Powstanie styczniowe w sztuce

„Sztuka jest odtwarzaniem rzeczy, bądź konstruowaniem form, bądź wyrażaniem przeżyć – jeśli wytwór tego odtwarzania, konstruowania, wyrażania jest zdolny zachwycać, bądź wzruszać, bądź wstrząsać”1.

Józef Chełmoński, „Epizod z powstania 1863 roku”

Oto definicja sztuki prezentowana przez polskiego historyka filozofii Władysława Tatarkiewicza. Jedna z wielu definicji jakie powstały na przestrzeni wielu wieków. Sztukę najprościej można rozumieć jako dziedzinę działalności ludzkiej uprawianą przez artystów. Kim w takim razie jest artysta ? Definiując kolejne pojęcia można wpaść w błędne koło. Jak wobec tego obejść ten problem? W swej pracy przedstawiłem następujące stanowisko: opisany zostanie dorobek „wybitniejszych” (bardziej znanych) jednostek w zakresie malarstwa, grafiki, filmu, literatury, fotografii i muzyki. Okres jakiego praca dotyczy to powstanie styczniowe.

Nasuwa się tu kolejny problem, problem związany z periodyzacją dziejów. Niektórzy historycy, głównie XIX-wieczni, za okres powstańczy uznają lata 1861-18652, a więc od pierwszych manifestacji do ostatnich walk powstańczych3. Grottger ostatni ze swych cyklów zakończył tworzyć w roku 1866. Wraz z klęską zabajkalską kończyła się w dziejach polskich era zrywów narodowych. Jeszcze do walki Polacy poderwą się w latach 1905-1907 w ramach rewolucji na ziemiach polskich. I ten okres zapisze się w dziejach polskiej sztuki, wspomnieć warto nazwiska takich postaci jak Andrzej Strug czy Stanisław Masłowski4.

Malarstwo okresu powstania styczniowego doczekało się wielu opracowań5. Podobnie szerokim zainteresowaniem cieszą się biografie malarzy6. Pozostało także kilka tzw. albumów pamiątkowych, które są wartościowym źródłem tak do historii sztuki tegoż okresu jak i do dziejów samej walki powstańczej7. Powstało również wiele katalogów wystaw8. Podobnie jest z literaturą. Do najsłynniejszych historyków literatury polskiej zalicza się: Piotra Chmielowskiego, Stanisława Dobrzyckiego, Tadeusza Grabowskiego, Czesława Miłosza czy Stanisława Tarnowskiego9. W ich pracach przedstawiono same dzieje literatury przełomu romantyzmu i pozytywizmu. Także Młoda Polska jest epoką, w której podejmowano temat powstania styczniowego. Autorami monografii poświęconych tymże epokom byli m.in. Dorota Kulesza, Dorota Siwicka (romantyzm)10,  Henryk Markiewicz, Anna Skoczek, Alicja Wach, Sławomir Żurawski (pozytywizm)11, Artur Hutnikiewicz, Jan Marx, Teresa Nowacka, Jan Tomkowski (Młoda Polska)12. Dla historii polskiego kina najważniejszym dziełem jest sześciotomowa pozycja przedstawiająca lata 1895-197213. Jeśli chodzi o czasy nowsze warto spojrzeć na stronę internetową poświęconą zagadnieniu filmu polskiego14. Fotografii i jej dziejom wiele miejsca poświęcił Wacław Żdżarski15.

Tak więc literatura naukowa problem potraktowała szeroko. Źródłami dotyczącymi zagadnienia będą wszelkie reprodukcje malarskie, dzieła literackie czy też fotografie. W swej pracy najwięcej miejsca poświęcę malarstwu. Co do literatury potraktuję ją jedynie wymieniając pisarzy oraz ich dzieła. Pisząc o rzeźbie, a dokładniej pomnikach upamiętniających walki partyzanckie, przybliżę nieco historię samych walk.

Praca ma układ następujący: najpierw opisane zostaną ramy chronologiczne powstania styczniowego, następnie w kolejnych rozdziałach poszczególne dziedziny sztuki, od literatury zaczynając, przez muzykę, malarstwo, grafikę, rzeźbę, fotografię, na filmie kończąc.

 O powstaniu styczniowym historycznie

Herb powstańczy symbolizujący Polskę, Litwę i Ruś

„[…] Do broni więc, Narodzie Polski, Litwy i Rusi, do broni!, bo godzina wspólnego wyzwolenia już wybiła, stary miecz nasz wydobyty, święty sztandar Orła, Pogoni i Archanioła rozwinięty”16.

22 stycznia 1863 wybuchł trzeci z kolei zryw narodowy. Było to kolejne powstanie, które okazało się „egzekucją” narodu polskiego. Jednocześnie to przełomowy moment dla sztuki polskiej. Wraz z upadkiem powstania styczniowego upada dalsza idea walki powstańczej. Dopiero wiek XX przynieść będzie miał zmiany. Ideę walki zbrojnej wypiera idea pracy organicznej i pracy u podstaw.

Wydawałoby się, że kwestia ram czasowych powstania styczniowego jest oczywista a to lata 1863-1864. Nie jest to do końca oczywiste. Tak na przykład Zieliński podaje jeszcze rok 1865 jako okres walk powstańczych17. Inaczej twierdzi Stefan Kieniewicz, ten bowiem uważa, iż powstanie jako czyn zbrojny upadło już na wiosnę 186418. Jednakże jako ostatnią datę z dziejów powstania [nie tyle działań zbrojnych, co ruchu narodowego] Kieniewicz podaje III 1865 (tzw. prowokacja Trepowa)19. Okres powstańczy inaczej pojmuje sztuka. Oto Artur Grottger w swych cyklach rysunkowych porusza już wątek manifestacji 1860-1861. Szeroko poruszanym zarówno w malarstwie jak i literaturze poruszany jest motyw tzw. ofiary pięciu poległych20. Lata 1865-1867, czyli czas najcięższych represji oraz zsyłek, czas jakby „drugiej martyrologii” to także szeroko podejmowany temat.

Wnioskując z powyższego, za okres powstańczy, choć bardziej pasowało by tu określenie „intensywny ruch narodowy”, bierze się lata 1860 (od pogrzebu generałowej Sowińskiej) do 1866 (czerwiec powstanie zabajkalskie21). W tym miejscu wypada wymienić najważniejsze wydarzenia z powstaniem związane, oto i one: pogrzeb generałowej Sowińskiej (VI 1860), manifestacja na Lesznie w 30stą rocznicę wybuchu powstania listopadowego (29 XI 1860), manifestacja w Warszawie w związku z 30stą rocznicą bitwy grochowskiej (25 II 1861), „Pięciu poległych„ (27 II 1861), pogrzeb ”Pięciu poległych” (2 III 1861), rzeź na placu zamkowym (8 IV 1861), obchody rocznicy Unii Lubelskiej (VIII 1861), ogłoszenie stanu wojennego (14 X 1861), oblężenie kościołów (15-16 X 1861)22, branka (14-15 I 1863), wybuch powstania (22 I 1863), a także działania zbrojne oraz egzekucje.

Naszkicowany został pewien rys dziejowy. Pora teraz zająć się poszczególnymi dziedzinami sztuki. Pierwszą z nich będzie literatura.

Literatura i muzyka

Powstanie styczniowe odbiło się szerokim echem w polskiej literaturze. Powstawały utwory liryczne jak i proza. Również Młoda Polska nie zapomniała o ostatnim polskim czynie zbrojnym XIX wieku, a to przede wszystkim powieść Stefana Żeromskiego (Wierna rzeka, Rozdziobią nas kruki, wrony…). Za pomocą języka ezopowego wyrażali polscy pisarze pogląd na powstanie, w dużym stopniu ganiąc działania 1863-1864 (Bolesław Prus w Lalce).

Utarła się w takiej sytuacji negatywna opinia o powstaniu styczniowym. Jak mówią słowa jednej z polskich pieśni patriotycznych: Obok Orła znak Pogoni, poszli nasi w bój bez broni. Tak jak już wcześniej wspomniałem, nastał czas „drugiej martyrologii”. Chwała zwyciężonym, Gloria victis, opowiadanie Elizy Orzeszkowej daje upust cierpieniu narodowemu. Także Nad Niemnem porusza problem powstańczy, podobnie Chłopi Reymonta (postać Ambrożego). Co do Prusa, warto jeszcze wymienić Omyłkę.

Inni twórcy podejmujący temat to: Felicjan Faleński (Morituri te salutant), Maria Jehanne Wielopolska (Kryjaki. O sześćdziesiąt trzecim roku opowieść), Stanisław Rembek (Ballada o wzgardliwym wisielcu oraz dwie gawędy styczniowe), Eustachy Rylski (Stankiewicz. Powrót), Władysław Rymkiewicz (Trzystu pod Dobrą: Powieść historyczna z roku 1863), Marek Świerczek (Bestia), Władysław Terlecki (trylogia: Spisek, Dwie głowy ptaka, Powrót z carskiego sioła).

Pozostało także wiele pamiętników z Mierosławskim na czele23. Wyłonił się też jakby nowy gatunek literacki, a to historyczna powieść grozy. Przykładem może być opowiadanie Gerłatowskiego Wadera, a także powieść Świerczka Bestia.

Z literaturą bezpośrednio związana jest pieśń patriotyczna (pod tym względem rozpatrzona zostanie muzyka). Jak każda walka powstańcza, taki i powstanie styczniowe owiane było duchem patriotyzmu. Nie brakło wobec tego pieśni czy hymnów poszczególnych oddziałów wojskowych. Do najważniejszych utworów należą: „Jeszcze jeden mazur dzisiaj„, „Jak to na wojence ładnie„, „Marsz Langiewicza„, ”Marsz Żuawów”, ”W krwawym polu”.

Na szczególną uwagę zasługują dwa marsze oraz „Jak to na wojence ładnie„. Utwór ten wyewoluował w dzisiejszych czasach do sygnału żałobnego ”Śpij kolego”. Obecnie wykonywany jest przy apelach poległych podczas świąt wojskowych24 na melodię trzech ostatnich strof utworu:

„Śpij kolego, twarde łoże,
Zobaczym się jutro może.

Śpij kolego, bo na wojnie
Tylko w grobie jest spokojnie.

Spij kolego w ciemnym grobie,
Niech się Polska przyśni tobie.”

„Marsz Langiewicza”, anonimowy utwór z roku 1863, poświęcony generałowi Marianowi Langiewiczowi25, grany był na melodię Mazurka Dąbrowskiego. Był to więc hymn, który stał się charakterystyczną oznaką oddziału Langiewicza dzielnie bijącego się pod Małogoszczem. Poniżej przedstawiam zestawienie pierwszych zwrotek i refrenów utworu Wybickiego i anonima z 1863:

Najbardziej charakterystyczną pieśnią powstania styczniowego jest „Marsz Żuawów”. Żuawi byli często poruszanym motywem w sztuce (bardzo szeroko w malarstwie). Żuawi śmierci to elitarny oddział powstania styczniowego. Jednolicie umundurowani („czarne sukienne spodnie, czarna kamizelka sukienna z białym krzyżem na niej naszytym, zapinana na gładkie metalowe guziki; mundur także z czarnego sukna bez kołnierza – rodzaj surducika z półkrótkimi połami, ufałdowanymi z tyłu… na jeden rząd białych metalowych guzików zapinany; na szyi szalik wełniany czarno-biały, na głowie fez czerwony turecki, z czarnym kutasem… na nogach buty z cholewami”26), walczący na zasadzie „nie cofnę się przed niczym (death or victory)„ , zyskali wielki posłuch. Prócz tego ich legendę rozświetlił szlak bojowy, wymienić tu trzeba atak Apolinarego Kurowskiego na Miechów (17 II 1863), gdzie atakiem na bagnety osobiście dowodził płk François Rochebrune, złamanie natarcia dragonów rosyjskich pod Chrobrzem (17 III 1863) a także krwawa bitwa pod Grochowiskami, w której to oddział stanowił jądro polskiej obrony (18 III 1863). Autorem „Marszu Żuawów” jest Włodzimierz Wolski. Poniżej fragment pieśni:

„Nie masz to wiary, jak w naszym znaku:

Na bakier fezy do góry wąsy,

Śmiech i manierek brzęk na biwaku,

Do bitwy idzie się, gdyby w pląsy.

A gdy bój zawrze, to nie na żarty —

Znak i karabin do ręki bierzem,

Bo Polak w boju, kiedy uparty,

Staje od razu starym żołnierzem,

Marsz, marsz, żuawy,

Na bój na krwawy,

Świetny i prawy!

Marsz, marsz, żuawy!”

Malarstwo i grafika

Michał Elwiro Andriolli, „Walka powstańcza”

W pięćdziesiątą rocznicę wybuchu powstania styczniowego, we Lwowie odbyła się wystawa poświęcona temu wydarzeniu. Opublikowane także przewodnik po tejże wystawie będący doskonałym źródłem do dziejów powstańczych w sztuce. Malarstwo według tegoż przewodnika prezentowane było w salach: I (zbiór portretów, obrazów, rzeźb, odnoszących się do powstania styczniowego, tworzonych przez artystów współczesnych wydarzeniom27), gdzie znajdowały się dzieła Piotra Kozakiewicza, Maksymiliana Gierymskiego, Władysława Rossowskiego, Antoniego Piotrowskiego, Wilhelma Leopolskiego, Roberta Fleury, Aleksandra Sochaczewskiego, Franciszka Machniewicza, Henryka Pilattiego, Aleksandra Lessera, Andrzeja Grabowskiego, Władysława Bakałowicza, Tadeusza Ajdukiewicza, Jana Matejki, Alfonsa Borkowskiego, Stanisława Sawiczewskiego, Artura Grottgera, Jana Rosena, Jana Styki, Witolda Pruszkowskiego, Jacka Malczewskiego i innych28; IV (duchowieństwo, Żydzi, włościanie i kobiety – głównie portrety29; VI (Galicja w powstaniu 1863-1864, portrety takich osób jak: Franciszek Smolka, Florian Ziemiałkowski, Tadeusz Romanowicz, Juliusz Starkel, Piotr Gros, gen. Wysocki, płk Stella Sawicki, Marian Dworski, Michał Michalski, Bronisław Radziszewski, Wincenty Pol, Aureli Urbański, Alfred Bojarski, Henryk Schmitt, Zygmunt Rieger i in.30); sale VII i VIII (Sybir i katorga, obrazy i szkice Aleksandra Sochaczewskiego oraz oleje Józefa Bärkmana31); sala XI (wypadki roku 1863 – bitwy, potyczki, sceny obozowe, sceny męczeństwa, mordy; dzieła autorstwa: Juliusza Kossaka Józefa Brandta, Michała Andriollego, Józefa Bärkmana, Stanisława Jankowskiego, Tadeusza Rybkowskiego, Władysława Rossowskiego, Walerego Eliasza itd.32); sala XII (obrazy malarzy-powstańców, nie dotyczące tematyki powstańczej); sala XIII (reprodukcje dzieł opiewających wydarzenia 1863 roku); sala XIV (obrazy Ludomira Benedyktowicza) oraz sala XV (Przyjaciele i wrogowie Polski – m.in. portrety Napoleona III, papieża Piusa IX, dyplomatów austriackich, dygnitarzy rosyjskich itd.).

Oprócz wyżej wymienionych należy jeszcze wspomnieć: Kazimierza Alchimowicza, braci Gierymskich, Józefa Chełmońskiego, Adama Chmielowskiego, Władysława Maleckiego, Wacława Pawliszaka a także Stanisława Witkiewicza. Spory to dorobek jak na niespełna dwa lata walki. Na końcu pracy znajduje się wykaz prac malarskich dotyczących powstania styczniowego i bezpośrednio z nim związanych wydarzeń.

„Kucie kos” z cyklu Polonia autorstwa Artura Grottgera

Szerzej w pracy ujęty zostanie jedynie Artur Grottger oraz Maksymilian Gierymski. Grottger urodził się w 1837 r., w Ottyniowicach na Podolu. Studiował kolejno we Lwowie (1848-1852), w krakowskiej Szkole Sztuk Pięknych (1852-1854) oraz w akademii w Wiedniu (1855-1858). W 1858 w Monachium miał styczność z kartonami Kaulbacha i von Schwinda. Pod ich wpływem najpewniej powstały jego cykle kartonów. Powstaniu styczniowemu oraz okolicznościom je poprzedzającym poświęcił malarz cztery cykle, a mianowicie:  „Warszawa I” (1861), „Warszawa II” (1862), „Polonia” (1863), „Lituania” (1864-1866) oraz „Wojna” (1866).

Dwa pierwsze przedstawiają wydarzenia okresu manifestacji narodowych 1861-1862, dwa kolejne to nawiązanie do działań partyzanckich w okresie powstania. Ostatni cykl jest etyczną opinią jaką malarz wystawia powstaniu (wiąże się to z jego pacyfistycznymi poglądami). Innym, wartym do zapamiętania dziełem Grottgera jest obraz „Pożegnanie powstańca” i jego druga część „Powitanie powstańca„. Na pierwszym z obrazów (olej na desce, Muzeum Narodowe w Krakowie) przedstawiono krakusa i zapewne jego małżonkę (narzeczoną). Scena napawa nadzieją, oto żołnierz w pełnym umundurowaniu rusza w bój z błogosławieństwem swej ukochanej. Niestety rozczarowanie przynosi obraz drugi. Powstaniec zakrada się nocą (a może to mrok spowija go w obliczu klęski) by jedynie dać znak życia, i zapewne uciekać przed rosyjską pogonią. Także cykle grottgerowskie świadczą o zniszczeniu jakie niesie wojna, o śmierci czyhającej w lesie („Lituania” - ”Puszcza”). Inny obraz Grottgera z roku 1864 „Po powstaniu (w drodze do kościoła)” przedstawia społeczne skutki wojny. Wdowa i osierocona dwójka dzieci. Jeden z synów bez nogi. Oto co według polskiego malarza mogła przynieść walka o niepodległość.

„Patrol powstańczy - pikieta”, pędzla Aleksandra Gierymskiego

Drugi z artystów, Maksymilian Gierymski, żył w latach 1846-1874. Warto poświęcić mu nieco miejsca choćby dlatego, że walczył w wojsku powstańczym. Najbardziej znanym jego obrazem jest „Patrol powstańczy-pikieta„, (Muzeum Narodowe w Warszawie), to ilustracja nadchodzącego niebezpieczeństwa. Oto patrol napotyka włóczęgę, powstańcy zadają pytania (może to powstańcy, a może pozostający w tyle za wojskiem maruderzy). Obraz jest pełen niepokoju, stąd padający w dal wzrok… Maksymilian Gierymski studiował w warszawskiej Klasie Rysunkowej a także u Juliusza Kossaka. Wreszcie osiadł w Monachium (1867) gdzie również studiował. Gierymski miał znaczny wpływ na twórczość Józefa Chełmońskiego a także Stanisława Witkiewicza. Zapamiętano Gierymskiego w muzyce. Utwór na temat ”Patrolu powstańczego-pikiety” napisał Jacek Kaczmarski. Poniżej fragment tegoż:

„(…) Dziadem wędrownym jestem
Nie znam się na wojsku
Lecz tak niewielu przecież
Mówi dziś po polsku

Patrz tam
Patrz tam
Kraj pod twoim kładzie się spojrzeniem
Patrz tam
Patrz tam
Nie bój się za własnym spojrzeć cieniem (…)33”

Wspomnę słowem jeszcze o jednym malarzu, również powstańcu. Ludomir Benedyktowicz (1844-1926), jako artysta, oprócz swego talentu znany jest też z wielkiego uporu. Walcząc w powstaniu styczniowym stracił w bitwie pod Brokiem przedramię lewej ręki, prawą dłoń zaś ucięli mu Kozacy. Studia malarskie ukończył w Monachium za dyrekcji Wilhelma Kaulbacha. Później kształcił się w Krakowie pod kierownictwem Jana Matejki. Obrazy swe malował za pomocą protezy zakładanej na lewe przedramię. Do najbardziej znanych jego dzieł należą: „Nad mogiłą powstańca„, „Podjazd powstańców„, ”Bór sosnowy”.

„Polonia - Rok 1863”, Jan Matejko

Sam mistrz Jan Matejko również wśród swoich licznych dzieł przedstawiających historię Polski namalował obrazy poświęcone powstaniu styczniowemu. Wśród nich znajdują się praca „Rok 1863 – Polonia.” stworzona na bazie świeżych wspomnień artysty z czasów powstania styczniowego. Jednak w obawie przed represjami schował obraz, który nietknięty przeleżał kilkanaście lat zanim trafił do Muzeum Czartoryskich w Krakowie, w którym znajduje się do dziś.

Czas teraz na grafikę. Obejmuje ona techniki pozwalające na powielanie rysunku na papierze lub tkaninie z uprzednio przygotowanej formy. W przypadku powstania styczniowego będą to drzeworyty, litografie, itp.

Drzeworyt jest techniką graficzną należącą do druku wypukłego. Jest to także odbitka uzyskana tą techniką. W technice drzeworytowej używana jest deska, na nią nanosi się rysunek by następnie za pomocą specjalnych narzędzi wyciąć tło, które na odbitce będzie białe. Miejsca wypukłe będą drukowały. Tak powstały klocek pokrywa się farbą drukarską34. Litografia zaś jest zaliczana jest do druku płaskiego. Powstaje w sposób następujący: rysunek nanosi się zatłuszczającą kredką lub tuszem litograficznym na kamień (gładko wypolerowany lub przetarty ostrym piaskiem – efekt gruboziarnistej faktury na odbitce). Następnie, po wykonaniu rysunku, powierzchnia kamienia jest zakwaszana słabym roztworem kwasu azotowego i gumy arabskiej. W efekcie takiego działania niezarysowane partie są oleofobowe (uodpornione na zatłuszczenie farbą) oraz hydrofilne (przyjmują wodę). Po tym rysunek zwilża się wodą, by następnie nanieść na niego farbę drukarską (przyjmują ją jedynie obszary zatłuszczone wcześniej kredką). Odbitki powstają poprzez przyłożenie zwilżonego papieru do kamienia, który stanowi matrycę, i odbicie na prasie litograficznej (ta ze względu na kruchość kamienia skonstruowana jest inaczej niż prasa używana w technikach metalowych)35. W grafice artystycznej popularna jest metoda ossa sepia polegająca na wykonywaniu rysunku negatywowego na kamieniu.

Elementy życia publicznego, a to prasa, znaczki oraz kartki pocztowe były elementem inscenizującym wydarzenia oraz osoby związane z powstaniem styczniowym. Wystawa 1913 r. zebrała także sporą kolekcję nekrologów.        

Rzeźba i architektura

Rzeźba – następna z dziedzin sztuki nieobca powstaniu styczniowemu. Wystawa roku 1913 zebrała sporą liczbę trójwymiarowych przedstawień człowieka. Można tam było oglądać dzieła Tadeusza Błotnickiego, Kazimierza Chodzińskiego czy Stanisława Lewandowskiego. Ale nie tylko o takiej rzeźbie mowa. Istotną rolę upamiętnienia dziejów powstańczych są pomniki oraz nagrobki.

Pomnik zgodnie ze swą definicją ma upamiętniać wydarzenie historyczne bądź osobę. Ma on postać posągu, grupy rzeźb na cokole, może nim być także kolumna, obelisk, głaz pamiątkowy bądź kopiec. Przedstawienia form pamięci powstania styczniowego są interesującym tematem. Autor omówi kilka z nich. Pierwszy ciekawy przypadek znajduje się w Anielinie-Kępie. Jest to pomnik w kształcie miecza, betonowy odlew, położony na uskoku przed linią lasu. Widnieje na nim napis treści następującej: „Narodu mego krwią pisane czyny. 1863”. Pomnik ten powstał w roku 1983 według projektu Piotra Banasika, wcześniejszy uległ zniszczeniu podczas działań wojennych w 1944 r.

Indywidualnego pomnika doczekał się płk wojsk powstańczych Dionizy Czachowski. Znajduje się on w Dworze Soleckim, Czachowski ma też swoje mauzoleum w Radomiu. Zachowało się wiele pomników – krzyży z ramieniem poziomym w formie daty 1863, np. w Ostrowcu Świętokrzyskim. W Ossie zaś znajduje się symboliczna kamienna urna na mogile powstańczej. Innym jeszcze, ciekawym przypadkiem, jest kurhan w Pilicy. Na kopcu obok południowo-wschodniego bastionu zamkowego stoi metalowy krzyż. Istnieje przypuszczenie, że kurhan to powstańcza mogiła, krzyż miał zostać postawiony w wieku XIX podczas przebudowy pilickiego zamku na zlecenie Epsteina.

Wartym zapamiętania jest pomnik w Mrzygłodzie, obecnej dzielnicy Myszkowa. Powstał on w roku 1933 wg projektu ks. Jana Wiśniewskiego36. Pomnik przedstawia dwóch powstańców na cokole z sztandarem powstańczym ze stylizowanym orłem. W cokole znajduje się tablica murowana z napisem: „Pamięci bohaterów, powstańców poległych w walkach o nieuległość w październiku 1863 w Mrzygłodzie”. W pomnika poświęconych wydarzeniom 1863-1864 pojawia się również często motyw orła białego, najczęściej z rozpostartymi skrzydłami, bez korony, z dziobem otwartym, jakby lądujący na mogile powstańczej. Doszukiwać się tu można nawet motywu reinkarnacji: orzeł – dusza powstańcza.

Mogiły pojedynczych osób, nie te zwykłe granitowe płyty, ale głazy, nagrobki w kształcie orderu Virtuti Militari bądź z nim wyrytym to charakterystyczne dla epoki kwater żołnierzy i cywilów. Autor uznał nagrobek za dzieło sztuki z tego względu, iż poszczególne z nich ukazują ludzkie cechy, a to prostota i surowość (głaz, kopiec kamieni) oraz odwaga i brawura (Order Virtuti Militari).

Najokazalej polski order z roku 1792 przedstawiono na mogile Wojciecha Zadębskiego w Imielnie. Wieńczy on dwie kolumny ustawione na płytach kamiennych. Prostotą wybija się na miejsce pierwsze głaz w Bliżynie. Do niego przytwierdzony jest krzyż żelazny w pozycji leżącej, równolegle. Jest to grób porucznika Leona Zepa. W Małogoszczu znajduje się mogiła stylizowana na kopiec kamienny, z tablicą w kształcie spłaszczonego głazu z wyrytym Orderem Virtuti Militari, ryty jest też napis dotyczący pochowanego. To najcharakterystyczniejsza mogiła związana z małogoską bitwą.

Wspominałem wyżej o Dionizym Czachowskim. Za życia, wielki żołnierz, po śmierci, choć dziwnie to zabrzmi, żołnierz tułacz. Ciało jego przeżyło więcej niż jeden żołnierz. Najpierw było ukrywane przed okupantem niemieckim, potem zaginęło by wreszcie w latach 80. ubiegłego wieku znaleźć miejsce wiecznego spoczynku. Mauzoleum wybudowane w Radomiu mieści granitowy sarkofag z trumną Czachowskiego. Na szczycie mauzoleum znajduje się orzeł bez korony. Orła w koronie można znaleźć w Nawarzycach, na pomiku nagrobnym płk Bogdana Bończy.

Mogiły zbiorowe to przede wszystkim grobowce. Tu warto wspomnieć o grobwcu rodziny Mazarakich w Wolicy. Są też mogiły stylizowane, tak jak te indywidualne, na kopiec kamieni a to mogiły w Kościelcu, Mroczkowie Gościnnym czy w Smogorzowie. Znajdują się też oryginały jak np. mogiła powstańców w Głowaczowie. Na małym, betonowym cokole znajduje się krzyż żelazny i dwie postawione na sztorc kosy rozchodzące się w znak zwycięstwa, literę V.

Ważnym jeszcze elementem rzeźby doby powstańczej i popowstańczej jest epigrafika – pismo utrwalone na materiale twardym. Autor ma tu na myśli epitafia. Tych zachowało się bardzo dużo, bowiem wielu uczestników oraz ludzi wspierających powstanie zmarło w okresie późniejszym aniżeli powstanie. Zdecydowana większość epitafiów znajduje się w kościołach, część w cmentarnych kapliczkach, część na pomnikach. Najciekawszymi są jednak te pierwsze. Na niektórych z nich znajdują się zdjęcia upamiętnianych napisem osób. Teksty są bądź ryte bądź grawerowane. Zdarzają się przypadki, kiedy zapisy występują w języku łacińskim. W epitafium mieści się informacja biograficzna, krótsza bądź dłuższa, czasem też prośba o westchnienie za duszę zmarłej osoby. Zwrócić uwagę warto na epitafia w Jędrzejowie (ks. Walentego Witkowskiego), w Nawarzycach (Adama Wielowieyskiego) oraz w Sancygniowie (Andrzeja Deskura).

Kilka jeszcze zdań na temat architektury. Na początku w zamyśle autora było wspomnieć a także umieścić w pracy budynki świeckie pełniące role lazaretów, koszarów oraz siedzib dowództw. Jednakże w związku z luźnym powiązaniem tego zagadnienia ze sztuką powstańczą ostatecznie zrezygnowano z tego pomysłu. Sporo miejsca jednak zajęła architektura sakralna, w tym przypadku kaplice. Duża część z nich została przebudowana, bowiem w okresie powstania styczniowego, jeśli kaplice stawiano, to z drewna. Często też kaplica miała pełnić rolę upamiętniającą walki i marsze powstańcze. Najwięcej tych budynków sakralnych związanych jest z Apolinarym Kurowskim. Ustawiono trzy kapliczki upamiętniające marsz jego oddziałów na Miechów, a to w Kamieńczycach (ufundowana przez rodzinę Pyciów), w Jaksicach a także pod „Wielką Górą” w Zagajach Smrokowskich (nie zachowała się)37. Kilka kaplic związanych było także z gen. Marianem Langiewiczem.

Tak jak i malarstwo, tak również rzeźba i architektura potraktowały temat szeroko. Było to jednak spojrzenie XIX – wieczne, rzekłbyś, ostatnie spojrzenie z krwawiącą raną. Wiek XX już inaczej obejdzie się z tematyką powstania. Film stanie się nową dziedziną sztuki, jednym będzie przedstawianie i rejestrowanie ruchomego obrazu ku uciesze gawiedzi, drugim zaś przedstawienie drugiego dna z czym obecnie kino ma problem.

Fotografia i film

Fotografia przedstawiająca gen. Mariana Langiewicza

Dorobek fotograficzny dla powstania styczniowego jest duży. Niestety jest to głównie fotografia dokumentalna, mało przydatna historii sztuki, zaś cenna jako źródło dla badacza dziejów powstania styczniowego. Również zachowało się wiele zdjęć dotyczących wystawy 1913 r.38. Najbardziej upodobano sobie fotografowanie gen. Mariana Langiewicza, samego bądź w towarzystwie Henryki Pustowowojtówny. Jeszcze w wieku XX sfotografowania doczekali się weterani powstania, którzy dożyli do chwili odzyskania przez Polskę niepodległości. Wiedza w pigułce na temat rozwijania się fotografii w wieku XIX i XX znajduje się w pracy Ireneusza Ichnatowicza Nauki pomocnicze historii XIX i XX wieku39.

Istotną kwestią dla sztuki jest powstanie filmu co miało miejsce pod koniec wieku XIX (1895 r. – pierwszy film fabularny). Polskimi pionierami filmu byli Kazimierz Prószyński, Bolesław Matuszewski i Władysław Starewicz. Filmy na temat powstania styczniowego zaczęły powstawać od 1921 r. W okresie międzywojennym był to temat popularny. Pierwszą z ekranizacji był film Władysława Lenczewskiego „Tamten” (premiera w grudniu 1921). Jednakże najbardziej rozpoznawalnym filmem o powstaniu styczniowym z okresu międzywojennego był „Huragan” Józefa Lejtesa z 1928 r. Występowała w nim m.in. Renata Renee, ówczesna znana aktorka filmowa.

Po wojnie nastąpił okres posuchy dla powstania styczniowego w filmie. Choć kino polskie mogło poszczycić się reżyserami tak wybitnymi w dziedzinie filmów wojennych i historycznych jak Leonard Buczkowski, Janusz Morgenstern, Stanisław Różewicz czy Andrzej Wajda, to prócz ekranizacji kilku powieści związanych z walką lat 1863-1864 kinomani nie doczekali się wielkich filmów.

Rok 1993 przyniósł odświeżenie tematu. Wówczas to miał premierę film Juliusza Machulskiego „Szwadron”. Film oparty jest na faktach. Autentyczna jest postać Dobrowolskiego (Janusz Gajos), Polaka, zdrajcy, który będąc w konspiracji przedpowstańczej, zebrawszy najbardziej wartościowe informacje, zaczął sypać Rosjanom. W filmie poruszona jest również sprawa polskiej szlachty, tak przeciwnej uwłaszczeniu chłopów i tak gorliwie wiernej carskiemu wojsku. Machulski również ukazuje okrucieństwa kozackie, a także poprzez oficerów zagranicznych służących w szwadronie, stosunek innych krajów do sprawy polskiej.

Film zrobił wielkie postępy. Niestety są to zaledwie postępy techniczne. Film jako dziedzina sztuki odchodzi do lamusa. W czasach obecnych staje się już tylko maszyną do pozyskiwania pieniędzy, wobec czego byle chłam nazywany jest dziełem. Nie liczy się przekaz a liczą się efekty specjalne. Cóż jacy ludzie takie gusta…

Na zakończenie pracy krótka refleksja. Zaobserwować można w sztuce, nie tylko polskiej zjawisko pewnej mody. Ostatnimi czasy popularne stało się powstanie warszawskie. Czy więc sztuka zaprzedała swą duszę za pieniądz ? Nie zdarza się dziś żeby artysta głodował, w takim bądź razie można powiedzieć ależ ten artysta nie tworzy pod natchnieniem. Cóż, jeśli ktoś jest obdarty i głodny nie od razu musi być artystą (jeśli by tak było artyści mieszkali by na dworcach i w schroniska dla bezdomnych). W takim razie czym jest sztuka dziś? To pytanie pozostawiam otwarte do interpretacji dla czytelnika…

Aneksy

Aneks I

Wykaz malarzy i ich dzieł:

Ajdukiewicz Tadeusz

„Obóz powstańców w lesie”

Alchimowicz Kazimierz

„Na etapie”

Michał Elwiro Andriolli

„Walka powstańcza”

Benedyktowicz Ludomir

„Nad mogiłą powstańca„; ”Podjazd powstańców”

Chełmoński Józef

„Powstańcy na postoju„; „Kozacy przed karczmą„; „Kozacy w marszu„; „Kozak”; „Epizod z powstania 1863 roku”; ”Powstańcy przed karczmą”; ”Kozak na koniu (Dojeżdżacz)”

Chmielowski Adam (św. brat Albert)

„Biwak powstańców w lesie”

Fleury Robert

„Warszawa 8. kwietnia 1861”

Gierymski Maksymilian

„Wymarsz powstańców ze wsi w 1863 roku„; „Scena powstańcza w nocy„; „Powstaniec z 1863 roku„; „Patrol powstańczy przy ognisku”; ”Patrol powstańczy – pikieta”; ”Wyjście powstańców z miasteczka”;

 Grottger Artur

Cykle: „Warszawa I„, „Warszawa II„, „Polonia„, „Lithuania”, „Wojna”; Pojedyncze obrazy: „Po powstaniu (W drodze do kościoła)”, „Pojednanie”, „Przejście przez granicę”, „Pożegnanie powstańca”, „Powitanie powstańca”, „Pochód na Sybir”, „Pod eskortą”, „Pod murami więzienia”, ”Alegoria wojny”, ”Pochód na Sybir”,

Kossak Juliusz

„Bitwa pod Ignacewem„; ”Szarża krakusów na Rosjan w Proszowciach”

Kozakiewicz Antoni

„Trzy pokolenia”

Kozakiewicz Piotr

„Ks. Antoni Fijałkowski” (portret)

Leopolski Wilhelm

„Florian Ziemiałkowski” (portret)

Lesser Aleksander

„Pogrzeb pięciu poległych (2 marca 1861)”

Machniewicz Franciszek

„Adam ks. Sapieha” (portret)

Malczewski Jacek

„Hamlet polski. Portret Aleksandra Wielopolskiego„, ”Sybirak”

Malecki Władysław

„Pochód Kozaków„, ”Patrol powstańczy”

Pawliszak Wacław

„Potyczka w drodze”

Piotrowski Antoni

„Rozstrzelanie powstańca w cytadeli warszawskiej”

Pruszkowski Witold

„Na zesłanie w Sybir” 

Rosen Jan

„Powstańcy z roku 1863”

Rossowski Władysław

„Uwięzienie aresztowanego”

Sochaczewski Aleksander

„W drodze do katorgi„, „Gudzińska, obywatelka Warszawy, nad przeręblą„, „Ucieczka zesłańców na Sybirze„, „Więźniowie przy pracy”, ”Wyzwolenie”, ”Pożegnanie Europy”.

Witkiewicz Stanisław

„Ranny powstaniec„, ”Powstaniec zabity”

Aneks II

Bibliografia:

Źródła:

1. 1863. Album pamiątek; Lwów 1913.
2. 1863-1913. Album powstania styczniowego (w pięćdziesiątą rocznicę), Lwów 1913.
3. Manifest Tymczasowego Rządu Narodowego wzywający naród polski do powstania. 22 stycznia 1863 r., [w:] Polska w latach 1795-1864. Wybór tekstów źródłowych do nauczania historii, oprac. I. Rusinowa, Warszawa 1986.
4. Pamiętnik Mierosławskiego (1861-1863), wyd. J. Frejlich, Warszawa 1924.
5. Przewodnik po wystawie roku 1863; Lwów 1913.
6. Katalog wystawy historycznej w stulecie powstania styczniowego: zbiory ks. Józefa Jarzębowskiego, oprac. M. Danielewiczowa, Londyn 1964.
7. Katalog wystawy malarstwa polskiego XVIII - XX wieku: zw zbiorów Muzeum Narodowego w Poznaniu, oprac. Z. Ostrowska-Kębłowska, Koszalin 1960.
8. Katalog wystawy obrazów J. Malczewskiego : marzec - kwiecień 1925 roku, Muzeum Wielkopolskie, Poznań 1925.
9. Katalog wystawy „Sto lat malarstwa polskiego 1800-1900: (dzieła artystów nieżyjących), oprac. F. Klein, Kraków 1929.
10. Katalog wystawy sztuki polskiej od roku 1764-1886, wyd. J. B. Antoniewicz, Lwów 1894.
11. Pamiątki powstań narodowych w zbiorach Muzeum Historycznego m. st. Warszawy, oprac. G. Kieniewiczowa, Warszawa 1988.
12. Poszli nasi w bój bez broni... : Powstanie Styczniowe w Płockiem : [Muzeum Mazowieckie w Płocku, styczeń - maj 2003], oprac. E. Popiołek, Płock 2003.
13. Załącznik. Apel poległych na Święto Wojska Polskiego, [w:] Ceremoniał do stosowania w Stowarzyszeniu Ranger Survival Club, http://www.ranger.org.pl/pdf/ceremonial.pdf,  z dn. 03.06.2010.

Opracowania:

1. Antoniewicz J.B., Grottger, Lwów 1910.
2. Armatys B., Armatys L., Stradomski W., Historia filmu polskiego. T. 2, 1930-1939, Warszawa 1988.
3. Banaszkiewicz W., Witczak W., Historia filmu polskiego. T.1, 1895-1929, Warszawa 1966.
4. Bocheńska J., Historia filmu polskiego. T. 3, 1939-1956, Warszawa 1974.
5. Bogucki J., Gierymscy, Warszawa 1959.
6. Chmielowski P., Historia literatury polskiej, t. I-IX, Warszawa 1900.
7. Czarnocka K., Półtora wieku grafiki polskiej, Warszawa 1962.
8. Czerwiński M., Historia filmu polskiego. T. 6, 1968-1972, Warszawa 1994.
9. Dobrowolski T., Malarstwo polskie ostatnich dwustu lat, Wrocław 1989.
10. Dobrzycki H., Piątkowski H., Andriolli w sztuce i życiu społecznem, Warszawa 1904.
11. Dobrzycki S., Z historii literatury polskiej, Warszawa 1986.
12. Drozdowski B., Historia filmu polskiego. T. 5, 1962-1967, Warszawa 1985.
13. Giller A., Historia powstania narodu polskiego w 1861-1864 t. 1-IV”, Paryż 1867-1871.
14. Grabowski T., Historia literatury polskiej od początków do dni dzisiejszych 1000-1930, t. 2 1800-1930, Poznań 1936.
15. Hutnikiewicz A., Młoda Polska, Warszawa 2007.
16. Ichnatowicz I., Nauki pomocnicze historii XIX i XX wieku, Warszawa 1990.
17. Iskierko A., Historia filmu polskiego. T. 4, 1957-1961, Warszawa 1980.
18. Kieniewicz S., Powstanie styczniowe”, Warszawa 1983
19. Kieniewicz S., Warszawa w powstaniu styczniowym, Warszawa 1956.
20. Kopera F., Malarstwo w Polsce XIX i XX wieku, Kraków 1929.
21. Kosiński K., Stanisław Witkiewicz, Warszawa 1928.
22. Kozłowski E., Wrzosek M., Historia oręża polskiego 1795-1939, Warszawa 1984.
23. Krzysztofowicz-Kosakowska S., Jacek Malczewski: życie i twórczość, Kraków 2008.
24. Kulesza D., Romantyzm, Kraków 2006.
25. Markiewicz H., Pozytywizm, Warszawa 2006.
26. Marx J., Młoda Polska, Warszawa 1997.
27. Miłosz Cz., Historia literatury polskiej do roku 1939, Kraków 1999.
28. Mistrzowie malarstwa polskiego XIX wieku, red. D. Demidowicz-Domanasiewicz, A. Rojkowska, Wrocław 2008.
29. Malinowski J., Malarstwo polskie XIX wieku, Warszawa 2003.
30. Masłowski M., Malarski żywot Józefa Chełmońskiego, Warszawa 1972.
31. Myśliborski-Wołowski S., Generał Marian Langiewicz 1827-1887, Warszawa 1971.
32. Nowacka T., Młoda Polska, Warszawa 1995.
33. Olszański K., Juliusz Kossak, Wrocław 1988.
34. Pozytywizm, red. A. Skoczek, Bochnia 2006.
35. Pozytywizm, red. S. Żurawski, Warszawa 2008.
36. Przed powstaniem styczniowem. Rozprawa w kole literacko-artystycznym we Lwowie nad książką Historia dwóch lat 1861-1862, Lwów 1894.
37. Ryszkiewicz  A., Malarstwo polskie : romantyzm, historyzm, realizm, Warszawa 1989.
38. Siwicka D., Romantyzm 1822-1863, Warszawa 2002.
39. Tarnowski S., O literaturze polskiej XIX wieku, Warszawa 1977.
40. Tatarkiewicz W., Dzieje Sześciu Pojęć, Warszawa 1988.
41. Tomkowski J., Młoda Polska, Warszawa 2001.
42. Wach A., Pozytywizm, Łódź 2006.
43. Werner J., Podstawy technologii malarstwa i grafiki, Warszawa 1981.
44. Woltyński F., Adam Chmielowski (Brat Albert) jako malarz, Kraków b. r.
45. Zieliński S., Spis chronologiczny i alfabetyczny bitew i potyczek 1863-1864, Rapperswil  1913.
46. Żdżarski W. Historia fotografii warszawskiej, Warszawa 1974.
47. Żdżarski W., Zaczęło się od Daguerre’a... : szkice z dziejów fotografii XIX w., Warszawa 1977.

Adresy internetowe:

1. http://www.filmpolski.pl/fp/, z dn. 02.06. 2010.
2. http://powstanie1863.zsi.kielce.pl/, z dn. 03. 06. 2010.
3. http://www.ranger.org.pl/pdf/ceremonial.pdf,  z dn. 03.06.2010.
4. http://www.teksty-piosenek.net.pl/pikietapowsta%C5%84cza-tekst-29985.php, z dn. 07.06.2010.

1. W. Tatarkiewicz, „Dzieje Sześciu Pojęć”, Warszawa 1988, s. 52. [↩]
2. A. Giller, Historia powstania narodu polskiego w 1861-1864 t. 1-IV, Paryż 1867-1871. [↩]
3. Powstanie ostatecznie wygasło w roku 1865, ostatnią bitwą była bitwa pod Sypyłkami 29.IV.1865. Zob. S. Zieliński, Spis chronologiczny i alfabetyczny bitew i potyczek 1863-1864, Rapperswil  1913, s. 14. [↩]
4. Stanisław Masłowski (1853-1926) – malarz akwarelista; tworzył pod wpływem impresjonizmu i secesji; pejzaże, sceny rodzajowe; Andrzej Strug, właść. Tadeusz Gałecki (1871-1937) – pisarz, działacz niepodległościowy; członek polskiej masonerii; cykl nowel „Ludzie podziemni”, powieści (Dzieje jednego pocisku, Żółty krzyż). [↩]
5. T. Dobrowolski, Malarstwo polskie ostatnich dwustu lat, Wrocław 1989; F. Kopera, Malarstwo w Polsce XIX i XX wieku, Kraków 1929; J. Malinowski, Malarstwo polskie XIX wieku, Warszawa 2003; Mistrzowie malarstwa polskiego XIX wieku, red. D. Demidowicz-Domanasiewicz, A. Rojkowska, Wrocław 2008; A. Ryszkiewicz, Malarstwo polskie : romantyzm, historyzm, realizm, Warszawa 1989. [↩]
6. J. Bogucki, Gierymscy, Warszawa 1959; J. B. Antoniewicz, Grottger, Lwów 1910; H. Dobrzycki, H. Piątkowski, Andriolli w sztuce i życiu społecznem, Warszawa 1904; K. Kosiński, Stanisław Witkiewicz”, Warszawa 1928; S. Krzysztofowicz-Kozakowska, Jacek Malczewski: życie i twórczość, Kraków 2008; M. Masłowski, Malarski żywot Józefa Chełmońskiego, Warszawa 1972; K. Olszański, „Juliusz Kossak”, Wrocław 1988; F. Woltyński, Adam Chmielowski (Brat Albert) jako malarz, Kraków b. r. [↩]
7. 1863. Album pamiątek; Lwów 1913; 1863-1913. Album powstania styczniowego (w pięćdziesiątą rocznicę), Lwów 1913; Przewodnik po wystawie roku 1863; Lwów 1913. [↩]
8. Katalog wystawy historycznej w stulecie powstania styczniowego: zbiory ks. Józefa Jarzębowskiego, oprac. M. Danielewiczowa, Londyn 1964; Katalog wystawy malarstwa polskiego XVIII - XX wieku: zw zbiorów Muzeum Narodowego w Poznaniu, oprac. Z. Ostrowska-Kębłowska, Koszalin 1960; Katalog wystawy obrazów J. Malczewskiego: marzec - kwiecień 1925 roku, Muzeum Wielkopolskie, Poznań 1925; Katalog wystawy Sto lat malarstwa polskiego 1800-1900: (dzieła artystów nieżyjących), oprac. F. Klein, Kraków 1929; Katalog wystawy sztuki polskiej od roku 1764-1886, wyd. J. B. Antoniewicz, Lwów 1894; Pamiątki powstań narodowych w zbiorach Muzeum Historycznego m. st. Warszawy; oprac. G. Kieniewiczowa, Warszawa 1988; Poszli nasi w bój bez broni... : Powstanie Styczniowe w Płockiem: [Muzeum Mazowieckie w Płocku, styczeń - maj 2003], oprac. E. Popiołek, Płock 2003. [↩]
9. P. Chmielowski, Historia literatury polskiej, t. I-IX, Warszawa 1900; S. Dobrzycki, Z historii literatury polskiej, Warszawa 1986; T. Grabowski, Historia literatury polskiej od początków do dni dzisiejszych 1000-1930, t. 2 1800-1930, Poznań 1936; Cz. Miłosz, Historia literatury polskiej do roku 1939, Kraków 1999; S. Tarnowski, O literaturze polskiej XIX wieku, Warszawa 1977. [↩]
10. D. Kulesza, Romantyzm, Kraków 2006; D. Siwicka, Romantyzm 1822-1863, Warszawa 2002. [↩]
11. H. Markiewicz, Pozytywizm, Warszawa 2006; Pozytywizm, red. A. Skoczek, Bochnia 2006; Pozytywizm, red. S. Żurawski, Warszawa 2008; A. Wach, Pozytywizm, Łódź 2006. [↩]
12. A. Hutnikiewicz, Młoda Polska, Warszawa 2007; J. Marx, Młoda Polska, Warszawa 1997; T. Nowacka, Młoda Polska, Warszawa 1995; J. Tomkowski, Młoda Polska, Warszawa 2001. [↩]
13. W. Banaszkiewicz, W. Witczak, Historia filmu polskiego. T.1, 1895-1929, Warszawa 1966; B. Armatys, L. Armatys, W. Stradomski, Historia filmu polskiego. T. 2, 1930-1939, Warszawa 1988; J. Bocheńska, Historia filmu polskiego. T. 3, 1939-1956, Warszawa 1974; A. Iskierko, Historia filmu polskiego. T. 4, 1957-1961, Warszawa 1980; B. Drozdowski, Historia filmu polskiego. T. 5, 1962-1967, Warszawa 1985;  M. Czerwiński, Historia filmu polskiego. T. 6, 1968-1972, Warszawa 1994. [↩]
14. http://www.filmpolski.pl/fp/, z dn. 31.05.2010. [↩]
15. W. Żdżarski, Historia fotografii warszawskiej, Warszawa 1974; idem, Zaczęło się od Daguerre’a...: szkice z dziejów fotografii XIX w., Warszawa 1977. [↩]
16. „Manifest Tymczasowego Rządu Narodowego wzywający naród polski do powstania. 22 stycznia 1863 r.”, [w:] „Polska w latach 1795-1864. Wybór tekstów źródłowych do nauczania historii”, oprac. I. Rusinowa, Warszawa 1986, s. 248-249. [↩]
17. S. Zieliński, op. cit., s. 14. [↩]
18. S. Kieniewicz, „Warszawa w powstaniu styczniowym”, Warszawa 1956, s. 248. [↩]
19. Ibidem. [↩]
20. S. Kieniewicz, „Powstanie styczniowe”, Warszawa 1983, s. 114-118. [↩]
21. Ibidem, s. 739. [↩]
22. Więcej na temat wydarzeń lat 1860-1862 zob. Przed powstaniem styczniowem. Rozprawa w kole literacko-artystycznym we Lwowie nad książką Historia dwóch lat 1861-1862, Lwów 1894; S. Kieniewicz, Powstanie styczniowe, s. 60-206. [↩]
23. Pamiętnik Mierosławskiego (1861-1863), wyd. J. Frejlich, Warszawa 1924. [↩]
24. Zob. Załącznik. Apel poległych na Święto Wojska Polskiego, [w:] Ceremoniał do stosowania w Stowarzyszeniu Ranger Survival Club, http://www.ranger.org.pl/pdf/ceremonial.pdf z dn. 03.06.2010. [↩]
25. Marian Langiewicz (1827-1887) – generał; I-III 1863 dowodził kilkutysięcznym oddziałem walczącym w Górach Świętokrzyskich; 11-18 III 1863 dyktator powstania; później na emigracji, od 1867 w armii tureckiej. O Langiewiczu zob. więcej: S. Myśliborski-Wołowski, Generał Marian Langiewicz 1827-1887, Warszawa 1971. [↩]
26. E. Kozłowski, M. Wrzosek, Historia oręża polskiego 1795-1939, Warszawa 1984, s. 332. [↩]
27. „Przewodnik po wystawie roku 1863”, s. 29. [↩]
28. Ibidem, s. 30-34. [↩]
29. Ibidem, s. 56, 60. [↩]
30. Ibidem, s. 64. [↩]
31. Ibidem, s. 66-73. [↩]
32. Ibidem, s. 79. [↩]
33. http://www.teksty-piosenek.net.pl/pikietapowsta%C5%84cza-tekst-29985.php, z dn. 07.06.2010. [↩]
34. J. Werner, „Podstawy technologii malarstwa i grafiki”, Warszawa 1981, passim. [↩]
35. K. Czarnocka, Półtora wieku grafiki polskiej, Warszawa 1962, passim. [↩]
36. Wg jego projektów i dzięki jego funduszom powstały podobne pomniki w Stefankowie i Jaworze Sołeckim [↩]
37. http://powstanie1863.zsi.kielce.pl/index.php?id=k03 z dn. 15.06.2010. [↩]
38. Przewodnik po wystawie roku 1863, passim. [↩]
39. I. Ichnatowicz, Nauki pomocnicze historii XIX i XX wieku s. 20-40. [↩]