Czy podczas II wojny światowej Stalin był sojusznikiem czy przeciwnikiem Hitlera?

Internetowy Słownik Języka Polskiego przedstawia nam następującą definicję sojuszu: „sojusz jest to umowa między państwami, partiami politycznymi lub osobami, które zobowiązują się do współpracy i udzielania sobie wzajemnej pomocy”. Czy Stalin był wedle takiej definicji sojusznikiem Hitlera podczas II wojny światowej? Odpowiedź na to pytanie ma rozstrzygnąć poniższy esej.

Podpisanie układu w Rapallo. Na zdjęciu kanclerz Rzeszy Joseph Wirth, Walther Rathenau oraz Leonid Krasin, Gieorgij Cziczerin i Adolf Joffe.

Cofnijmy się do roku 1922. Jest noc z 15 na 16 kwietnia, godzina 1.15. W Rapallo spotykają się Komisarz Spraw Zagranicznych Rosji Sowieckiej Gieorgij Cziczerin i Minister Spraw Zagranicznych Niemiec Walther Rathenau. Podpiszą oni układ, który zmieni dotychczasowy kurs polityki radzieckiej. Tak przynajmniej będzie wydawało się Niemcom. Stalin powie wkrótce, że obawia się wspólnej agresji koalicji państw kapitalistycznych na komunistyczną Rosję. Gdyby fakt taki zaszedł Sowieci upadli by wobec kapitalistycznych bagnetów. Tak więc, wobec tego, że liczy się dobro Związku Radzieckiego, postanowiono nawiązać stosunki z Niemcami by dokonać jakże chytrego planu: oto Stalin wydedukował, że jeżeli sprzymierzy się z jednym z państw zachodnich, a następnie dojdzie do jakiejś bliżej nieokreślonej wojny, to walczyć między sobą będą państwa kapitalistyczne, podczas gdy on wyciągnie zyski z wojny. Zyski z wojny 1939-1945 wyciągnął, ale doznał też strat i to właśnie od sojusznika, którym miał być Hitler w związku z paktem Ribbentrop-Mołotow z sierpnia 1939 r. Hitler jednak, jak twierdzi Allan Bullock, pakt zawarł tylko po to by zahamować możliwość wojny na dwóch frontach i w drugiej kolejności rozprawić się z Sowietami.

Zanim jednak o tym, przyjrzyjmy się wpierw wydarzeniom po Rapallo. Trzeba tu zaznaczyć, że odsunięta od „cywilizowanej” Europy Rosyjska Republika Rad i upokorzone Niemcy dały prztyczka w nos Entencie. Ale nie miał to być ostatni raz. W roku 1926 zawarto układ w Berlinie, a to już otwarcie manifestowano wspólny interes niemiecko-sowiecki. Joseph Wirth, były kanclerz Niemiec, miał powiedzieć, że wyeliminowanie Polski jest nieuniknione. Idea Polski jako państwa buforowego chroniącego Zachód przed bolszewizmem oraz ograniczającego w pewien sposób Niemcy, wypracowana na paryskiej konferencji pokojowej w 1919 r., zaczęła się chwiać. Wkrótce runie.

W 1933 r. do władzy w Rzeszy doszedł Adolf Hitler. Człowiek, jak go określił Bullock, wyposażony w artystyczny chaos myślowy, podatny na czynniki zewnętrzne. Zaczęła się gra o Europę. Narodowy socjalizm, będący niemiecką odmianą faszyzmu, celował m.in. w komunistów (przykładem niech będzie posądzanie ich o podpalenie budynku Reichstagu w 1933 r.). Jakim cudem komuniści i narodowi socjaliści mogli dojść do porozumienia? Stalin zresztą świadom był tego jeszcze w roku 1939, dziwiąc się tonowi, lub też pozorując zdziwienie, warunków przedstawianych przez niemiecką delegację. Trzeba tu dodać, że gra o Europę rozpoczęta w 1933 r. była to rozgrywka tylko między Hitlerem i Stalinem. Pozostałe państwa zachodnie nie widząc hitlerowskiego zagrożenia miały za to zapłacić wysoką kwotę. Stający naprzeciw siebie politycy, byli skrajnymi antagonistami (ot chociażby prezentowane poglądy). Gorączkowy Hitler brnął do celu przy wrzaskach i gromkich przemówieniach. Stalin wyczekiwał. Można zaryzykować stwierdzenie, że miał on zdolność przewidywania. Zupełnie ignorowana do 1939 r. przez państwa kapitalistyczne Rosja zaczęła stawać się ich punktem zainteresowań. W ten sposób Stalin zauważył, że gdy nawet odmówi Brytyjczykom, co też się stało, będzie on miał alternatywę wobec nieudanej rozgrywki pseudo sojuszniczej z narodowymi socjalistami z Niemiec. Hitler nie posiadał daru przewidywania. Stawiał wszystko na jedną kartę. Gdyby tylko nie okoliczności jakie stwarzało państwo polskie w latach wojny domowej w Hiszpanii, do 1939 wszyscy mogli by zapomnieć o kanclerzu III Rzeszy. Gdyby tylko pozwolono w Hiszpanii interweniować wojskom sowieckim…

Sowieci ukrywali swoją naturę dzięki działalności Maksima Litwinowa, Ludowego Komisarza Spraw Zagranicznych w latach 1930-1939. Prezentując politykę probrytyjską i profrancuską udało mu się ukryć czystki sowieckie a także wprowadzić Rosję Sowiecką w skład Ligi Narodów (1934) głosząc przy tym hasła „pokojowego współistnienia„ i „niepodzielności pokoju„. Zachód znów dał się ograć. Mimo wzrastającej roli Sowietów, nie zaproszono ich delegacji na konferencję monachijską (1938), co jasno dało Stalinowi do zrozumienia, że jest on postrzegany jako drugorzędny polityk. Wtenczas powrócił do dawnego kursu politycznego proniemieckiego. Wyrazem tego było zwolnienie ze stanowiska Litwinowa w maju 1939. Niemcy wtenczas wchłonęły już Czechosłowację i głośno dopominały się od Polski (od października 1938 r.) zgody na aneksję Gdańska do Rzeszy, zbudowania eksterytorialnej autostrady i linii kolejowej. „Zawodowy rewolucjonista”, jak niektórzy określają Stalina, wiedział, że dokonane przez niego czystki mogą się zemścić w momencie gdy Hitler zrealizuje swoje dalsze rewizjonistyczne plany. Krótko mówiąc, w razie konfliktu, Sowieci byli na pozycji przegranej. Jeszcze przed całkowitą likwidacją Czechosłowacji, 10 marca 1939 r., podczas XVIII Zjazdu KPZR Stalin wygłosił tzw. ”Kasztanową mowę” zapowiadającą zbliżenie sowiecko-niemieckie. Po przeprowadzonych czystkach Stalin nie miał w partii oportunistów. Część z nich została zlikwidowana a część siedziała w więzieniach. Ułatwiło mu to powrót do polityki sprzed 1933 r.

Sfinalizowaniem „nowego patrzenia” na faszystowskie Niemcy był pakt Ribbentrop-Mołotow z 23 sierpnia 1939. Tort w postaci terytorium środkowo-europejskiego został podzielony. Rosyjska strefa wpływów obejmowała Estonię, Łotwę i Finlandię (później też Litwę), jeśli idzie o Polskę to IV rozbiór (jak się przyjęło nazywać tajny protokół do traktatu z 23 sierpnia 1939) to strefy wpływów miały być podzielone rzekami Wisłą, Narwią i Sanem. Sowieci zainteresowani też byli Besarabią. Stalin tym ruchem zaszachował państwa zachodnie. Bo i Francja i Wielka Brytania wiedziały już wcześniej o takiej możliwości. Jedynie najbardziej w tym rejonie sprawami żywotności terytorialnej Polska nie miała pojęcia co się szykuje. Lord Halifax, minister spraw zagranicznych Imperium Brytyjskiego nie zdecydował się ostrzec Edwarda Raczyńskiego, podpisując z nim układ o wzajemnej pomocy między Polską a Wielką Brytanią, przed agresją ze strony Sowietów obawiając się, że Polacy odstąpią od wojny. Tak więc w sielankowej atmosferze doszło do zbliżenia sowiecko-niemieckiego. Jednak czy był to sojusz czy też zawieszenie broni? Czy Stalin, świadom zagrożenia poddał chłodnej kalkulacji różne możliwości i, tak jak w kasztanowej mowie, postanowił wszelkim możliwym środkiem bronić radzieckiego interesu? A może sądził, że Hitler jako artystyczny ekscentryk zawaha się przed brnięciem w rewizjonizm? Przecież potrzebne mu były surowce, które znajdowały się na terenie Rosji. 19 sierpnia 1939 podpisano niemiecko-radziecką umowę handlową. Jak się później okazało Niemcy czerpały z niej pełnymi garściami, sami minimalnie się wywiązując z jej postanowień względem Rosji Sowieckiej.

Wydarzenia roku 1941 pokazały, że Stalin nie grał, że był faktycznie sojusznikiem Hitlera. Świadczyć może o tym jego reakcja na atak armii niemieckiej na ZSRR. Dowiedziawszy się o tym, Stalin zamknął się w swym gabinecie na Kremlu, doznając swego rodzaju szoku. Pierwszą mowę do narodu na tą „okazję„ wygłosił Mołotow. Tak więc stawiane przeze mnie hipotezy o wybitności politycznej Stalina i grze na zwłokę ze świadomością o tym, że Niemcy zaatakują prędzej czy później nie sprawdzają się. Szybkość Hitlera, a właściwie polityczna agresja, która przybierała czasem obraz walenia głową w mur, zaskoczyła Rosję. Przecież niedawno wspólnie wojska niemieckie i sowieckie paradowały w Brześciu świętując zwycięstwo nad kapitalistyczną Polską, po której trupie w 1920 r. chciał przejść Tuchaczewski, by wyzwolić „zakutą w kajdany Germanię„. Stalin zanadto rozbisurmanił się na podbitych terytoriach co było nie w smak Hitlerowi. Z resztą już w 1924 r. w ”Mein Kampf” miał mówić o potrzebie przestrzeni życiowej na wschodzie i to nie tylko na terenach polskich.

Podsumowując wywód, śmiało można powiedzieć, że Stalin dał się wywieść w pole. Jednocześnie Hitler, tak jak w 1812 r. Napoleon Bonaparte, popełnił błąd świadczący o tym, że rozpoczynając wojnę z Sowietami w 1941 r. skazuje się w tym momencie na klęskę. Armia Czerwona zdobyła nowe doświadczenia. Rosja to złe warunki klimatyczne (a przecież obawiano się już polskich deszczy w 1939 r.), to niezliczone rzesze ludzi pod wodzą twardej ręki, które w wyniku wypaczonego patriotyzmu potrafiły walczyć bez karabinów. Stalin okazał się w okresie 1939-1941 r. sojusznikiem Hitlera. Führer jednak uważając siebie za geniusza w kwestiach wojennych i politycznych (przerośnięte to poczucie własnej wartości jak na kaprala z okresu I wojny światowej) zadecydował o wojnie na dwa fronty. Podobnie w konflikt z Włochami miał się wplątać po aresztowaniu Mussoliniego. Nasuwa się więc inne pytanie, nie będące jednak już obiektem tych rozważań, ale warte zadania i przemyślenia: czy Hitler miał sojuszników w pełnym tego słowa znaczeniu?

Bibliografia:

1. Bullock A., Hitler i Stalin: żywoty równoległe, t. II, Warszawa 1997.
2. Kissinger H., Dyplomacja, Warszawa 2003.
3. Kitchen M., Historia Europy 1919-1939, Wrocław 1992.
4. Wilczur J., Armira nie wróci do Italii, Warszawa 1962.