Bunt powodem wygnania? – przypadek „peregrinatio” świętego Kolumby Starszego

Pierwszy opat i założyciel klasztoru na Ionie święty Kolumba Starszy był niewątpliwie jedną z wybitniejszych postaci Europy w VI w. Znany ze wspaniałych fundacji zakonnych, w których nauki pobierali wybitni mężowie wczesnego średniowiecza. Święty schrystianizować miał ludy północnej Brytanii, co w dalszej perspektywie przyczyniło się do powstania państwa szkockiego.

Święty Kolumba, apostoł Irlandii

Sporządzenie kopii psałterza z Moville

Kolumba uznawany jest w tradycji za wielkiego miłośnika ksiąg, stąd nie dziwi fakt, iż także opowieść o jego podróży z Irlandii związana była z literaturą. Finnian z Moville, nauczyciel Kolumby, odbył w swym czasie, podróż do Rzymu, skąd przywieźć miał pewien cudowny psałterz, w którym znajdowały się pisma świętego Hieronima. Po powrocie do klasztoru w Moville, odwiedził go jego dawny uczeń Kolumba. Finnian zezwolił mu na przejrzenie owego dzieła. Columcille był wielkim pasjonatem literatury zapewne, więc, był tym faktem niezwykle podekscytowany1. Pewnej nocy Kolumba pozostał sam w kościele gdzie znajdował się ów rękopis. Przepisał psałterz dzięki temu, iż palce lewej ręki świeciły w ciemności2. Kolumba dokonywał, więc ten czynności, dzięki opatrzności Bożej. Na polecenie, Finniana jeden z jego uczniów, podglądał świętego przez dziurkę od klucza, za co jednak został ukarany, gdyż sroka wykuła mu oko. Finnian nadal jednak domagał się zwrotu kopii, gdyż uważał, iż jej istnienie powoduje, iż jego rękopis jest mniej cenny3. Kolumna już w momencie pierwszego spojrzenia na psałterz, poprosić ponoć swego dawnego mistrza, o możliwość skopiowania księgi, ten jednak odmówił, a Kolumbie przyrzeczono, iż jeśli Finnian kiedyś na to zezwoli to Columcille będzie pierwszym, który tego dokona4. Kolumba, aby uzyskać sławę z powodu skopiowania wielkiego dzieła, musiał użyć, więc podstępu5.

Moville, widok na wybrzeże zatoki Lough Foyle

Spór nie znalazł szybkiego rozwiązania, dlatego sprawa trafiła do króla Diarmaita. Finnian stwierdził, iż Kolumba sporządził kopię bez jego zgody. Columcille bronił się natomiast tym, iż w żaden sposób nie umniejszono, przez to wspaniałości księgi, a kopia posłużyć miała Kolumbie do nauki swych braci w jednym z klasztorów6. Diarmait zgodził się z Finnianem, stwierdzając, iż „każda kopia należy do książki, jak ciele do krowy”7. Kolumba, ani myślał jednak pogodzić się z takim wyrokiem. Po pewnym czasie jeden z przyjaciół Kolumby został zabity przez ludzi Diarmuita. Fakt ten jest licznie powielany przez roczniki irlandzkie. W Rocznikich Czterech Mistrzów pod rokiem 555 znaleźć możemy informacje, iż Cumman syn Aedha, syn władcy Connaughtu zmarł z rąk Diarmaita, który w ten sposób naruszył ochronę, jaką rozpościerał nad nim święty Kolumba, co było powodem walki pod Cul Dreimhne8. Wśród zapisek z roku 559 możemy go natomiast znaleźć w Rocznikach z Tigernach9. Kompilacje te są jednak późniejsze i pochodzą najpewniej dopiero z końca średniowiecza, przez co ich wiarygodność jest wątpliwa.

Bitwa pod Coll-Drevenny

Kolumba znalazł w tym zdarzeniu pretekst do wywołania wojny wierząc, iż była to zbrodnia wobec Boga.  W tym celu zaciągnął siły swego rodu oraz stronników i doprowadził do krwawej rozprawy w 561 pod Coll-Drevenny10. Kolumba zgromadził, więc siły całej swojej rodziny monastycznej11. Po jednej stronie stanęli, bowiem północni Ui Neill, popierający Kolumbe, a po drugiej południowi, na czele, których stał Diarmait12. Pierwszy pełniejszy przekaz daje nam dopiero Magnus O’Donnell, członek rodu, do którego należał także święty Kolumba, który w XVI w. napisał BethaColainCille. Według jego opisu (większość badaczy, odwołując się do tegoż starcia powołuje się na przekaz Magnusa O’Donnella) miała być bardzo zacięta i nie widać było jej rozwiązania. Kolumba po jednej stronie, a Finnian po drugiej, jako duchowi przywódcy swoich wojsk modlili się o wsparcie. Kolumba widząc, iż zarówno wysiłki poniesione na polu bitwy jak i modlitwy wielkich mężów, nie przynoszą rezultatów, wysłał do Finniana posłańca, z wieścią, iż powinien się poddać, gdyż Kolumba i tak jest pewny zwycięstwa. Finnian wiedział natomiast, iż Columcille nie jest w stanie skłamać, przestał się modlić. Przez to zdarzenie wojska Diarmaita przegrały, a król stracił trzy tysiące zbrojnych. Po stronie Kolumby zmarł natomiast tylko jeden wojownik13. Dodatkowym wsparciem dla Kolumby był fakt, iż ponoć przed bitwą, ów przepisany psałterz był trzykrotnie noszony wokół armii Kolumby14. Po bitwie psałterz zaczęto nazywać cathach, czyli wojownik. Dziś utożsamia się go z tzw. cathachem świętego Kolumby, obecnie przechowywanym w Bibliotece Królewskiej Akademii Irlandzkiej w Dublinie15.

Z lektury Vita Sancti Columbae, najstarszego w pełni zachowanego żywota świętego Kolumby, uzyskać możemy niestety niewiele informacji dotyczących bitwy pod Cul Drebene. Jedyne, co przekazuje nam Adamnan to dwukrotny zapis, iż w dwa lata po owej bitwie Kolumba opuścił Irlandię, jako pielgrzym Chrystusa16. Mimo braku dokładniejszych informacji w dziele pióra Adamnana, pewne wiadomości wynieść możemy także z roczników irlandzkich. W Rocznikach z Ulsteru pod rokiem 561, w dwóch zapisach wymieniono znaczniejszych poległych w bitwie, potwierdzając, iż łącznie było ich 3 tysiące17. Podobny zapis znaleźć możemy także w Rocznikach z Tigernach, lecz pod rokiem 56018. Zgodnie z legendami święty Kolumba musiał ochrzcić trzy tysiące ludzi, czy odkupić swoje winy za każdego poległego w walce19. W Rocznikach z Ulsteru może też znaleźć informacje, przy opisie jednej ze stron, iż uzyskała ona wsparcie duchowe przez modlitwy Kolumby, co jednak może po prostu świadczyć o udziale północnych Ui Neill w tej bitwie, do których należał przecież święty Kolumba.

W rok po bitwie, zwołano synod w Teltdown, który miał przesądzić o dalszym losie świętego Kolumby. Adamnan, zdaniem Richarda Sharpe’a świadomie pomija powody, dla których do zwołano, zaznaczając jednak, iż po nim święty musiał opuścić Irlandię20. Najpewniej to właśnie z woli pokonanego Dairmuita doszło do tegoż zjazdu, na którym postanowiono, iż należy wygnać Kolumbę z Irlandii. Nie zabrakło jednak głosów sprzeciwu, jak choćby świętego Brendana z Birr, a później nawet, Finniana z Moville21. Samo zwołanie synodu przeciw świętemu, jak też i wyrok, było dla Diarmuita świetną okazją by zemścić się na świętym. Dodatkowo król do przypieczętowania losu Kolumby w znacznej mierze posłużył się duchownymi22. Nie można jednak powiedzieć by synod był w pełni sprawiedliwy, gdyż zjechali na niegogłównie duchowni i władcy z południowych Ui Neill, przeciwni Kolumbie23.

Mimo wyroku opatrzność Boża cały czas czuwała nad świętym. Gdy pewnego razu Kolumba przybył do świętego Brendana z Birr, zdziwił się gdy ten ucałował go na powitanie, gdyż na Kolumbe została nałożona ekskomunika. Opat ów powiedział mu, iż widział jak aniołowie idą razem z Kolumbą, dlatego też nie może zgodzić się z postanowieniami synodu, uznając je za niesłuszne, i dzięki wsparciu świętego opata z Birr, ekskomunika nałożona na Kolumbe została cofnięta24. Od tego czasu wszyscy powszechnie mówili, iż aniołowie podążają wszędzie tam gdzie idzie Kolumba25.

Do dziś ciężko rozstrzygnąć, czy Kolumba rzeczywiście brał udział w bitwie pod Cul Drebene, ani tym bardziej, czy był jej prowodyrem. Wydaje się, iż motyw ten przypisany został do świętego Kolumby dopiero w kilka wieków po jego śmierci, spowodowany był faktem, iż w czasie powstania tejże tradycji, motyw pielgrzymki w celu oddania się woli Bożej nie był już tak znany w Irlandii26. Innym wytłumaczeniem, może być fakt, iż żywot świętego powstał pod koniec wieku VII, a od 697, czyli od postanowień synodu w Birr, duchowni nie brali udziału w walce, gdyż chroniło ich prawo niewinnych.

Peregrinatio pro christi amore w Kościele iroszkockim

Także motyw przymusowej pielgrzymki27, w celu odkupienia win miał we wczesnym średniowieczu liczne przykłady. Znana była także kara banicji, w której skazany wypływał w morze małą łodzią28. Święty Kolumba wyruszył łódzką irlandzką typu curragh ze swymi dwunastoma towarzyszami. T. M. Charles-Edwards zaznaczał nawet, iż prawo to mogło być pierwszym zwyczajem, przyjętym z wzorców pogańskich do chrześcijaństwa celtyckiego29. Znany jest przypadek świętego Anmalda, który ponoć za błahe wykroczenie musiał opuścić Irlandię, na zawsze. Wydaje się jednak, iż nawet zakładając, że w przypadku Kolumby rzeczywiście mogło dojść do wygnania, to miało ono charakter zdecydowanie łagodniejszy. Święty, bowiem wielokrotnie wracał do Irlandii i odwiedzał liczne klasztory, i ich opatów30.W 575 r. był na synodzie w DriumCeat, na którym notabene pomóc miał bardom irlandzkim na powrót z wygnania, na które zesłał ich król Aed mac Ainmire.

Ze znanych nam przykładów przymusowej pielgrzymki warto jeszcze przytoczyć te, które pozostawiła nam wczesna hagiografia. Najbardziej znaną jest opowieść mówiąca o nawróceniu pewnego mężczyzny zapisana w pierwszej księdze Vita SanctiColumbae. Pewnego razu na Ionę przybył człowiek, mający na imię Lugaid, który popełnił grzech poróbstwa z własną matką i zabił, jednego ze swych współrodowców. Zanim jeszcze wyznał swe winy, (które i tak święty znał), Kolumba nakazał mu by powrócił za kilka miesięcy. Jak przekazuje nam dalej Adamnan, gdy Lugaid powrócił. Święty nadal nie chciał go przyjąć. Dlatego też ów człowiek, użył dawnego, jak się zdaje pogańskiego31, zwyczaju i wyprosił spowiedź u świętego, przez odmówienie przyjęcia pokarmu. O postanowieniu Lugaida, poinformował Kolumbę, Diarmuit, a gdy święty zobaczył, iż nie ma możliwości załatwić sprawy w inny sposób, postanowił przyjąć Lugaida, nie chcąc mieć go na sumieniu. Wtedy grzesznik przyznał się do swych win, i uklęknął przed Kolumbą. Święty wyznaczył mu pokutę. Zgodnie z Vita, Lugaid wyruszyć miał do Brytanii i tam pełnić posługę duchową przez 12 lat32. Lugaid dostał także zakaz dożywotniego powrotu do Irlandii33. We fragmencie tym T. M. Charles-Edwards doszukuje się licznych powiązań między Vita SanctiColumbae, a iroszkocką literaturą penitencjarną34. Badacz ten podawał także, po analizie penitencjałów irlandzkich z okresu wczesnego średniowiecza, iż dla tych, którzy dopuszczali się kazirodztwa z własną matką, przeznaczona była kara zwana peregrinatioperennis 35.

Św. Patryk na witrażu katedry w Oakland / fot. Sicarr, Ten plik udostępniony jest na licencji CC Uznanie autorstwa 2.0.

Podobny motyw zastosowany został w najstarszym bodaj, żywocie świętego Patryka, pióra Muirchu. Zapisano w nim, bowiem, iż pewnego razu Patryk spotkał na swej drodze człowieka, który nazywał się Mac Cuill. Był wielkim grzesznikiem, i miał zamiar napaść na świętego na drodze, którą ten przechodził. W tym celu zorganizował zasadzkę i chciał sprawdzić Boga, w którego wierzył święty. Gdy Patryk pokazał mu swą wyższość, ten przeląkł się i błagał o wybaczenie. Zbrodniarz powiedział wtedy, iż chcę zadośćuczynić za swoje przestępstwo i zrobi wszystko, co tylko Patryk mu nakaże. Święty powiedział mu wtedy by wyznał swoje grzechy i przyjął chrzest36. Po tym zdarzeniu Mac Cuill poprosił by święty wyznaczył mu stosowną karę do jego zbrodni. Patryk stwierdził, iż tylko Bóg może go sprawiedliwie osądzić. Dlatego powinien, nic nie jedząc i nie pijąc, udać się na brzeg. Potem miał skuć się w kajdany i w łodzi bez wioseł, pożeglować w nieznane, oddając się Woli Bożej. Mac Cuill dopłynął do wyspy Man, gdzie spotkał dwóch biskupów Cohiudnusa i Runicusa. Duchowni ci, gdy tylko spostrzegli Mac Cuilla, uratowali go. On natomiast podporządkował się im całkowicie, jak też ich regule zakonnej, a po wielu latach sam został biskupem na wyspie Man37.

Znamy także, inne historie zapisane w Vita SanctiColumbae, w których motywem przewodnim było wygnanie za morze, w celu pokuty za popełnione grzechy. Pewnego razu do świętego przybył pielgrzym z Irlandii. Nazywał się Libran i prosił, by spotkać się z Kolumbą. Święty przeczuwał jednak, iż nie może go przyjąć. Dlatego też zapytał się, jakie są jego winy38. Libran, rzekł mu wtedy, iż zabić miał jakiegoś człowieka w Connaughcie, za co groziła mu śmierć. Gdy przebywał w zamknięciu czekając na wyrok, jakiś bogaty członek jego rodu wykupił go, za co ten musiał być jego wiernym sługą do końca życia. Libran uciekł jednak z Irlandii i przybył na Ionę39. Święty wiedział jednak doskonale, iż gdyby przyjął Librana do siebie złamałby prawo, dlatego postanowił wysłać go na Tirre na 7 lat40. Gdy ten powrócił z wygnania, święty podarował mu miecz, by ten zjawił się u swego pana i wykupił się41. Adomnan przekazał nam także, iż po powrocie Librana na Ionę, święty Kolumba wysłał go klasztorów w Magluinge i Durrow, gdzie zmarł po 7 latach z powodu jakiejś choroby42.

Jak widzimy więc znaczna część legend  mówi o pielgrzymce pod przymusem. Nigdy jednak nie były to osoby, które w przyszłości uznane zostały za świętych kościoła, co więcej ich działalność opiera się wyłącznie na zmityzowanych opowieściach, nie wiemy natomiast praktycznie nic o ich rzeczywistych dokonaniach.

Warto też bliżej przedstawić motyw „peregrinatio pro Christi amore’’, gdyż to zapewne potrzeba pielgrzymki, oraz jej podłoże społeczne, spowodowało dalsze postępowanie Kolumby które ostatecznie zaprowadziło go na terytorium Szkocji w misji chrystianizacji żyjących tam ludów.

Bardzo rozpowszechnione był w kościele iroszkockim motyw ‚eregrinatio prochristi amore, polegający na podróży-pielgrzymce w imię Chrystusa. W ten sposób mnisi sami opuszczali ojczyznę by dawać świadectwo o Chrystusie43. W Irlandii peregrinatio rozumiane było dużo szerzej, niż w pozostałej części Europy44. W ujęciu Iroszkotów peregrinatio oznaczało nie tylko opuszczenie kraju, ale także podróż po samej Irlandii. Iryjczycy rozróżniali również oba określenia, tych którzy podróżowali po wyspie określano ambue, a tych którzy opuścili Irlandię zwano cuglas45. Zarówno jednym jak i drugim zostać można było z własnej woli bądź w wyniku popełnienia przestępstwa46. Określenie cuglas tłumaczone, w dawnej Irlandii, jako szary wilk, bądź pies, oznaczało negatywne nastawienie ludzi do danej osoby47. Szare psy (wilki) miały być stworzeniami, które nie mogły być kontrolowane przez ludzi48. Z tego właśnie brało się wyobcowanie, tych których określano mianem cuglas49. Zarówno, ktoś noszący miano cuglas, jak też ambue, był wyrzutkiem ze społeczeństwa i posiadał niski status, zarówno w Irlandii pogańskiej jak i wczesnochrześcijańskiej50. Z czasem jednak pielgrzymi uzyskiwali coraz to wyższą pozycje, gdy tylko zwiększyła się liczba pielgrzymów51.

Powracając do kwestii stosunku Kolumby do starć zbrojnych powiedzieć należy, iż późniejszy kult świętego Kolumby jest niejednoznaczny w tej kwestii. Czasami święty symbolicznie wykorzystywany był do zaprowadzenia pokoju, między zwaśnionymi stronami, a czasami jego relikwie używane była w bitwach, dla poparcia swoich racji.

Wygnanie Kolumby wynikiem tradycji

Mimo, iż późniejsze legendy mówią o udziale świętego Kolumby jeszcze w dwóch innych bitwach, ciężko uznać by święty rzeczywiście walczył w którymkolwiek z tych starć. O ile zrozumieć można przesłanki Adamnana, wyjaśniające, dlaczego nie zanotował takiej informacji, która z pewnością by znał, gdyż był świetnie poinformowany, to ciężko zrozumieć, z jakiego powodu autorzy najwcześniejszych roczników irlandzkich, czy też ich późniejsi kompilatorzy nie wspomnieli o świętym w kontekście udziały w bitwie. Zapis z Roczników Czterech Mistrzów, jak zostało wcześniej zaznaczone, w znanej nam formie, jest zbyt późny, by uznać go za w pełni wiarygodny. Zdaje się także uzasadnione odniesienie rzekomej rywalizacji między Finianem z Moville a Kolumbą, na konflikt między ich rodami, a przypisanie bitwy świętemu Kolumbie, miało tylko ją niejako legitymizować w oczach współczesnych, podobnie z resztą było zapewne w drugim ze starć, w których brał udział Kolumba, w nim to, bowiem, rywalizacja między rodem Dal Araidhe, a Ui Neill przeniesiona została na konflikt między świętym Comgallem a Kolumbą. Wydaje się, więc uzasadnione twierdzenie, iż zapis o walce Kolumby pod Cum Dremne, jest raczej elementem jego wczesno-nowożytnej legendy, niż wyrazem rzeczywistych zdarzeń.

Bibliografia:

1. Adomnan of Iona, ed. by R. Sharpe, Oxford 1995
2. Brown P., The rise of Western Christendom: triumph and diversity, Oxford 2003
3. Charles-Edwards T. M., The social background of irishperegrinatio, Celtica, vol. 11 1986
4. Derdziuk E., Mnisi iroszkoccy, Święty Kolumban Młodszy - Ewangelizacja Europy, Lublin 1997
5. Menzies L., Saint Saint Columba of Iona, a study of his life, his life, and his influence, London 1920
6. Gierek B., Tradycja celtycka w życiu religijnym współczesnego społeczeństwa irlandzkiego, Kraków 2002
7. Heaney M., Za dziewiątą falą, Księga legend irlandzkich, Kraków 1996
8. Ó Croinin D., Irlandia średniowieczna 400-1200, Warszawa 2011
9. Przybył J., Święty Kolumba. Misjonarz cudotwórca opat. W 1400 rocznicę śmierci, Rocznik Teologiczny, T. XLI z. 1-2 1999
10. Ryan J., Irish monasticism, origins and early development, Dublin 1992
11. Sharpe R., Some problems concerning the organization of the church in early medieval Ireland, Peritia, vol. 3 1984
12. Simpson W. D., The historical saint Columba, Abeerdeen 1927
13. Strzelczyk J., Iroszkociw kulturze średniowiecznej Europy, Warszawa 1987
14. Strzelczyk J., Społeczne aspekty iroszkockiejperegrinatio, w: Peregrinationes, Pielgrzymki w kulturzedawnej Europy, pod red. H. Manikowskiej i H. Zaremskiej, Warszawa 1995.

1. L. Menzies, Saint Saint Columba of Iona, a study of his life, his life, and his influence, London 1920, s. 23. [↩]
2. Także w przypadku świętego Patryka znany jest motyw świecących palców. Por. B. Gierek,Tradycjaceltycka w życiu religijnym współczesnego społeczeństwa irlandzkiego, Kraków 2002, s. 50. [↩]
3. J. Strzelczyk, Iroszkociw kulturze średniowiecznej Europy, Warszawa 1987, s. 44. [↩]
4. M. Heaney, Za dziewiątą falą, Księga legend irlandzkich, Kraków 1996, s. 236. [↩]
5. Podobnie Cuchulainn użył postępu by zdobyć broń. Wiąże się z tym pewna przypowieść, powiedziano bowiem, iż kto pierwszy w podniesie broń zostanie wielkim bohaterem, ale będzie wiódł krótki żywot. Por. D. Mersey, Słynni wojownicy: legendy i historia, Warszawa 2009, s. 298. [↩]
6. L. Menzies, Saint, s. 25. [↩]
7. J. Strzelczyk, Iroszkoci, s. 45. [↩]
8. AFM 555. Opis, który możemy tam znaleźć jest wyjątkowo dokładny, jak na wczesne roczniki irlandzkie, podano, bowiem także to, iż powodem bitwy było przepisanie księgi przez Kolumbe, bez zgody Finniana, a spór rozstrzygał Diarmuit. [↩]
9. AT 559. [↩]
10. J. Strzelczyk, Iroszkoci, s.45. [↩]
11. J. Ryan, Irish monasticism, origins and early development, Dublin 1992, s.214. [↩]
12. Adomnan of Iona, ed. by R. Sharpe, Oxford 1995, s. 13. [↩]
13. BethaColainCille introduction I; J. Strzelczyk, Iroszkoci, s. 45. [↩]
14. M. Krasnodębska-D’Aughton, Ikony w sztucerękopisów irlandzkich i anglosaskich, Roczniki Humanistyczne, T. 51 z. 4 2003, s. 281. [↩]
15. J. Strzelczyk, Iroszkoci, s. 45. [↩]
16. Adomnan I 7, ed. by R. Sharpe, s. 118, oraz w drugiej przedmowie do dzieła, Ibidem, s. 105. [↩]
17. AU 561. [↩]
18. AT 560. [↩]
19. T. Cahill, Jak Irlandczycy ocalili cywilizację?, Poznań 1999, s. 171. [↩]
20. Adomnan of Iona, ed. by R. Sharpe, s. 13. [↩]
21. J. Strzelczyk, Iroszkoci, s. 45-46. [↩]
22. Adomnan of Iona, ed. by R. Sharpe, s. 14. [↩]
23. W. D. Simpson, The historical saint Columba, Abeerdeen 1927, s. 7. [↩]
24. Adomnan III 3, ed. by R. Sharpe, s. 207. [↩]
25. Adomnan III 4, ed. by R. Sharpe, s. 208. [↩]
26. J. Strzelczyk, Iroszkoci, s. 45-46. [↩]
27. J. Strzelczyk, Społeczne aspekty iroszkockiejperegrinatio, w: Peregrinationes, Pielgrzymki w kulturzedawnej Europy, pod red. H. Manikowskiej i H. Zaremskiej, Warszawa 1995, s. 43. [↩]
28. J. Przybył, Święty Kolumba. Misjonarz cudotwórca opat. W 1400 rocznicę śmierci, Rocznik Teologiczny, T. XLI z. 1-2 1999, s. 96. [↩]
29. T. M. Charles-Edwards, The social background of irishperegrinatio, Celtica, vol. 11 1986, s. 51. [↩]
30. R. Sharpe, Some problems concerning the organization of the church in early medieval Ireland, Peritia, vol. 3 1984, s. 245. [↩]
31. E. Derdziuk, Mnisi iroszkoccy, Święty Kolumban Młodszy - Ewangelizacja Europy, Lublin 1997, s. 42. [↩]
32. Adomnan I 22, ed. by R. Sharpe, s. 128. [↩]
33. Święty Kolumban Pisma, Jonasz z Bobbio żywot Kolumbana, red. J. Strzelczyk, s. 19; J. Strzelczyk,Wyspa świętych i uczonych, s. 204. [↩]
34. T. M. Charles-Edwards, The social, s. 50. [↩]
35. Ibidem, s. 51. [↩]
36. Muirchu 23, s. 139-140. [↩]
37. Muirchu I 23, s. 140-141. [↩]
38. Adomnan II 39, ed. by R. Sharpe, s. 188. [↩]
39. D. Ó Croinin, Irlandia średniowieczna 400-1200, Warszawa 2011, s. 188-190. [↩]
40. Adomnan II 39, ed. by R. Sharpe, s. 188-189. [↩]
41. D. Ó Croinin, Irlandia, s. 189-190. [↩]
42. Adomnan II 39, ed. by R. Sharpe, s. 192-193. [↩]
43. J. Kłoczowski, Wspólnoty chrześcijańskie w tworzącej się Europie, Poznań 2003 s. 86. [↩]
44. J. Strzelczyk, Społeczne aspekty iroszkockiejperegrinatio, w: Peregrinationes, Pielgrzymki w kulturzedawnej Europy, pod red. H. Manikowskiej i H. Zaremskiej, Warszawa 1995, s. 42. [↩]
45. E. Derdziuk, op. cit., s. 41. [↩]
46. J. Strzelczyk, Duchowość monastycyzmu iroszkockiego, s. 142. [↩]
47. J. Strzelczyk, Żegluga świętego Brendana opata, Poznań 2003, s. 25. [↩]
48. E. Derdziuk, op. cit., s. 47. [↩]
49. P. Brown, The rise of Western Christendom: triumph and diversity, Oxford 2003, s. 335. [↩]
50. T. M. Charles-Edwards, The social background, s. 52-53. [↩]
51. Ibidem, s. 53. [↩]