzny podział przez niewłaściwe użycie jednego ze śródtytułów został zaburzony. Otóż w wydaniu francuskim owa bibliografia, określana zresztą jako wstęp bibliograficzno-metodologiczny została umieszczona na początku – po prostu pokazuje zasób prac, na której oparli się autorzy, stanowi przesłankę dla przyjętych metod prezentacji materiału. W polskiej wersji czytelnik nie jest poinformowany o roli tego dodatku, roli kapitalnej choćby ze względu na konstrukcję przypisów. Poza tym omyłkowo w prezentowanej określono wykaz skrótów do bibliografii jako „wskazówki bibliograficzne”, natomiast zestawienie konkretnych pozycji jako „główne pomoce warsztatowe” (sic!). Otóż wśród nagłówków bibliografii wersji francuskiej występuje sformułowanie – „Instruments bibliographiques généraux”, ale dotyczy ono rzeczywistych „głównych pozycji warsztatowych”, czyli pozycji 1-122 na ogólnie 1232 prac wymienionych w bibliografii. Szkoda, że nie pokuszono w prezentowanym polskim wydaniu o zamieszczenie bibliografii prac rodzimych, o ile zauważyłem, w spisie sygnalizuje się tylko istnienie polskiego przekładu klasycznego podręcznika dziejów Bizancjum pióra Georga Ostrogorskiego.

Książkę można polecić osobom interesującym się dziejami Cesarstwa bizantyńskiego, polska wersja językowa, podobnie zresztą francuska, nie epatuje niezrozumiałym, trudnym językiem specjalistów, stara się prosto przekazać czasem dość skomplikowane treści, terminy z epoki w transkrypcji alfabetem łacińskim oczywiście musiały być przywoływane, jakkolwiek zostały one wytłumaczone, jeśli nie w tekście głównym, to w słowniczku pojęć. Prezentowana praca stanowi cenną pomoc w dydaktyce studiów historycznych, musi być dość używana przez prowadzących zajęcia z pewną ostrożnością z uwagi na wspomniane wcześniej wady. Jakkolwiek lektura „Świata Bizancjum” pozwala znacznie pogłębić wiedzę o Cesarstwie Bizantyńskim i poznać najnowsze nie tylko wyniki badań naukowych, ale również trendy panujące wśród współczesnych bizantynologów, osób podchodzących do badania państwowości i dziejów bizantyńskich z punktu widzenia historii politycznej, społecznej, gospodarczej, kulturalnej, historii sztuki i archeologii w perspektywie centralnej i lokalnej.

Pozostaje mi wyrazić nadzieję, że Wydawnictwo WAM wyda także t. III :Le Monde Byzantin poświęcony okresowi Paleologów, który od roku już jest dostępny dla czytelników francuskojęzycznych.

Plus minus:
Na plus:
+ światowej klasy specjaliści jako grono autorów
+ spektrum tematyki
+ zrozumiały język książki, udane tłumaczenie pod kątem odbioru przez czytelnika
+ interdysplinarność ujęcia
+ przedstawienie najnowszego stanu badań
+ przedstawienie najnowszych trendów w badaniach
+ bazowano na olbrzymiej literaturze naukowej z zakresu bizantynistyki
Na minus:
- miejscami błędy w tłumaczeniu
- kwestia redakcji bibliografii załącznikowej
- brak zestawienia prac polskich

Tytuł: Świat Bizancjum. Cesarstwo Bizantyńskie 641-1204, t. 2
Autor:  Jean-Claud Cheynet (pod red.)
Tłumacz: Andrzej Graboń
Wydawca: Wydawnictwo WAM
Data wydania: 2011
ISBN: 978-83-7505-570-2
Liczba stron: 667
Oprawa: twarda
Cena: ok. 89 zł
Ocena recenzenta: 9.5/10

1. O serii Nouvelle Clio, zob. http://www.puf.com/Collections/Nouvelle_Clio (stan na dzień 15.04. 2012); międzynarodowe oddziaływanie książek z tej serii tak naprawdę jest nie do przecenienia, choć w jakiejś mierze uzależnione było i jest od pozycji nauki francuskiej w świecie. Czytelnik polski, który nie ma dostępu do wydawnictw francuskojęzycznych, do tej pory miał okazję do przeczytania kilku prac ze wspomnianej serii, m.in. wydanymi przez Wydawnictwo WAM: Świat Bizancjum, t. 1, Cesarstwo wschodniorzymskie 330-641, pod red. C. Morrisom, przeł. A. Graboń, Kraków 2007; M. Balard, Łaciński Wschód XI-XV wiek, przeł. W. Ceran, Kraków 2010. [↩]
2. Le Monde Byzantine, t. II, L’empire byzantin (641-1204), sous la direction de J.-C. Cheynet, Paris 2006; H. Leppin, rec. C. Morrisson/J.-C. Cheynet (éds.), Le monde byzantin, I/II , „Byzantinische Zeitschrift” 102, 2010, s. 251-253. [↩]
3. Sylwetka i bibliografia prac J.-C. Cheyneta, zob. http://parissorbonne.academia.edu/JeanClaudeCHEYNET/CurriculumVitae(stan na dzień 15.04. 2011). [↩]
4. Np. The Cambridge History of Byzantium ca. 500-1492, ed. J. Shepard, Cambridge 2008. [↩]
5. Na s. 14 prezentowanej pracy Mezezios, który podniósł bunt przeciw Konstansowi II, został określony „księciem” Opsikionu (jednego z temów, tu w znaczeniu armii tego temu), tymczasem w oryginale (s. 6) czytamy „le comte de Opsikion Mzézios” – prawidłowo więc Mezezios polskiej wersji powinien być określony jako „komes Opsikionu”. Niestety wpadki tłumaczenia dotyczą kwestii stosunkowo ważniejszych niż określenie rangi Mezeziosa. Na s. 29 czytamy o wuju ces. Michała III, Bardasie, że „…w końcu otrzymał (sc. on. – przyp. PI) tytuł cesarski”. Tylko, że ów Bardas nigdy nie był cesarzem, ani nie otrzymał tytułu cesarskiego. Oryginał (s. 20) podaje, że Bardas „reçut le titre de césar”, co po prostu należy przetłumaczyć: „otrzymał tytuł cezara”, po prostu „cezar” stanowił w epoce bizantyńskiej jeden z wysokich tytułów dworskich, nie osoby cesarza. [↩]