„Discourses of Collective Identity in Central and Southeast Europe”, tom 2 - B. Trencsényi, M. Kopeček (pod red.) - recenzja

Historia komparatystycznego projektu mającego na celu zebranie i uprzystępnienie tekstów należących do kanonów narodowych w Europie Środkowo–Wschodniej i Południowej sięga 1999 r., kiedy to grupa młodych naukowców spotkała się na Balkan Summer University w mieście Plovdiv w Bułgarii.

Jego owocem jest antologia pod tytułem Discourses of Collective Identity in Central and Southeast Europe (1770 – 1945) mająca składać się w założeniu edytorów z czterech tomów: Late Enlightenment (Późne Oświecenie), National Romanticism („narodowy romantyzm”), Modernism (Modernizm) i Anti-Modernism (Antymodernizm)1.

Zdaniem wydawców porównanie ze sobą rozwóju symbolicznej geografii, znaczników narodowych, obrazów przeszłości, jak również obrazu innych i konstrukcji tożsamości w kontekście kulturowo–religijnym u narodów Europy Środkowo–Wschodniej i Południowej może przykładowo wykazać powtarzalność twierdzenia o wyjątkowości poszczególnych narodów2.

Składający się z sześćdziesięciu siedmiu tekstów źródłowych tom drugi poprzedzony został dwoma wstępami: krótkim wstępem od redakcji tłumaczącym ideę projektu readera tożsamości oraz właściwym wstępem do drugiego tomu pióra Miroslava Hrocha (Uniwersytet Karola, Praga). W przeciwieństwie do wstępów w tomie pierwszym i trzecim wprowadzenie praskiego profesora nie posiada żadnych przypisów i ma dosyć ogólny charakter. Hroch wprowadza czytelnika w świat paralelnego rozwoju ideii romantycznej i narodowej zwracając uwagę na fakt, iż zazwyczaj powiązane były one z kryzysami większych imperiów. A więc w przypadku Serbii i Grecji z kryzysem Imperium Osmańskiego w czasach rządów Selima III (1761–1807), w przypadku Finlandii z rozwojem jej autonomizmu po oddzieleniu od Szwecji czy też z okresem wielkich reform w imperium rosyjkim pod rządami cara Aleksandra II (1855–1881). Zwraca on także uwagę na ogólnie znane cechy szczególne epoki romantycznej takie jak: uwielbienie indywidualizmu, zwrot do przeszłości i jej idealizacja czy też odejście od klasycystycznych wzorców w sztuce i architekturze.

Hroch zastanawia się także głębiej nad konotacją językową słów „naród„ i ”nacjonalizm”. Jego zdaniem, w procesie konstukcji narodu, spełnionych powinno zostać pięć przesłanek/kontekstów:

1. Jednym z głównych składników świadomości narodowej powinna być pamięć zbiorowa, oparta częściowo na baśniach o dawnych bohaterach i klasycznych wrogach narodu.
2. Proces tworzenia narodu łączy się z procesem lingwistycznego i etnicznego unarodowienia języka na terenie, który po zakończeniu tego procesu określić można mianem państwa narodowego (a więc w skrócie homogenizacja językowa).
3. Procesy budowy wspólnot narodowych przebiegały z grubsza paralelnie do procesów modernizacji i industrializacji. Było to związane z wzrastającą mobilnością społeczeństwa, powszechną edukacją i łatwiejszą komunikacją (rozwój kolei).
4. Idee narodowe rozwijały się w doświadczeniu konfliktu.
5. Czynniki socjopsychologiczne, dotykające poszczególnych jednostek tworzącego się narodu, zostały przez budzicieli narodowych włączone do ich agitacji.

Zbliżony podział został zastosowany w recenzowanej pracy podzielonej na pięć rozdziałów: Historicizing the Nation: Images of the Past, Continuity into the Present (Historycyzacja narodu: obrazy przeszłości, kontynuacja w teraźniejszości), Spirit of the Nation: Customs, Language, Religion (Duch narodu: zwyczaje, język, religia), The Nationalization of Space (Nacjonalizacja przestrzeni), The Nation and Its Neighbors in Europe: Problems of Coexistence (Narody i ich sąsiedzi w Europie: problemy koegzystencji) oraz National Heroism: Revolution and Counter-Revolution (Narodowy heroizm: Rewolucja i Kontrrewolucja). Ogólnie rzecz biorąc oprócz kilku drobnych wzmianek wstęp Miroslava Hrocha nie daje wglądu w samą treść drugiego tomu edycji źródłowej Discourses of Collective Identity in Central and Southeast Europe (1770 – 1945), a tego należałoby się po nim spodziewać.

Podobnie jak w przypadku tomu pierwszego tej antologii należy być bardzo ostrożnym z definitywnym przypisywaniem poszczególnym autorom tekstów źródłowych narodowości. Za przykład niech posłuży Adam Mickiewicz. Jego pomniki znajdują się nie tylko w wielu miastach Polski, m. in. Krakowie, ale także np. w Wilnie (z podpisem: Adomas Mickevičius) czy małym litewskim miasteczku Burbiškis, a nie tak dawno, bo w 2003 roku, dzięki współpracy polsko–białrosukiej pomnik Mickiewicza stanął w centrum Mińska. W wydanej w recenzowanej pracy po angielsku (nie po raz pierwszy zresztą) inwokacji Pana Tadeusza słowa „Litwo, Ojczyzno moja„, jak trafnie zauważa autor kontekstualizującego tekstu, są naturalnym odniesieniem do splendoru Rzeczypospolitej szlacheckiej i nie zawierają w sobie żadnej sprzeczności. Skonstatować można, iż słusznie nie tylko Polacy, ale także Litwini, Białorusini i Ukraińcy wcielają twórczość Adama Mickiewicza do własnych tradycji narodowych. Kto wie, może nasz ”polski” wieszcz narodowy nie życzyłby sobie, podobnie jak Witold Gombrowicz, określanie siebie takim mianem?

W recenzowanym tomie zauważyć można dwudźwięk: oprócz tekstów autorów przypisywanych i uważanych powszechnie za reprezentantów konkretnego ruchu narodowego (np. František Palacký–czeskiego, Lajos Kossuth–węgierskiego, L’udovit Štúr–słowackiego, Mihai Eminescu–rumuńskiego) znaleźć można całą grupę kosmopolitów o bardziej „płynnej” przynależności. Dobrym przykładem może być tutaj interesująca postać Charlesa Sealsfielda (prawdziwe nazwisko: Karl Magnus Postl, 1793–1864), urodzonego w morawsko-niemieckiej rodzinie winiarzy, a którego dzieła zaliczane są do kanonu zarówno literatury amerykańskiej, jak też niemieckiej. Innymi przykładami mogą być: Alexandros Ypsilantis (1792–1828), światowy Fanariota czy Petar Beron (Pierre Béron, 1800–1871), jeden z pierwszych bułgarskich encyklopedystów, tworzący m. in. w języku niemieckim i francuskim.

Edytorzy starali się dokonywać tłumaczeń z oryginałów tekstów. Tekst osmańskiego historiografa Namıka Kemala (1840–1888) z jego dzieła Historia osmańska pomimo, iż istnieje jego zmodernizowana wersja turecka, został przełożony bezpośrednio z osmańskiego oryginału. W przypadku jednak tekstu Serbów wykształconych we Francji Jevrema Grujić’a (1826–1895) i Milovana Janković’a (1828–1899) Południowi słowianie albo naród serbski z Chorwatami i Bułgarami tłumaczenia dokonano z serbskiego przekładu, a nie z francuskiego oryginału.

Przyjrzyjmy się bliżej kilku mniej znanym autorom tekstów źródłowych. Życiorys Histo Boteva (1848–1876), poety (przetrwało tylko dwadzieścia jego wierszy!), dziennikarza i rewolucjonisty z grubsza przypomina życiorysy polskich filaretów. Zamiast jednak „romantycznego” więzienia jak w przypadku członków tajnych i młodzieżowych stowarzyszeń polskich Botev został zabity 20 maja 1876 r. w trakcie jednej z wypraw powstańczych. Zresztą wystarczy porównać obecną w recenzowanym tomie Wielką Improwizację Adama Mickiewicza z wierszami Boteva Hadji Dimiter oraz Powieszenie Vasila Levskiego, aby wyczuć wspólną nutę.

Teksty całkowicie zmarginalizowanego na Węgrzech Lajosa Mocsáry’ego (1826–1916) oraz uważanego za architekta współczesnej Rumunii Iona Constantina Brǎtianu (1821–1891) pod takim samym tytułem Narodowość pomimo tego, iż powstały w zbliżonym czasie reprezentują dwa różne gatunki liberalnego nacjonalizmu jakie rozwijały się w Europie po Wiośnie Ludów i świetnie nadają się do zestawienia, ale też konfrontacji. Ideę austroslawizmu promowaną w tekście Karela Havlíčka Borovský’ego (1821–1856) Słowianin a Czech zestawić można w ciekawy sposób z ideą patriotyzmu dynastycznego i regionalnego promowaną w tekście Austria i Niemcy przez Josepha von Hormayra (1781–1848). W ten sposób podróżować można po kartach drugiego tomu recenzowanej pracy praktycznie w nieskończoność.

Na koniec można za Ionem Brǎtianu zapytać: „Czy narodowości i rasy są naturalnymi i potrzebnymi elementami ludzkości czy raczej efemerycznymi formami wynikającymi z ignoracji i anormalnego stanu, który musi zniknąć, kiedy ludzkość dojrzeje?”3. Różnorodne odpowiedzi na to pytanie znaleźć można w drugim tomie edycji źródłowej Discourses of Collective Identity in Central and Southeast Europe (1770 – 1945).

Plus minus:
Na plus:
+ interesujący temat
+ szczegółowość
+ krótkie biogramy autorów tekstów źródłowych
+omówienie kontekstu przed każdym tekstem źródłowym
+ staranne i profesjonalne wydanie
+ ciekawy dobór tekstów źródłowych
+wyszczególnienie najważniejszych dzieł każdego autora tekstu źródłowego
+ przekrojowy charakter publikacji
Na minus:
– brak indeksów
– brak bibliografii
– bardzo ogólny wstęp
– trudna dostępność w Polsce
– relatywnie wysoka cena

Tytuł: Discourses of Collective Identity in Central and Southeast Europe (1770 – 1945). Texts and Commentaries, vol. 2, National Romanticism. The Formation of National Movements
Redaktorzy: Balázs Trencsényi, Michal Kopeček
Wydanie: 2007
Wydawca: Central European University Press, Budapest–New York
ISBN: 978-963-7326-60-X
Stron: 498
Oprawa: twarda
Cena: ok. 40 €
Ocena recenzenta: 8.5/10

1. Dotychczas ukazały się trzy tomy: Discourses of Collective Identity in Central and Southeast Europe (1770 – 1945). Texts and Commentaries, vol. 1: Late Enlightenment. Emergence of the Modern „National Idea”, edited by Balázs Trencsényi and Michal Kopeček; vol. 2: National Romanticism. The Formation of National Movements, edited by Balázs Trencsényi and Michal Kopeček; vol. 3, part 1: Modernism. The Creation of Nation-States, edited by Ahmed Ersoy, Maciej Górny and Vangelis Kechriotis; vol. 3, part 2: Modernism. Representations of National Culture, edited by Ahmed Ersoy, Maciej Górny and Vangelis Kechriotis, Budapest–New York 2006–2010. [↩]
2. Discourses of Collective Identity in Central and Southeast Europe (1770 – 1945). Texts and Commentaries, vol. 1: Late Enlightenment. Emergence of the Modern „National Idea”, edited by Balázs Trencsényi and Michal Kopeček, Budapest – New York 2006, s. 14–15. [↩]
3. Ion C. Brǎtianu, Nationality, w: Discourses of Collective Identity in Central and Southeast Europe (1770 – 1945). Texts and Commentaries, vol. 2: National Romanticism. The Formation of National Movements, edited by Balázs Trencsényi and Michal Kopeček, s. 376. [↩]